‘‘กามกณฺฑโก’’ติ ลทฺธนาโม สพฺโพ กิเลสกาโม สพฺโพ กามวิสูโก อคฺคญาณทณฺเฑน มทฺทิโต ภคฺโค อนวเสสโต มถิโตฯ โมหกฺขยํ อนุปฺปตฺโตติ เอวํภูโต จ ทุกฺขาทิวิสยสฺส สพฺพสฺส สมฺโมหสฺส เขปเนน โมหกฺขยํ ปตฺโต, อรหตฺตผลํ นิพฺพานญฺจ อนุปฺปตฺโตฯ สุขทุกฺเขสุ น เวธตี ส ภิกฺขูติ โส ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ อิฏฺฐารมฺมณสมาโยคโต อุปฺปนฺเนสุ สุเขสุ อนิฏฺฐารมฺมณสมาโยคโต อุปฺปนฺเนสุ ทุกฺเขสุ จ น เวธติ น กมฺปติ, ตํ นิมิตฺตํ จิตฺตวิการํ นาปชฺชติฯ ‘‘สุขทุกฺเขสู’’ติ จ เทสนามตฺตํ, สพฺเพสุปิ โลกธมฺเมสุ น เวธตีติ เวทิตพฺพํฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ยโสชสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย ยโสชปฺปมุขานีติ เอตฺถ ยโสโชติ ตสฺส เถรสฺส นามํ, ตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปพฺพชิตตฺตา วิจรณโต จ ตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ‘‘ยโสชปฺปมุขานี’’ติ วุตฺตานิฯ

เตสํ อยํ ปุพฺพโยโค – อตีเต กิร กสฺสปทสพลสฺส สาสเน อญฺญตโร ภิกฺขุ อารญฺญโก อรญฺเญ ปิฏฺฐิปาสาเณ กตปณฺณกุฏิยํ วิหรติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ปญฺจสตา โจรา คามฆาตกาทีนิ กตฺวา โจริกาย ชีวนฺตา โจรกมฺมํ กตฺวา ชนปทมนุสฺเสหิ อนุพทฺธา ปลายมานา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ คหณํ วา ปฏิสรณํ วา อปสฺสนฺตา อวิทูเร ตํ ภิกฺขุํ ปาสาเณ นิสินฺนํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, ปฏิสรณํ โหถา’’ติ ยาจิํสุฯ เถโร ‘‘ตุมฺหากํ สีลสทิสํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, สพฺเพ ปญฺจ สีลานิ สมาทิยถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สีลานิ สมาทิยิํสุฯ เถโร ‘‘ตุมฺเห อิทานิ สีเลสุ ปติฏฺฐิตา, อตฺตโน ชีวิตํ วินาสยนฺเตสุปิ มา มนํ ปโทสยิตฺถา’’ติ กกจูปมวิธิํ (ม. นิ. 1.222 อาทโย) อาจิกฺขิฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ อถ เต ชานปทา ตํ สมฺปตฺตา อิโต จิโต จ คเวสนฺตา เต โจเร ทิสฺวา สพฺเพว ชีวิตา โวโรเปสุํฯ

เต เตสุ มโนปโทสมตฺตมฺปิ อกตฺวา อกฺขณฺฑสีลา กาลํ กตฺวา กามาวจรเทเวสุ นิพฺพตฺติํสุฯ เตสุ เชฏฺฐโจโร เชฏฺฐเทวปุตฺโต อโหสิ, อิตเร ตสฺเสว ปริวาราฯ

เต อปราปรํ สํสรนฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล เทวโลกโต จวิตฺวา เชฏฺฐเทวปุตฺโต สาวตฺถินครทฺวาเร เกวฏฺฏคาเม ปญฺจสตกุลคามเชฏฺฐกสฺส เกวฏฺฏสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ยโสโชติสฺส นามํ อกํสุฯ อิตเรปิ อวเสสเกวฏฺฏานํ ปุตฺตา หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ เต ปุพฺพสนฺนิวาเสน สพฺเพปิ สหายกา หุตฺวา สหปํสุกีฬิตํ กีฬนฺตา อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺตา อเหสุํ, ยโสโช เตสํ อคฺโค อโหสิฯ เต สพฺเพว เอกโต หุตฺวา ชาลานิ คเหตฺวา นทิตฬากาทีสุ มจฺเฉ พนฺธนฺตา วิจรนฺติฯ

