อโนกสารี อมโม นิราโสติ ตถา สพฺพธิ วิปฺปมุตฺตตฺตา เอว โอกสงฺขาเตสุ ฉสุปิ อายตเนสุ ตณฺหาภิสรณสฺส อภาเวน อโนกสารี, รูปาทีสุ กตฺถจิ มมงฺการาภาวโต อมโม, สพฺเพน สพฺพํ อนาสีสนโต นิราโสฯ หิตฺวา มานํ เอกจโร ส ภิกฺขูติ เอวํภูโต จ โส อรหตฺตมคฺคปฺปตฺติสมกาลเมว อนวเสสํ มานํ หิตฺวา ปชหิตฺวา อิเม ภิกฺขู วิย คณสงฺคณิกํ อกตฺวา ปวิเวกกามตาย ตณฺหาสหายวิรเหน จ สพฺพิริยาปเถสุ เอกจโร, โส สพฺพโส ภินฺนกิเลสตฺตา ปรมตฺถโต ภิกฺขุ นามฯ เอตฺถ จ ‘‘อสิปฺปชีวี’’ติอาทินา โลกิยคุณา กถิตา, ‘‘สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทินา โลกุตฺตรคุณา กถิตาฯ ตตฺถ อสิปฺปชีวีติอาทิ ‘‘วิภเว ฐิตสฺเสว อยํ ธมฺโม, น สิปฺปํ นิสฺสาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺส, ตสฺมา สิปฺเปสุ สารคฺคหณํ วิสฺสชฺเชตฺวา อธิสีลาทีสุเยว ตุมฺเหหิ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสติฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โลกสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม พุทฺธจกฺขุนาติ เอตฺถ อาสยานุสยญาณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจ พุทฺธจกฺขุ นามฯ ยถาห –

‘‘อทฺทสา โข ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.283; 2.339)ฯ

โลกนฺติ ตโย โลกา – โอกาสโลโก, สงฺขารโลโก, สตฺตโลโกติฯ ตตฺถ –

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ,

ทิสา ภนฺติ วิโรจนา;

ตาว สหสฺสธา โลโก,

เอตฺถ เต วตฺตตี วโส’’ติฯ –

อาทีสุ (ม. นิ. 1.503) โอกาสโลโกฯ

‘‘เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา, ทฺเว โลกา – นามญฺจ รูปญฺจ, ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนา , จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหารา, ปญฺจ โลกา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, สตฺต โลกา – สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, อฏฺฐ โลกา – อฏฺฐ โลกธมฺมา, นว โลกา – นว สตฺตาวาสา, ทส โลกา – ทสายตนานิ, ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารส ธาตุโย’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.112) สงฺขารโลโกฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโก’’ติอาทีสุ สตฺตโลโก วุตฺโตฯ อิธาปิ สตฺตโลโก เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ โลกียติ วิจิตฺตาการโต ทิสฺสตีติ จกฺกวาฬสงฺขาโต โลโก โอกาสโลโก, สงฺขาโร ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โลโก, โลกียติ เอตฺถ ปุญฺญปาปํ ตพฺพิปาโก จาติ สตฺตโลโกฯ เตสุ ภควา มหากรุณาย อนุกมฺปมาโน สํสารทุกฺขโต โมเจตุกาโม สตฺตโลกํ โอโลเกสิฯ กตมสฺส ปน สตฺตาหสฺส อจฺจเยน โอโลเกสิ? ปฐมสฺส สตฺตาหสฺสฯ ภควา หิ ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส ปริโยสาเน ปจฺฉิมยามาวสาเน ‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา…เป.… สูริโยว โอภาสยมนฺตลิกฺข’’นฺติ (อุทา. 1-3; กถา. 321; มหาว. 1-3) อิมํ อริยมคฺคานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนตฺวา, ‘‘อหํ ตาว เอวํ สุทุตฺตรํ สํสารมโหฆํ อิมาย ธมฺมนาวาย สมุตฺตริตฺวา นิพฺพานปาเร ฐิโต, หนฺท ทานิ โลกมฺปิ ตาเรสฺสามิ, กีทิโส นุ โข โลโก’’ติ โลกํ โวโลเกสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติฯ

