เมนู

5. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม กายคตาย สติยาติ กายานุปสฺสนาวเสน กาเย คตาย กายารมฺมณาย สติยา, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ อิทํ กรณวจนํ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ อชฺฌตฺตํ นาม นิยกชฺฌตฺตํ, ตสฺมา อตฺตนิ อตฺตสนฺตาเนติ อตฺโถฯ อถ วา ยสฺมา กมฺมฏฺฐานภูโต เกสาทิโก ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาสสมุทาโย อิธ กาโยติ อธิปฺเปโต, ตสฺมา อชฺฌตฺตนฺติ ปทสฺส โคจรชฺฌตฺตนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สูปฏฺฐิตายาติ นิยกชฺฌตฺตภูเต โคจรชฺฌตฺตภูเต วา กาเย สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตายฯ กา ปนายํ สติ, ยา ‘‘อชฺฌตฺตํ สูปฏฺฐิตา’’ติ วุตฺตา? ยฺวายํ ภควตา ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; ขุ. ปา. 3.ทฺวตฺติํสาการ) อชฺฌตฺตเกสาทิโก ทฺวตฺติํสากาโร กาโย วุตฺโต, ตตฺถ ยา ปฏิกูลมนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส อุปจารปฺปนาวเสน กาเย อุปฏฺฐิตา สติ, สา ‘‘กายคตา สตี’’ติ วุจฺจติฯ ยถา จายํ, เอวํ อานาปานจตุอิริยาปถสติสมฺปชญฺญานํ วเสน อุทฺธุมาตกวินีลกาทิวเสน จ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส ยถารหํ อุปจารปฺปนาวเสน กาเย อุปฏฺฐิตา สติ ‘‘กายคตา สตี’’ติ วุจฺจติฯ อิธ ปน อชฺฌตฺตํ กายคตา สติ ปถวีอาทิกา จตสฺโส ธาตุโย สสมฺภารสงฺเขปาทีสุ จตูสุ เยน เกนจิ เอเกนากาเรน ววตฺถเปตฺวา เตสํ อนิจฺจาทิลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน อุปฏฺฐิตา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ ‘‘กายคตา สตี’’ติ อธิปฺเปตาฯ เถโร ปน ตถา วิปสฺสิตฺวา อตฺตโน ผลสมาปตฺติเมว สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ อิธาปิ คาถาย เอวํ อิมสฺส อตฺถสฺส วิญฺญาตพฺพตา ‘‘น จายํ นิสชฺชา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน โยเชตพฺพาฯ

เอตมตฺถนฺติ เอตํ เถรสฺส จตุธาตุววตฺถานมุเขน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเนน วิปสฺสนํ โอคาเหตฺวา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนสงฺขาตํ อตฺถํ วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ สติปฏฺฐานภาวนาย นิพฺพานาธิคมทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ สติ กายคตา อุปฏฺฐิตาติ ปุพฺเพ วุตฺตลกฺขณา สติ สทฺธาปุพฺพงฺคมานํ สมาธิวีริยปญฺญานํ ยถาสกํ กิจฺจนิปฺผาทเนน สหายภาวํ อาปนฺนตฺตา ปหีนปฺปฏิปกฺขา ตโต เอว ติกฺขวิสทภูตา จ ยถาวุตฺตกายสํวรณวเสน เอกตฺถสโมสรณวเสน จ อวิปรีตสภาวํ สลฺลกฺเขนฺตี อุปคนฺตฺวา ฐิตา โหติ, เอเตน กายสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ธาตูนํ ตนฺนิสฺสิตานญฺจ อุปาทารูปานํ สลฺลกฺขณวเสน, ปจฺจเย ววตฺถเปตฺวา ตโต ปรํ เตสํ อนิจฺจาทิลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน จ ปวตฺตํ ญาณปรมฺปราคตํ สติํ ทสฺเสติ, สติสีเสน วา ตํสมฺปยุตฺตํ ปริญฺญาตฺตยปริยาปนฺนญาณปรมฺปรเมว ทสฺเสติฯ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโตติ ยถาวุตฺตาย กาเย อุปฏฺฐิตาย สติยา สมนฺนาคโต จกฺขาทีสุ ผสฺสสฺส การณภูเตสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ กายานุปสฺสนาย อภาวิตาย อุปฺปชฺชนารหานํ อภิชฺฌาทีนํ ตสฺสา ภาวิตตฺตา ญาณปฺปวตฺติํ ปฏิเวเธนฺโต เต ปิทหนฺโต ‘‘ตตฺถ สํวุโต’’ติ วุจฺจติ, เอเตน ญาณสํวรํ ทสฺเสติฯ

สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโตติ โส ภิกฺขุ เอวํ อุปฏฺฐิตสฺสติ สพฺพตฺถ จ สํวุโต ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ อวิสฺสชฺเชตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ญาเณ ติกฺเข สูเร วหนฺเต วิปสฺสนาสมาธินา ตาว สตตํ นิรนฺตรํ สมาหิโต อนุโลมญาณานนฺตรํ โคตฺรภุญาโณทยโต ปฏฺฐายฯ ชญฺญา นิพฺพานมตฺตโนติ อญฺเญสํ ปุถุชฺชนานํ สุปินนฺเตปิ อโคจรภาวโต, อริยานํ ปน ตสฺส ตสฺเสว อาเวณิกตฺตา อตฺตสทิสตฺตา จ ‘‘อตฺตา’’ติ ลทฺธโวหารสฺส มคฺคผลญาณสฺส สาติสยวิสยภาวโต เอกนฺตสุขาวหํ นิพฺพานํ อสงฺขตธาตุ ‘‘อตฺตโน’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิพฺพานํ ชญฺญา ชาเนยฺย, มคฺคผลญาเณหิ ปฏิวิชฺเฌยฺย, สจฺฉิกเรยฺยาติ อตฺโถฯ เอเตน อริยานํ นิพฺพาเน อธิมุตฺตตํ ทสฺเสติฯ อริยา หิ อธิจิตฺตปฺปวตฺติกาเลปิ เอกนฺเตเนว นิพฺพาเน นินฺนโปณปพฺภารภาเวน วิหรนฺติฯ เอตฺถ จ ยสฺส สติ กายคตา อุปฏฺฐิตา, โส ภิกฺขุ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโต, ตโต เอว สตตํ สมาหิโต อตฺตปจฺจกฺขกรเณน นิพฺพานํ อตฺตโน ชาเนยฺยาติ เอวํ คาถาปทานํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ เอวํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานมุเขน ยาว อรหตฺตา เอกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมคฺคํ ทสฺเสติ ธมฺมราชาฯ

อปโร นโย – สติ กายคตา อุปฏฺฐิตาติ เอเตน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโตติ ผสฺโส อายตนํ การณํ เอเตสนฺติ ผสฺสายตนานิ, เตสุ ผสฺสายตเนสุฯ

ผสฺสเหตุเกสุ ผสฺสปจฺจยา นิพฺพตฺเตสุ ฉสุ จกฺขุสมฺผสฺสชาทิเวทยิเตสุ ตณฺหาทีนํ อปฺปวตฺติยา สํวุโต, เอเตน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโตติ สตตํ นิจฺจกาลํ นิรนฺตรํ วิกฺเขปาภาวโต สมาหิโต ภิกฺขุฯ โส จายํ อวิกฺเขโป สพฺพโส สติปฏฺฐานภาวนาย มตฺถกปฺปตฺตาย โหติฯ สมฺมสนฺโต หิ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อนวเสสโตว ปริคฺคเหตฺวา สมฺมสตีติฯ เอเตน เสสสติปฏฺฐาเน ทสฺเสติฯ ชญฺญา นิพฺพานมตฺตโนติ เอวํ จตุสติปฏฺฐานภาวนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ฐิโต ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ อตฺตโน กิเลสนิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขณญาเณน สยเมว ชาเนยฺยาติ อตฺโถฯ

อถ วา สติ กายคตา อุปฏฺฐิตาติ อตฺตโน ปเรสญฺจ กายสฺส ยถาสภาวปริญฺญาทีปเนน เถรสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺติ ทีปิตาฯ ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโตติ จกฺขาทีสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ อจฺจนฺตสํวรทีปเนน สตตวิหาริวเสน เถรสฺส สมฺปชญฺญปฺปกาสินี ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติ ทีปิตาฯ สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโตติ สมาปตฺติพหุลตาทสฺสเนน นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติโย ทสฺสิตาฯ เอวํภูโต ปน ภิกฺขุ ชญฺญา นิพฺพานมตฺตโนติ กตกิจฺจตฺตา อุตฺตริ กรณียาภาวโต เกวลํ อตฺตโน อนุปาทิเสสนิพฺพานเมว ชาเนยฺย จินฺเตยฺย, อญฺญมฺปิ ตสฺส จินฺเตตพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปิลินฺทวจฺฉสุตฺตวณฺณนา