อเถกทิวสํ อจิรวติยา นทิยา ชาเล ขิตฺเต สุวณฺณวณฺโณ มจฺโฉ อนฺโตชาเล ปาวิสิฯ ตํ ทิสฺวา สพฺเพปิ เกวฏฺฏา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺตา มจฺเฉ พนฺธนฺตา สุวณฺณวณฺณํ มจฺฉํ พนฺธิํสู’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา อเหสุํฯ อถ เต ปญฺจสตาปิ สหายกา มจฺฉํ นาวาย ปกฺขิปิตฺวา นาวํ อุกฺขิปิตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘ภควา เอตสฺส สุวณฺณวณฺณการณํ ชานิสฺสตี’’ติ มจฺฉํ คาหาเปตฺวา ภควโต ทสฺเสสิฯ สตฺถา ‘‘อยํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน โอสกฺกมาเน ปพฺพชิตฺวา มิจฺฉา ปฏิปชฺชนฺโต สาสนํ โอสกฺกาเปตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตโต จุโต อจิรวติยํ มจฺโฉ หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา ตสฺส มาตุภคินีนญฺจ นิรเย นิพฺพตฺตภาวํ, ตสฺส ภาติกตฺเถรสฺส ปรินิพฺพุตภาวญฺจ เตเนว กถาเปตฺวา อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา กปิลสุตฺตํ เทเสสิฯ

สตฺถุ เทสนํ สุตฺวา เต ปญฺจสตา เกวฏฺฏปุตฺตา สํเวคชาตา หุตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา, อุปสมฺปนฺนา หุตฺวา วิเวกวาสํ วสนฺตา ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคมํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ยโสชปฺปมุขานิ ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เตธาติ เต อิธฯ เนวาสิเกหีติ นิพทฺธวาสํ วสมาเนหิฯ

ปฏิสมฺโมทมานาติ เนวาสิกภิกฺขูหิ ‘‘กจฺจาวุโส, ขมนีย’’นฺติอาทินา ปฏิสนฺถารวเสน สมฺโมทนาย กตาย ‘‘อามาวุโส, ขมนีย’’นฺติอาทินา , ปุน สมฺโมทมานา เตหิ สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมทาฯ เสนาสนานิ ปญฺญาปยมานาติ อาจริยุปชฺฌายานํ อตฺตโน จ ปาปุณกานิ เสนาสนานิ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ เนวาสิเกหิ เตสํ ‘‘อิทํ ตุมฺหากํ อาจริยานํ, อิทํ ตุมฺหากํ อุปชฺฌายานํ, อิทํ ตุมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ เสนาสนานิ สํวิธาเปตฺวา อตฺตนา จ ตตฺถ คนฺตฺวา, ทฺวารกวาฏานิ วิวริตฺวา, มญฺจปีฐกฏสารกาทีนิ นีหริตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา ยถาฐานํ ฐปนาทิวเสน ปญฺญาเปนฺตา จฯ