ตตฺถ โวโลเกสีติ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสิ, หตฺถตเล ฐปิตอามลกํ วิย อตฺตโน ญาเณน ปจฺจกฺขํ อกาสิฯ อเนเกหิ สนฺตาเปหีติอาทิ โวโลกิตาการทสฺสนํฯ อเนเกหิ สนฺตาเปหีติ อเนเกหิ ทุกฺเขหิฯ ทุกฺขญฺหิ สนฺตาปนปีฬนฏฺเฐน สนฺตาโปติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ’’ติ (ปฏิ. ม. 1.17)ฯ ตญฺจ ทุกฺขทุกฺขาทิวเสน เจว ชาติอาทิวเสน จ อเนกปฺปการํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อเนเกหิ สนฺตาเปหี’’ติฯ อเนเกหิ ทุกฺเขหิ สนฺตปฺปมาเน ปีฬิยมาเน พาธิยมาเนฯ ปริฬาเหหีติ ปริทาเหหิฯ ปริฑยฺหมาเนติ อินฺธนํ วิย อคฺคินา สมนฺตโต ฑยฺหมาเนฯ

ราคเชหีติ ราคสมฺภูเตหิ ฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ราคาทโย หิ ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ นิทฺทหนฺตา วิย วิพาเธนฺติ, เตน วุตฺตํ – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อคฺคี – ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคี’’ติ (อิติวุ. 93)ฯ ยโต เต จิตฺตํ กายญฺจ กิเลเสนฺตีติ กิเลสาติ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ จ ปริฑยฺหมาเนติ เอเตน ภควา ราคาทิกิเลสานํ ปวตฺติทุกฺขตํ, เตน จ สตฺตานํ อภิภูตตํ ทสฺเสติฯ สนฺตปฺปมาเนติ อิมินา ปน เตสํ กาลนฺตรทุกฺขตํ, เตน นิรนฺตโรปทฺทวตญฺจ ทสฺเสติฯ

ภควา หิ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํ โอตาเรตฺวา กิเลสมูลกํ วฏฺฏทุกฺขํ อภิญฺญาย สงฺขาเร ปริคฺคเหตฺวา สมฺมสนฺโต อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคาธิคเมน สยํ วิคตวิทฺธสฺตกิเลโส อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปจฺจเวกฺขณานนฺตรํ อนวเสสานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา อตฺตโน วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริกฺขีณภาวทีปกํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติ (ธ. ป. 153) อุทานํ อุทาเนตฺวา เตเนว ปลฺลงฺเกน สตฺตาหํ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที นิสินฺโน สตฺตมาย รตฺติยา ตีสุ ยาเมสุ วุตฺตนเยน ตีณิ อุทานานิ อุทาเนตฺวา ตติยอุทานานนฺตรํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ‘‘สกลมิทํ สตฺตานํ วฏฺฏทุกฺขํ กิเลสมูลกํ, กิเลสา นาเมเต ปวตฺติทุกฺขา อายติมฺปิ ทุกฺขเหตุภูตา, เตหิ อิเม สตฺตา สนฺตปฺปนฺติ ปริฑยฺหนฺติ จา’’ติ ปสฺสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อทฺทสา โข ภควา…เป.… โมหเชหิปี’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ โลกสฺส ยถาวุตฺตสนฺตาปปริฬาเหหิ อภิภุยฺยมานตํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ สพฺพสนฺตาปปริฬาหโต ปรินิพฺพานวิภาวนํ มหาอุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อยํ โลโก สนฺตาปชาโตติ อยํ สพฺโพปิ โลโก ชราโรคมรเณหิ เจว นานาวิธพฺยสเนหิ จ กิเลสปริยุฏฺฐาเนหิ จ ชาตสนฺตาโป, อุปฺปนฺนกายิกเจตสิกทุกฺขาภิภโวติ อตฺโถฯ ผสฺสปเรโตติ ตโต เอว อเนเกหิ ทุกฺขสมฺผสฺเสหิ ปริหโต อุปทฺทุโตฯ

