ชโย จสฺส ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนเนว เวทิตพฺโพ, เตน เตสํ อนาคามิมคฺโค วุตฺโต โหติ ฯ อกฺโกโส จ ชิโตติ สมฺพนฺโธฯ วโธ จ พนฺธนญฺจาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เตสุ อกฺโกสชเยน วจีทุจฺจริตาภาโว, อิตเรน กายทุจฺจริตาภาโว ทสฺสิโตฯ เตน ตํนิมิตฺตกสฺส พฺยาปาทสฺส อนวเสสปฺปหาเนน ตติยมคฺโค วุตฺโต โหติฯ อถ วา อกฺโกสาทิชยวจเนน ตติยมคฺโค วุตฺโต โหติ, อกฺโกสาทีนํ อจฺจนฺตขมนํ ตตฺถ ปกาสิตํ โหติ, อุภยถาปิ เนสํ วิโรธาภาวํ ทสฺเสติฯ ปพฺพโต วิย โส ฐิโต อเนโชติ เอชา วุจฺจติ จลนกิเลสปริปนฺโถ, เอชาเหตูนํ อวเสสกิเลสานํ อภาเวน อเนโช, อเนชตฺตาเยว สพฺพกิเลเสหิ ปรวาทวาเตหิ จ อกมฺปนียตฺตา ฐิโต เอกคฺฆนปพฺพตสทิโสฯ สุขทุกฺเขสุ น เวธติ ส ภิกฺขูติ โส ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ สุขทุกฺขนิมิตฺตํ น กมฺปตีติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ ภควา เตสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ อรหตฺตาธิคเมน ตาทิภาวปฺปตฺติํ เอกชฺฌํ กตฺวา เอกปุคฺคลาธิฏฺฐานํ อุทานํ อุทาเนสีติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อารมฺมณาภิมุขํ สติํ ฐปยิตฺวา มุขสมีเป กตฺวาฯ ตถา หิ วิภงฺเค วุตฺตํ –

‘‘อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สุปฏฺฐิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ (วิภ. 537)ฯ

อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ, สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ, เตน วุจฺจติ ‘ปริมุขํ สติ’’’นฺติฯ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.164) วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ปริคฺคหิตนิยฺยานสติํ กตฺวาติฯ นิยฺยานนฺติ จ สติยา โอคาหิตพฺพํ อารมฺมณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ ปุริโม ปจฺฉิโม จ อตฺโถ สพฺพสงฺคาหกวเสน, อิตโร สมาปตฺติยา ปุพฺพภาคสมนฺนาหารวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ

สตีติ วา สติสีเสน ฌานํ วุตฺตํ ‘‘เย กายคตาสติํ ปริภุญฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 1.600) วิยฯ กตมํ ปน ตํ ฌานนฺติ? รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา สมาปนฺนํ อรหตฺตผลชฺฌานํฯ กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพนฺติ? อาเนญฺชสมาธิโยเคน เถรสฺส สวิเสสํ นิจฺจลภาวํ เกนจิ อกมฺปนียตญฺจ ปพฺพโตปมาย ปกาเสนฺโต ภควา อิมํ อุทานํ อภาสีติ คาถาย เอว อยมตฺโถ วิญฺญายติฯ น จายํ นิสชฺชา เถรสฺส สจฺจปฺปฏิเวธาย, อถ โข ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายฯ ปุพฺเพเยว หิ สูกรขตเลเณ (ม. นิ. 2.201) อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส ภควติ ธมฺมํ เทเสนฺเต อยํ มหาเถโร สจฺจปฺปฏิเวธกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปสีติฯ

เอตมตฺถนฺติ เอตํ เถรสฺส อาเนญฺชสมาธิโยเคน ตาทิภาวปฺปตฺติยา จ เกนจิ อกมฺปนียตาสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยถาปิ ปพฺพโต เสโลติ ยถา สิลามโย เอกคฺฆนสิลาปพฺพโต, น ปํสุปพฺพโต น มิสฺสกปพฺพโตติ อตฺโถฯ อจโล สุปฺปติฏฺฐิโตติ สุปฺปติฏฺฐิตมูโล ปกติวาเตหิ อจโล อกมฺปนีโย โหติฯ เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหสฺส อนวเสสปฺปหานา โมหมูลกตฺตา จ สพฺพากุสลานํ ปหีนสพฺพากุสโล ภิกฺขุ, ยถา โส ปพฺพโต ปกติวาเตหิ, เอวํ โลกธมฺเมหิ น เวธติ น กมฺปติฯ โมหกฺขโยติ วา ยสฺมา นิพฺพานํ อรหตฺตญฺจ วุจฺจติ, ตสฺมา โมหกฺขยสฺส เหตุ นิพฺพานสฺส อรหตฺตสฺส วา อธิคตตฺตา จตูสุ อริยสจฺเจสุ สุปฺปติฏฺฐิโต อสมาปนฺนกาเลปิ ยถาวุตฺตปพฺพโต วิย น เกนจิ เวธติ, ปเคว สมาปนฺนกาเลติ อธิปฺปาโยฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[25] ปญฺจเม กายคตาย สติยาติ กายานุปสฺสนาวเสน กาเย คตาย กายารมฺมณาย สติยา, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ อิทํ กรณวจนํ ฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ อชฺฌตฺตํ นาม นิยกชฺฌตฺตํ, ตสฺมา อตฺตนิ อตฺตสนฺตาเนติ อตฺโถฯ อถ วา ยสฺมา กมฺมฏฺฐานภูโต เกสาทิโก ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาสสมุทาโย อิธ กาโยติ อธิปฺเปโต, ตสฺมา อชฺฌตฺตนฺติ ปทสฺส โคจรชฺฌตฺตนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สูปฏฺฐิตายาติ นิยกชฺฌตฺตภูเต โคจรชฺฌตฺตภูเต วา กาเย สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตายฯ กา ปนายํ สติ, ยา ‘‘อชฺฌตฺตํ สูปฏฺฐิตา’’ติ วุตฺตา? ยฺวายํ ภควตา ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; ขุ. ปา. 3.ทฺวตฺติํสาการ) อชฺฌตฺตเกสาทิโก ทฺวตฺติํสากาโร กาโย วุตฺโต, ตตฺถ ยา ปฏิกูลมนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส อุปจารปฺปนาวเสน กาเย อุปฏฺฐิตา สติ, สา ‘‘กายคตา สตี’’ติ วุจฺจติฯ ยถา จายํ, เอวํ อานาปานจตุอิริยาปถสติสมฺปชญฺญานํ วเสน อุทฺธุมาตกวินีลกาทิวเสน จ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส ยถารหํ อุปจารปฺปนาวเสน กาเย อุปฏฺฐิตา สติ ‘‘กายคตา สตี’’ติ วุจฺจติฯ อิธ ปน อชฺฌตฺตํ กายคตา สติ ปถวีอาทิกา จตสฺโส ธาตุโย สสมฺภารสงฺเขปาทีสุ จตูสุ เยน เกนจิ เอเกนากาเรน ววตฺถเปตฺวา เตสํ อนิจฺจาทิลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน อุปฏฺฐิตา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ ‘‘กายคตา สตี’’ติ อธิปฺเปตาฯ เถโร ปน ตถา วิปสฺสิตฺวา อตฺตโน ผลสมาปตฺติเมว สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ อิธาปิ คาถาย เอวํ อิมสฺส อตฺถสฺส วิญฺญาตพฺพตา ‘‘น จายํ นิสชฺชา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน โยเชตพฺพาฯ

เอตมตฺถนฺติ เอตํ เถรสฺส จตุธาตุววตฺถานมุเขน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเนน วิปสฺสนํ โอคาเหตฺวา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนสงฺขาตํ อตฺถํ วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ สติปฏฺฐานภาวนาย นิพฺพานาธิคมทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