ปตฺตจีวรานิ ปฏิสามยมานาติ, ‘‘ภนฺเต, อิมํ เม ปตฺตํ ฐเปถ, อิทํ จีวรํ, อิทํ ถาลกํ, อิทํ อุทกตุมฺพํ, อิทํ เม กตฺตรยฏฺฐิ’’นฺติ เอวํ สมณปริกฺขารํ สํโคปยมานาฯ อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทาติ อุทฺธํ คตฏฺเฐน อุจฺโจ สทฺโท เยสนฺเต อุจฺจาสทฺทา อการสฺส อาการํ กตฺวาฯ สมนฺตโต ปตฺถฏฏฺเฐน มหนฺโต สทฺโท เยสนฺเต มหาสทฺทาฯ เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏา วิย มจฺฉวิลุมฺปเนฯ ยถา นาม เกวฏฺฏา อุทเก วฏฺฏนโต มจฺฉคฺคหณตฺถํ ปวตฺตนโต ‘‘เกวฏฺฏา’’ติ ลทฺธนามา มจฺฉพนฺธา มจฺฉคฺคหณตฺถํ ชเล ชาลํ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘ปวิฏฺโฐ น ปวิฏฺโฐ, คหิโต น คหิโต’’ติอาทินา อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา โหนฺติฯ ยถา จ เต มจฺฉปจฺฉิอาทีนิ ฐปิตฏฺฐาเน มหาชเน คนฺตฺวา ‘‘มยฺหํ เอกํ มจฺฉํ เทถ, มยฺหํ เอกํ มจฺฉผาลํ เทถ, อมุกสฺส ทินฺโน มหนฺโต, มยฺหํ ขุทฺทโก’’ติอาทีนิ วตฺวา วิลุมฺปมาเน เตสํ ปฏิเสธนาทิวเสน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา จ โหนฺติ, เอวเมเต ภิกฺขูติ ทสฺเสติฯ เตเตติ เต เอเตฯ กิํนูติ กิสฺส นุ, กิมตฺถํ นูติ อตฺโถฯ เตเมติ เต อิเมฯ ปณาเมมีติ นีหรามิฯ โวติ ตุมฺเหฯ น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพนฺติ ตุมฺเหหิ มยฺหํ สนฺติเก น วสิตพฺพํฯ เย ตุมฺเห มาทิสสฺส พุทฺธสฺส วสนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา เอวํ มหาสทฺทํ กโรถ, อตฺตโน ธมฺมตาย วสนฺตา กิํ นาม สารุปฺปํ กริสฺสถ, ตุมฺหาทิสานํ มม สนฺติเก วสนกิจฺจํ นตฺถีติ ทีเปติฯ เอวํ ปณามิเตสุ จ ภควตา เตสุ เอกภิกฺขุปิ ‘‘ภควา ตุมฺเห มหาสทฺทมตฺตเกน อมฺเห ปณาเมถา’’ติ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปฏิวจนํ อวตฺวา พุทฺธคารเวน สพฺเพ ภควโต วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺตา ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา นิกฺขมิํสุฯ

เอวํ ปน เตสํ อโหสิ ‘‘มยํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสาม, ธมฺมํ โสสฺสาม, สตฺถุ สนฺติเก วสิสฺสามาติ อาคตา, เอวรูปสฺส ปน ครุโน สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา มหาสทฺทํ กริมฺหา, อมฺหากเมว โทโสยํ, ปณามิตมฺหา ตโต, น ลทฺธํ สตฺถุ สนฺติเก วตฺถุํ, สมนฺตปาสาทิกํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ โอโลเกตุํ, มธุรสฺสเรน เทสิตํ ธมฺมํ โสตุ’’นฺติฯ เต พลวโทมนสฺสชาตา หุตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

สํสาเมตฺวาติ สุคุตฺตํ กตฺวาฯ วชฺชีติ เอวํนามโก ชนปโท, วชฺชี นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีวเสน ‘‘วชฺชี’’ตฺเวว วุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วชฺชีสู’’ติฯ วคฺคุมุทาติ เอวํนาม โลกสฺส ปุญฺญสมฺมตา เอกา นทีฯ ‘‘วคฺคมุทา’’ติปิ ปาโฐฯ อตฺถกาเมนาติ กิญฺจิ ปโยชนํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺถเมว อิจฺฉนฺเตนฯ หิเตสินาติ อตฺถํ อิจฺฉนฺเตน, ‘‘กินฺติ เม สาวกา วฏฺฏทุกฺขา ปริมุจฺเจยฺยุ’’นฺติ ตสฺส อตฺถสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส วา เหตุภูตสฺส หิตสฺส เอสนสีเลนฯ ตโต เอว อตฺตโน สรีรเขทํ อคเณตฺวา ทูเรปิ เวเนยฺยสนฺติกํ คนฺตฺวา อนุกมฺปนโต อนุกมฺปเกนฯ ตเมว อนุกมฺปํ อุปาทาย มยํ ปณามิตา, น อตฺตโน เวยฺยาวจฺจาทิปจฺจาสีสายฯ ยสฺมา ธมฺมครุโน พุทฺธา ภควนฺโต สมฺมาปฏิปตฺติยาว ปูเชตพฺพา, เย อุจฺจาสทฺทกรณมตฺเตปิ ปณาเมนฺติ, ตสฺมา หนฺท มยํ, อาวุโส, ตถา วิหารํ กปฺเปม สพฺพตฺถ สติสมฺปชญฺญโยเคน อปณฺณกปฺปฏิปทํ ปูเรนฺตา ยถาคหิตกมฺมฏฺฐานํ มตฺถกํ ปาเปนฺตา จตุอิริยาปถวิหารํ กปฺเปม วิหรามฯ ยถา โน วิหรตนฺติ ยถา อมฺเหสุ วิหรนฺเตสุ, ภควา อตฺตมโน อสฺส, สมฺมาปฏิปตฺติยา ปูชาย อาราธิโต ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