อถ วา ผสฺสปเรโตติ สุขาทิสงฺขาตานํ ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ ปจฺจยภูเตหิ ฉหิ ผสฺเสหิ อภิภูโต, ตโต ตโต ทฺวารโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ ปวตฺติวเสน อุปสฺสฏฺโฐฯ โรคํ วทติ อตฺตโตติ ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชมานํ เวทนาสงฺขาตํ โรคํ ทุกฺขํ, ขนฺธปญฺจกเมว วา ยถาภูตํ อชานนฺโต ‘‘อห’’นฺติ สญฺญาย ทิฏฺฐิคาหวเสน ‘‘อหํ สุขิโต ทุกฺขิโต’’ติ อตฺตโต วทติฯ ‘‘อตฺตโน’’ติปิ ปฐนฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ยฺวายํ โลโก เกนจิ ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺโฐ อภาวิตตฺตตาย อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อโห ทุกฺขํ, อีทิสํ ทุกฺขํ มยฺหํ อตฺตโนปิ มา โหตู’’ติอาทินา วิปฺปลปนฺโต เกวลํ อตฺตโน โรคํ วทติ, ตสฺส ปน ปหานาย น ปฏิปชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ตํ ยถาวุตฺตํ ทุกฺขํ ยถาภูตํ อชานนฺโต ตณฺหาคาหวเสน ‘‘มม’’นฺติ สญฺญาย อตฺตโต วทติ, ‘‘มม อิท’’นฺติ วาจํ นิจฺฉาเรติฯ

เยน เยน หิ มญฺญตีติ เอวมิมํ โรคภูตํ ขนฺธปญฺจกํ อตฺตโต อตฺตโน วา วทนฺโต โลโก เยน เยน รูปเวทนาทินา การณภูเตน, เยน วา สสฺสตาทินา ปกาเรน ทิฏฺฐิมานตณฺหามญฺญนาหิ มญฺญติฯ ตโต ตํ โหติ อญฺญถาติ ตโต อตฺตนา ปริกปฺปิตาการโต ตํ มญฺญนาย วตฺถุภูตํ ขนฺธปญฺจกํ อญฺญถา อนตฺตานตฺตนิยเมว โหติฯ วเส วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อหงฺการมมงฺการตฺตํ น นิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ อถ วา ตโตติ ตสฺมา มญฺญนามตฺตภาวโต ตํ ขนฺธปญฺจกํ นิจฺจาทิวเสน มญฺญิตํ อญฺญถา อนิจฺจาทิสภาวเมว โหติฯ น หิ มญฺญนา ภาวญฺญถตฺตํ วา ลกฺขณญฺญถตฺตํ วา กาตุํ สกฺโกติฯ

อญฺญถาภาวี ภวสตฺโตติ อสมฺภเว วฑฺฒิยํ หิตสุเข สตฺโต ลคฺโค สตฺตโลโก มญฺญนาย ยถารุจิ จินฺติยมาโนปิ วิปรีตปฺปฏิปตฺติยา ตโต อญฺญถาภาวี อหิตทุกฺขภาวี วิฆาตํเยว ปาปุณาติฯ ภวเมวาภินนฺทตีติ เอวํ สนฺเตปิ ตํ มญฺญนาปริกปฺปิตํ อวิชฺชมานํ ภวํ วฑฺฒิํ อภินนฺทติ เอว อภิกงฺขติ เอวฯ อถ วา อญฺญถาภาวีติ ‘‘นิจฺโจ เม อตฺตา’’ติอาทินา มญฺญนาย ปริกปฺปิตาการโต สยํ อญฺญถาภาวี สมาโน อนิจฺโจ อธุโวติ อตฺโถฯ ภวสตฺโตติ กามาทิภเวสุ ภวตณฺหาย สตฺโต ลคฺโค คธิโตฯ