[26] ฉฏฺเฐ ปิลินฺทวจฺโฉติ ปิลินฺทาติสฺส นามํ, วจฺโฉติ โคตฺตวเสน เถรํ สญฺชานนฺติฯ วสลวาเทน สมุทาจรตีติ ‘‘เอหิ, วสล, อเปหิ, วสลา’’ติอาทินา ภิกฺขู วสลวาเทน โวหรติ อาลปติฯ สมฺพหุลา ภิกฺขูติ พหู ภิกฺขูฯ เต เถรํ ตถา สมุทาจรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อรหาว สมาโน อปฺปหีนวาสนตฺตา เอวํ ภณตี’’ติ อชานนฺตา ‘‘โทสนฺตโร มญฺเญ อยํ เถโร เอวํ สมุทาจรตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุลฺลปนาธิปฺปายา ตํ ตโต วุฏฺฐาเปตุํ ภควโต อาโรเจสุํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, ปิลินฺทวจฺโฉ ภิกฺขู วสลวาเทน สมุทาจรตี’’ติฯ เกจิ ปนาหุ – ‘‘อิมํ เถรํ ภิกฺขู ‘อรหา’ติ สญฺชานนฺติ, อยญฺจ ภิกฺขู ผรุสวจเนน เอวํ สมุทาจรติ, ‘อภูโต เอว นุ โข อิมสฺมิํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม’ติ วาสนาวเสน ตสฺส ตถา สมุทาจารํ อชานนฺตา อริยภาวญฺจสฺส อสทฺทหนฺตา อุชฺฌานสญฺญิโน ภควโต ตมตฺถํ อาโรเจสุ’’นฺติฯ ภควา เถรสฺส โทสนฺตราภาวํ ปกาเสตุกาโม เอเกน ภิกฺขุนา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา สมฺมุขา ตสฺส ‘‘ปุพฺพาจิณฺณวเสนายํ ตถา สมุทาจรติ, น ผรุสวจนาธิปฺปาโย’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ปุพฺเพนิวาสํ มนสิ กริตฺวาติ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, วจฺฉ, ภิกฺขู วสลวาเทน สมุทาจรสี’’ติ เถรํ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ วจฺโฉ กิเลสวาสนาย วสลวาทํ น ปริจฺจชติ, กิํ นุ โข อตีเตสุปิ อตฺตภาเวสุ พฺราหฺมณชาติโก อโหสี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ปุพฺเพนิวาสญาเณน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน วา ตสฺส ปุพฺเพนิวาสํ อตีตาสุ ชาตีสุ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตานํ มนสิ กริตฺวา หตฺถตเล ฐปิตํ อามลกํ วิย ปจฺจกฺขกรณวเสน อตฺตโน มนสิ กตฺวาฯ ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เต ภิกฺขู สญฺญาเปตุํ อาลปิ, อภาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มา โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว’’ติอาทิฯ

ตตฺถ มาติ ปฏิเสเธ นิปาโต, ตสฺส ‘‘อุชฺฌายิตฺถา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ มา อุชฺฌายิตฺถาติ มา เหฏฺฐา กตฺวา จินฺตยิตฺถ, โอโลกยิตฺถาติ อตฺโถฯ วจฺฉสฺส ภิกฺขุโนติ จ อุชฺฌายนสฺส อุสูยนตฺถตฺตา สมฺปทานวจนํฯ อิทานิสฺส อนุชฺฌายิตพฺเพ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น, ภิกฺขเว, วจฺโฉ โทสนฺตโร ภิกฺขู วสลวาเทน สมุทาจรตี’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, อยํ วจฺโฉ โทสนฺตโร โทสจิตฺโต โทเสน พฺยาปาเทน ทูสิตจิตฺโต หุตฺวา ภิกฺขู วสลวาเทน น สมุทาจรติ , มคฺเคเนว จสฺส พฺยาปาโท สมุคฺฆาติโตฯ เอวํ อโทสนฺตรตฺเตปิ ตสฺส ตถา สมุทาจารสฺส ปุริมชาติสิทฺธํ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วจฺฉสฺส, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อพฺโพกิณฺณานีติ ขตฺติยาทิชาติอนฺตเรหิ อโวมิสฺสานิ อนนฺตริตานิฯ