เตเนวนฺตรวสฺเสนาติ ตสฺมิํเยว อนฺตรวสฺเส มหาปวารณํ อนติกฺกมิตฺวาวฯ สพฺเพว ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉากํสูติ สพฺเพเยว เต ปญฺจสตา ภิกฺขู ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อาสวกฺขยญาณนฺติ อิมา ติสฺโส ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธปฺปฏิจฺฉาทกโมหกฺขนฺธาทีนํ วินิวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา อตฺตปจฺจกฺขา อกํสุฯ โลกิยาภิญฺญาสุ อิมาเยว ทฺเว อภิญฺญา อาสวกฺขยญาณสฺส พหูปการา, น ตถา ทิพฺพโสตเจโตปริยอิทฺธิวิธญาณานีติ ทสฺสนตฺถํ วิชฺชตฺตยเมเวตฺถ เตสํ ภิกฺขูนํ อธิคมทสฺสนวเสน อุทฺธฏํฯ ตถา หิ เวรญฺชสุตฺเต (อ. นิ. 8.11) ภควา เวรญฺชพฺราหฺมณสฺส อตฺตโน อธิคมํ ทสฺเสนฺโต วิชฺชตฺตยเมว เทเสสิ, น ทิพฺพโสตญาณาทีนํ อภาวโตฯ

เอวํ เตสมฺปิ ภิกฺขูนํ วิชฺชมานานิปิ ทิพฺพโสตญาณาทีนิ น อุทฺธฏานิฯ ฉฬภิญฺญา หิ เต ภิกฺขูฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘วคฺคุมุทาย นทิยา ตีเร อนฺตรหิตา มหาวเน กูฏาคารสาลายํ ภควโต สมฺมุเข ปาตุรเหสุ’’นฺติ เตสํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิวฬญฺชนํ วกฺขติฯ

ยถาภิรนฺตนฺติ ยถาภิรติํ ยถาชฺฌาสยํฯ พุทฺธานญฺหิ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ ฉายูทกวิปตฺติํ วา อผาสุกเสนาสนํ วา มนุสฺสานํ อสฺสทฺธาทิภาวํ วา อาคมฺม อนภิรติ นาม นตฺถิ, เตสํ สมฺปตฺติยา ‘‘ผาสุํ วิหรามา’’ติ จิรวิหาโรปิ นตฺถิฯ ยตฺถ ปน ภควติ วิหรนฺเต มนุสฺสา สรเณสุ วา ปติฏฺฐหนฺติ, สีลานิ วา สมาทิยนฺติ ปพฺพชนฺติ, โสตาปตฺติมคฺคาทีนิ วา ปาปุณนฺติ, สตฺถา ตาสุ สมฺปตฺตีสุ เตสํ ปติฏฺฐาปนตฺถํ วสติ, ตทภาเว ปกฺกมติฯ ตทา หิ สาวตฺถิยํ กตฺตพฺพพุทฺธกิจฺจํ นาโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา สาวตฺถิยํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน เวสาลี เตน จาริกํ ปกฺกามี’’ติฯ

จาริกํ จรมาโนติ อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโตฯ จาริกา จ นาเมสา ภควโต ทุวิธา ตุริตจาริกา อตุริตจาริกาติฯ ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถํ สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นาม, สา มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพาฯ ยา ปน คามนิคมราชธานีปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนทฺธโยชนวเสน ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต คจฺฉติ, อยํ อตุริตจาริกา นาม, อยเมว อิธาธิปฺเปตาฯ ตทวสรีติ เตน อวสริ, ตํ วา อวสริ, ตตฺถ อวสริ , ปาวิสีติ อตฺโถฯ