ภวเมวาภินนฺทตีติ อนิจฺจาทิสภาวํ ภวเมว นิจฺจาทิวเสน ปรามสิตฺวา, ตตฺถ วา อธิมุตฺติสญฺญํ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนาหิ อภินนฺทติ, น ตตฺถ นิพฺพินฺทติ ฯ ยทภินนฺทติ ตํ ภยนฺติ ยํ วฑฺฒิสงฺขาตํ ภวํ กามาทิภวํ วา อภินนฺทติ, ตํ อนิจฺจาทิวิปริณามสภาวตฺตา อเนกพฺยสนานุพนฺธตฺตา จ ภวเหตุภาวโต อติวิย ภยานกฏฺเฐน ภยํฯ ยสฺส ภายตีติ ยโต ชรามรณาทิโต ภายติ, ตํ ชรามรณาทิ ทุกฺขาธิฏฺฐานภาวโต ทุกฺขทุกฺขภาวโต จ ทุกฺขํฯ อถ วา ยสฺส ภายตีติ ภวาภินนฺทเนน ยสฺส วิภวสฺส ภายติ , โส อุจฺเฉทสงฺขาโต วิภโว, ตโต ภายนญฺจ ทุกฺขวตฺถุภาวโต ชาติอาทิทุกฺขสฺส อนติวตฺตนโต จ ทุกฺขํ ทุกฺขสภาวเมวาติ อตฺโถฯ อถ วา ยสฺส ภายติ ตํ ทุกฺขนฺติ ยสฺส อนิจฺจาทิกสฺส ภายติ ตํ นิสฺสรณํ อชานนฺโต, ตํ ภยํ ตสฺส ทุกฺขํ โหติ, ทุกฺขํ อาวหตีติ อตฺโถฯ

เอตฺตเกน วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ภววิปฺปหานาย โข ปนิทํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ภววิปฺปหานายาติ กามาทิภวสฺส ปชหนตฺถายฯ โขติ อวธารเณ, ปนาติ ปทปูรเณ นิปาโตฯ อิทนฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวจนํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ วุสฺสตีติ ปูเรสฺสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอกนฺเตเนว กามาทิภวสฺส สมุทยปฺปหาเนน อนวเสสปชหนตฺถาย อิทํ มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติทุกฺกรานิ อาจริตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมณฺเฑ ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อธิคตํ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺคหํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคพฺรหฺมจริยํ จริยติ ภาวิยตีติฯ

เอวํ อริยมคฺคสฺส เอกํเสเนว นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺญมคฺคสฺส ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เยติ อนิยมนิทฺเทโสฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ เกจีติ เอกจฺเจฯ ปททฺวเยนาปิ ตถาวาทิโน ทิฏฺฐิคติเก อนิยมโต ปริยาทิยติฯ สมณาติ ปพฺพชฺชูปคมนมตฺเตน สมณา, น สมิตปาปาฯ พฺราหฺมณาติ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณา, น พาหิตปาปาฯ วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถฯ ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสูติ เอกจฺเจ กามภเวน รูปภเวน วา สพฺพภวโต วิมุตฺติํ สํสารสุทฺธิํ กถยิํสุฯ

เก ปเนวํ วทนฺตีติ? ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทิโน เตสุ หิ เกจิ ‘‘อุฬาเรหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต อตฺตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปรมํ นิพฺพุติํ ปตฺโต โหตี’’ติ วทนฺติฯ เกจิ ‘‘รูปาวจรชฺฌาเนสุ ปฐมชฺฌานสมงฺคี…เป.… เกจิ ‘‘ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานสมงฺคี อตฺตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปรมํ นิพฺพุติํ ปตฺโต โหตี’’ติ วทนฺติฯ ยถาห –

‘‘อิธ , ภิกฺขเว, เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺฐิ ‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต’’’ติ (ที. นิ. 1.94) วิตฺถาโรฯ

เต ปน ยสฺมา ยาวทตฺถํ ปีตตฺตา สุหิตาย ชลูกาย วิย รุหิรปิปาสา กามาทิสุเขหิ สมปฺปิตสฺส ตสฺส อตฺตโน กาเมสนาทโย น ภวิสฺสนฺติ, ตทภาเว จ ภวสฺส อภาโวเยว, ยสฺมิํ ยสฺมิญฺจ ภเว ฐิตสฺส อยํ นโย ลพฺภติ, เตน เตน ภเวน สพฺพภวโต วิมุตฺติ โหตีติ วทนฺติ, ตสฺมา ‘‘ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสู’’ติ วุตฺตาฯ เยสญฺจ ‘‘เอตฺตกํ นาม กาลํ สํสริตฺวา พาลา จ ปณฺฑิตา จ ปริโยสานภเว ฐตฺวา สํสารโต วิมุจฺจนฺตี’’ติ ลทฺธิ, เตปิ ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขํ วทนฺติ นามฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘จุลฺลาสีติ มหากปฺปิโน สตสหสฺสานิ ยานิ พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.168)ฯ

อถ วา ภเวนาติ ภวทิฏฺฐิยาฯ ภวติ สสฺสตํ ติฏฺฐตีติ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฏฺฐิ ภวทิฏฺฐีติ วุจฺจติ, ภวทิฏฺฐิ เอเวตฺถ อุตฺตรปทโลเปน ภวตณฺหาติอาทีสุ วิย ภโวติ วุตฺโตฯ ภวทิฏฺฐิวเสน จ เอกจฺเจ ภววิเสสํเยว กิเลสานํ วูปสนฺตวุตฺติยา อายุโน จ ทีฆาวาสตาย นิจฺจาทิสภาวํ ภววิโมกฺขํ มญฺญนฺติ, เสยฺยถาปิ พโก พฺรหฺมา ‘‘อิทํ นิจฺจํ, อิทํ ธุวํ, อิทํ สสฺสตํ, อิทํ อวิปริณามธมฺม’’นฺติ (ม. นิ. 1.501) อโวจฯ เตสเมวํ วิปรีตคาหีนํ อนิสฺสรเณ นิสฺสรณทิฏฺฐีนํ กุโต ภววิโมกฺโขฯ เตนาห ภควา – ‘‘สพฺเพ เต ‘อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมา’ติ วทามี’’ติฯ

วิภเวนาติ อุจฺเฉเทนฯ ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสูติ สพฺพภวโต นิคฺคมนํ นิกฺขนฺติํ สํสารสุทฺธิํ วทิํสุฯ เต หิ ‘‘ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺโข’’ติ วทนฺตานํ วาทํ อนนุชานนฺตา ภวูปจฺเฉเทน นิสฺสรณํ ปฏิชานิํสุฯ วิภเวนาติ วา อุจฺเฉททิฏฺฐิยาฯ

วิภวติ วินสฺสติ อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา จ โลโก จาติ ปวตฺตนโต อุจฺเฉททิฏฺฐิ วุตฺตนเยน ‘‘วิภโว’’ติ วุจฺจติฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิวเสน หิ สตฺตา อธิมุจฺจิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนา อุจฺฉิชฺชนฺติ, สา เอว สํสารสุทฺธีติ อุจฺเฉทวาทิโนฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.85)ฯ

ตถา –

‘‘นตฺถิ, มหาราช, ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ นตฺถิ หุตํ…เป.… พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’ติ จ (ที. นิ. 1.171)ฯ

เตสมฺปิ เอวํ วิปรีตคาหีนํ กุโต ภวนิสฺสรณํฯ เตนาห ภควา – ‘‘สพฺเพ เต ‘อนิสฺสฏา ภวสฺมา’ติ วทามี’’ติฯ น หิ อริยมคฺคภาวนาย อนวเสสกิเลสํ อสมุคฺฆาเตตฺวา กทาจิปิ ภวโต นิสฺสรณวิมุตฺติ สมฺภวติฯ ตถา หิ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ยถาภูตาวโพธาภาวโต ‘‘อตฺถิ นตฺถี’’ติ อนฺตทฺวยนิปติตานํ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน สมฺปริตสิตวิปฺผนฺทิตมตฺตํ, ยโต เต ทิฏฺฐิคติกา ปวตฺติเหตูสุปิ สมฺมูฬฺหา สกฺกายภูมิยํ สุนิขาเต วิปรีตทสฺสนถมฺเภ ตณฺหาพนฺธเนน พทฺธา คทฺทูลพนฺธนา วิย สา น วิชหนฺติ พนฺธนฏฺฐานํ, กุโต เนสํ วิโมกฺโข?