ตตฺราติ ตสฺสํฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ เวสาลิยนฺติ ติกฺขตฺตุํ วิสาลีภูตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ติ ลทฺธนาเม ลิจฺฉวิราชูนํ นคเรฯ มหาวเนติ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํฯ อิทํ ตาทิสํ น โหติ, สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํฯ

กูฏาคารสาลายนฺติ ตสฺมิํ มหาวเน ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโต กตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏิ กูฏาคารสาลา นาม , ตสฺสํ กูฏาคารสาลายํฯ วคฺคุมุทาตีริยานนฺติ วคฺคุมุทาตีรวาสีนํฯ เจตสา เจโต ปริจฺจ มนสิ กริตฺวาติ อตฺตโน จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ ปริจฺฉิชฺช มนสิ กริตฺวา, เจโตปริยญาเณน วา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน วา เตหิ อธิคตวิเสสํ ชานิตฺวาติ อตฺโถฯ

อาโลกชาตา วิยาติ สญฺชาตาโลกา วิยฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ, จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺเสหิ โอภาสิตา วิยาติ อตฺโถฯ ยสฺมา เต ยโสชปฺปมุขา ปญฺจสตา ภิกฺขู สพฺพโส อวิชฺชนฺธการวิธมเนน อาโลกภูตา โอภาสภูตา หุตฺวา วิหรนฺติ, ตสฺมา ภควา เตหิ ฐิตทิสาย ‘‘อาโลกชาตา วิย เม, อานนฺท, เอสา ทิสา’’ติอาทินา วณฺณภณนาปเทเสน เต ภิกฺขู ปสํสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ยสฺสํ ทิสายํ วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติฯ อปฺปฏิกูลาติ น ปฏิกูลา, มนาปา มโนหราติ อตฺโถฯ ยสฺมิญฺหิ ปเทเส สีลาทิคุณสมฺปนฺนา มเหสิโน วิหรนฺติ, ตํ กิญฺจาปิ อุกฺกูลวิกูลวิสมทุคฺคาการํ, อถ โข มนุญฺญํ รมณียเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติฯ (ธ. ป. 98);

ปหิเณยฺยาสีติ เปเสยฺยาสิฯ สตฺถา อายสฺมนฺตานํ ทสฺสนกาโมติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปเหณาการทสฺสนํฯ อิติ ภควา ยทตฺถํ เต ภิกฺขู ปณาเมสิ, ตมตฺถํ มตฺถกปฺปตฺตํ ทิสฺวา อารทฺธจิตฺโต เตสํ ทสฺสนกามตํ เถรสฺส อาโรเจสิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อหํ อิเม อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทกรเณ ปณาเมสฺสามิ, อถ เต ภทฺโร อสฺสาชานีโย วิย กสาภิฆาเตน, เตน โจทิตา สํเวคปฺปตฺตา มมาราธนตฺถํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา ขิปฺปเมว อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสนฺตี’’ติฯ อิทานิ เต อคฺคผลปฺปตฺเต ทิสฺวา ตาย อรหตฺตปฺปตฺติยา อาราธิตจิตฺโต เตสํ ทสฺสนกาโม หุตฺวา เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อาณาเปสิฯ

โส ภิกฺขูติ อานนฺทตฺเถเรน ตถา อาณตฺโต ฉฬภิญฺโญ เอโก ภิกฺขุฯ ปมุเขติ สมฺมุเขฯ อาเนญฺชสมาธินาติ จตุตฺถชฺฌานปาทเกน อคฺคผลสมาธินา, ‘‘อรูปชฺฌานปาทเกนา’’ติปิ วทนฺติฯ