เย ปน จตุสจฺจวิภาวเนน ปวตฺติอาทีสุ อสมฺโมหโต ตํ อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมํ ปฏิปทํ สมารุฬฺหา, เตสํเยว ภววิปฺปโมกฺโข นิสฺสรณญฺจาติ ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘อุปธิํ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปธินฺติ ขนฺธาทิอุปธิํฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ ปฏิจฺจาติ นิสฺสาย, ปจฺจยํ กตฺวาฯ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิ ทุกฺขํฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยตฺถิเม ทิฏฺฐิคติกา วิโมกฺขสญฺญิโน, ตตฺถ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารูปธโย อธิคตา, กุโต ตตฺถ ทุกฺขนิสฺสรณํ? ยตฺร หิ กิเลสา, ตตฺราภิสงฺขารสมฺภวโต ภวปพนฺธสฺส อวิจฺเฉโทเยวาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนิวตฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุปธิญฺหิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภตี’’ติฯ

อิทานิ ยํ ปรมตฺถโต ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ, ตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพุปาทานกฺขยาติ กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ สพฺเพสํ อิเมสํ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ อริยมคฺคาธิคเมน อนวเสสปฺปหานโตฯ ตตฺถ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิมานิ ตีณิ อุปาทานานิ โสตาปตฺติมคฺเคน ขียนฺติ, อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชนฺติฯ กามุปาทานํ อปายคมนียํ ปฐเมน, กามราคภูตํ พหลํ ทุติเยน, สุขุมํ ตติเยน, รูปราคารูปราคปฺปหานํ จตุตฺเถนาติ จตูหิปิ มคฺเคหิ ขียติ, อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ เอวํ สพฺพโส อุปาทานกฺขยา ตเทกฏฺฐตาย สพฺพสฺสปิ กิเลสคณสฺส อนุปฺปาทนโต อปฺปมตฺตกสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส สมฺภโว ปาตุภาโว นตฺถิฯ

เอวํ ภควา เหตุนา สทฺธิํ ปวตฺติํ นิวตฺติญฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิมํ นยํ อชานนฺโต อยํ สตฺตโลโก วฏฺฏโตปิ สีสํ น อุกฺขิปตี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกมิมํ ปสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โลกมิมํ ปสฺสาติ อตฺตโน พุทฺธจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต วิสยภาวสฺส อุปคตตฺตา ‘‘โลกมิมํ ปสฺสา’’ติ ภควาทสฺสนกิริยาย นิโยเชนฺโต อตฺตานเมวาลปติฯ ปุถูติ พหู, วิสุํ วิสุํ วาฯ อวิชฺชาย ปเรตาติ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 1106; วิภ. 226) นเยน วุตฺตาย จตุสจฺจปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย อภิภูตาฯ ภูตาติ กมฺมกิเลเสหิ ชาตา นิพฺพตฺตาฯ ภูตรตาติ ภูเตสุ มาตาปิตุปุตฺตทาราทิสญฺญาย อญฺญสตฺเตสุ ตณฺหาย รตา, ภูเต วา ขนฺธปญฺจเก อนิจฺจาสุภทุกฺขานตฺตสภาเว ตํสภาวานวโพธโต อิตฺถิปุริสาทิปริกปฺปวเสน นิจฺจาทิวเสน อตฺตตฺตนิยคาหวเสน จ อภิรตาฯ ภวา อปริมุตฺตาติ ยถาวุตฺเตน ตณฺหาทิฏฺฐิคาเหน ภวโต สํสารโต น ปริมุตฺตาฯ

เอตฺถ จ ‘‘โลกมิม’’นฺติ ปฐมํ ตาว สกลมฺปิ สตฺตนิกายํ สามญฺญโต เอกตฺตํ อุปเนนฺโต เอกวจเนน อโนธิโส คหณํ ทีเปตฺวา ‘‘สฺวายํ โลโก ภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาสาทิวเสน เจว ตตฺถาปิ ตํตํสตฺตนิกายาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺโน ปจฺเจกํ มยา โวโลกิโต’’ติ อตฺตโน พุทฺธจกฺขุญาณานุภาวํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปุน วจนเภทํ กตฺวา พหุวจเนน โอธิโส คหณํ ทีเปติ ‘‘ปุถู อวิชฺชาย ปเรตา ภูตา’’ติอาทินาฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘โลกมิม’’นฺติ อุปโยควจนํ กตฺวา ‘‘อวิชฺชาย ปเรตา’’ติอาทินา ปจฺจตฺตพหุวจนนิทฺเทโสปิ อวิรุทฺโธ โหติ ภินฺนวากฺยตฺตาฯ เกจิ ปน เอกวากฺยตาธิปฺปาเยน ‘‘อวิชฺชาย ปเรตํ ภูตํ ภูตรตํ ภวา อปริมุตฺต’’นฺติ ปฐนฺติ, วิภตฺติเภทวเสเนว ปน ปุราณปาโฐฯ

อิทานิ เยน อุปาเยน ภววิปฺปโมกฺโข โหติ, ตํ สพฺพํ ติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ พุทฺธโคจรํ วิปสฺสนาวีถิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เย หิ เกจิ ภวาติ กามภวาทิ สญฺญีภวาทิ เอกโวการภวาทิวิภาเคน นานาเภทภินฺนา สาตวนฺโต วา อสาตวนฺโต วา ทีฆายุกา วา อิตฺตรกฺขณา วา เย หิ เกจิ ภวาฯ สพฺพธีติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺติ อาทิวิภาเคน สพฺพตฺถฯ สพฺพตฺถตายาติ สคฺคาปายมนุสฺสาทิวิภาเคนฯ สพฺเพ เตติอาทีสุ สพฺเพปิ เต ภวา รูปเวทนาทิธมฺมา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขา, ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพตาย วิปริณามธมฺมาฯ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ ปการตฺโถ วา, เตน อนตฺตลกฺขณมฺปิ สงฺคเหตฺวา อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา, วิปริณามธมฺมตาย วา อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาติ วุตฺตาฯ

เอวํ ลกฺขณตฺตยปฏิวิชฺฌนากาเรน เอตํ ภวสงฺขาตํ ขนฺธปญฺจกํ ยถาภูตํ อวิปรีตํ สมฺมปฺปญฺญาย สมฺมา ญาเยน วิปสฺสนาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ปสฺสโต ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปฏิวิชฺฌโต ‘‘ภโว นิจฺโจ’’ติ อาทินยปฺปวตฺตา ภเวสุ ตณฺหา ปหียติ, อคฺคมคฺคปฺปตฺติสมกาลเมว อนวเสสํ นิรุชฺฌติ, อุจฺเฉททิฏฺฐิยา สพฺพโส ปหีนตฺตา วิภวํ วิจฺเฉทํ นาภินนฺทติ น ปตฺเถติฯ เอวํภูตสฺส ตสฺส ยา กามตณฺหาทิวเสน อฏฺฐสตเภทา อวตฺถาทิวิภาเคน อนนฺตเภทา จ, ตาสํ สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน ตณฺหานํ ขยา ปหานา, ตเทกฏฺฐตาย สพฺพสฺสปิ สํกิเลสปกฺขสฺส อเสสํ นิสฺเสสํ วิราเคน อริยมคฺเคน โย อนุปฺปาทนิโรโธ, ตํ นิพฺพานนฺติฯ

เอวํ ตณฺหาย ปหานมุเขน สอุปาทิเสสนิพฺพานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺส นิพฺพุตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – โย โส สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา กิเลสปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโต วุตฺตนเยน ภินฺนกิเลโส ขีณาสวภิกฺขุ, ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน อนุปาทา อุปาทานาภาวโต กิเลสาภิสงฺขารมารานํ วา อคฺคหณโต ปุนพฺภโว น โหติ, อายติํ ปฏิสนฺธิวเสน อุปปตฺติภโว นตฺถิฯ เอวํภูเตน จ เตน อภิภูโต มาโร, อริยมคฺคกฺขเณ กิเลสมาโร อภิสงฺขารมาโร เทวปุตฺตมาโร จ จริมกจิตฺตกฺขเณ ขนฺธมาโร มจฺจุมาโร จาติ ปญฺจวิโธ มาโร อภิภูโต ปราชิโต, ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ อปฺปทาเนน นิพฺพิเสวโน กโต, ยโต เตน วิชิโต สงฺคาโม มาเรหิ ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺติโตฯ เอวํ วิชิตสงฺคาโม ปน อิฏฺฐาทีสุ สพฺเพสุ วิการาภาเวน ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาที อรหา สพฺพภวานิ ยถาวุตฺตเภเท สพฺเพปิ ภเว อุปจฺจคา สมติกฺกนฺโต, น ยตฺถ กตฺถจิ สงฺขํ อุเปติ, อญฺญทตฺถุ อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ อปญฺญตฺติโกว โหตีติฯ อิติ ภควา อิมํ มหาอุทานํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา กูฏํ คเหตฺวา นิฏฺฐเปสิฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ นนฺทวคฺควณฺณนาฯ

4. เมฆิยวคฺโค

1. เมฆิยสุตฺตวณฺณนา

[31] เมฆิยวคฺคสฺส ปฐเม จาลิกายนฺติ เอวํ นามเก นคเรฯ ตสฺส กิร นครสฺส ทฺวารฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา สมนฺตโต จลปงฺกํ โหติ, ตํ จลปงฺกํ นิสฺสาย ฐิตตฺตา โอโลเกนฺตานํ จลมานํ วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา ‘‘จาลิกา’’ติ วุจฺจติฯ จาลิเก ปพฺพเตติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร เอโก ปพฺพโต, โสปิ สพฺพเสตตฺตา กาลปกฺขอุโปสเถ โอโลเกนฺตานํ จลมาโน วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา ‘‘จาลิกปพฺพโต’’ติ สงฺขํ คโตฯ ตตฺถ ภควโต มหนฺตํ วิหารํ การยิํสุ, ภควา ตทา ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา ตสฺมิํ จาลิกปพฺพตมหาวิหาเร วิหรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘จาลิกายํ วิหรติ จาลิเก ปพฺพเต’’ติฯ เมฆิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ อุปฏฺฐาโก โหตีติ ปริจารโก โหติฯ ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ อุปฏฺฐากา อนิพทฺธา อเหสุํ, เอกทา นาคสมาโล, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, ตทาปิ เมฆิยตฺเถโรว อุปฏฺฐาโกฯ เตนาห – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา เมฆิโย ภควโต อุปฏฺฐาโก โหตี’’ติฯ

ชนฺตุคามนฺติ เอวํ นามกํ ตสฺเสว วิหารสฺส อปรํ โคจรคามํฯ ‘‘ชตฺตุคาม’’นฺติปิ ปาโฐฯ กิมิกาฬายาติ กาฬกิมีนํ พหุลตาย ‘‘กิมิกาฬา’’ติ ลทฺธนามาย นทิยาฯ ชงฺฆวิหารนฺติ จิรนิสชฺชาย ชงฺฆาสุ อุปฺปนฺนกิลมถวิโนทนตฺถํ วิจรณํฯ ปาสาทิกนฺติ อวิรฬรุกฺขตาย สินิทฺธปตฺตตาย จ ปสฺสนฺตานํ ปสาทมาวหตีติ ปาสาทิกํฯ สนฺทจฺฉายตาย มนุญฺญภูมิภาคตาย จ มนุญฺญํฯ อนฺโต ปวิฏฺฐานํ ปีติโสมนสฺสชนนฏฺเฐน จิตฺตํ รเมตีติ รมณียํฯ อลนฺติ ปริยตฺตํ, ยุตฺตนฺติปิ อตฺโถฯ ปธานตฺถิกสฺสาติ โยเคน ภาวนาย อตฺถิกสฺสฯ ปธานายาติ สมณธมฺมกรณายฯ อาคจฺเฉยฺยาหนฺติ อาคจฺเฉยฺยํ อหํฯ เถเรน กิร ปุพฺเพ ตํ ฐานํ อนุปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ รญฺญา เอว สตา อนุภูตํ อุยฺยานํ อโหสิ, เตนสฺส ทิฏฺฐมตฺเตเยว ตตฺถ วิหริตุํ จิตฺตํ นมิฯ