‘‘อาเนญฺเชน สมาธินา’’ติปิ ปาโฐฯ กสฺมา ปน ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ อาคมนํ ชานนฺโต ปฏิสนฺถารํ อกตฺวา สมาปตฺติํเยว สมาปชฺชิ? เตสํ อตฺตนา สมาปนฺนสมาปตฺติํ ชานิตฺวา สมาปชฺชนตฺถํ, เตสํ ปุพฺเพ ปณามิตานํ อิทานิ อตฺตนา สมานสมฺโภคทสฺสนตฺถํ, อานุภาวทีปนตฺถํ, วินา วจีเภเทน อญฺญพฺยากรณทีปนตฺถญฺจฯ อปเร ปนาหุ ‘‘ปุพฺเพ ปณามิตานํ อิทานิ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตานํ อนุตฺตรสุขุปฺปาทเนน อนญฺญสาธารณปฏิสนฺถารกรณตฺถ’’นฺติฯ เตปิ อายสฺมนฺโต ภควโต อชฺฌาสยํ ญตฺวา ตํเยว สมาปตฺติํ สมาปชฺชิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘กตเมน นุ โข ภควา วิหาเรน เอตรหิ วิหรตี’’ติอาทิฯ

เอตฺถ จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ โกสชฺชาทีนํ ปาริปนฺติกธมฺมานํ สุวิทูรภาวโต อิทฺธิยา มูลภูเตหิ อโนณมนาทีหิ โสฬสหิ โวทานธมฺเมหิ สมนฺนาคมนโต อาเนญฺชปฺปตฺตํ สยํ อนิญฺชนฏฺเฐน อาเนญฺชนฺติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อโนณตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ อนุณฺณตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ อนภิรตํ จิตฺตํ ราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ อนปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิยา น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ อปฺปฏิพทฺธํ จิตฺตํ ฉนฺทราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ วิปฺปมุตฺตํ จิตฺตํ กามราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ วิสํยุตฺตํ จิตฺตํ กิเลเส น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ กิเลสมริยาทาย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ เอกตฺตคตํ จิตฺตํ นานตฺตกิเลเส น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ สทฺธาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปมาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ ปญฺญาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อวิชฺชาย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํฯ โอภาสคตํ จิตฺตํ อวิชฺชนฺธกาเร น อิญฺชตีติ อาเนญฺช’’นฺติฯ

รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเมว จ รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺติตํ, อารมฺมณวิภาเคน จตุพฺพิธํ อรูปาวจรชฺฌานนฺติ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ ฌานานํ อาเนญฺชโวหาโรฯ เตสํ ยํ กิญฺจิ ปาทกํ กตฺวา สมาปนฺนา อรหตฺตผลสมาปตฺติ อาเนญฺชสมาธีติ โปราณาฯ

อภิกฺกนฺตายาติ อตีตายฯ นิกฺขนฺเตติ นิคฺคเต, อปคเตติ อตฺโถฯ ตุณฺหี อโหสีติ ภควา อริเยน ตุณฺหีภาเวน ตุณฺหี อโหสิฯ อุทฺธสฺเต อรุเณติ อุคฺคเต อรุเณ, อรุโณ นาม ปุรตฺถิมทิสาย สูริโยทยโต ปุเรตรเมว อุฏฺฐิโตภาโสฯ นนฺทิมุขิยาติ รตฺติยา อรุณสฺส อุคฺคตตฺตา เอว อรุณปฺปภาย สูริยาโลกูปชีวิโน สตฺเต นนฺทาปนมุขิยา วิย รตฺติยา ชาตาย, วิภายมานายาติ อตฺโถฯ

ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวาติ ยถาปริจฺเฉทํ ตโต อาเนญฺชสมาธิโต อรหตฺตผลสมาปตฺติโต อุฏฺฐายฯ สเจ โข ตฺวํ, อานนฺท, ชาเนยฺยาสีติ ภควา ‘‘อิเม จ ภิกฺขู เอตฺตกํ กาลํ อิมินา นาม สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺตี’’ติ, อานนฺท, ยทิ ตฺวํ ชาเนยฺยาสิฯ เอตฺตกมฺปิ เต นปฺปฏิภาเสยฺยาติ โลกิยปฏิสมฺโมทนํ สนฺธาย ยทิทํ เต ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺตี’’ติอาทินา ติกฺขตฺตุํ ปฏิภานํ อุปฏฺฐิตํ, ตยิทํ เอตฺตกมฺปิ เต น อุปฏฺฐเหยฺยฯ ยสฺมา จ โข ตฺวํ, อานนฺท, เสกฺโข อเสกฺขํ สมาปตฺติวิหารํ น ชานาสิ, ตสฺมา มํ อิเมสํ ภิกฺขูนํ โลกิยปฏิสมฺโมทนํ กาเรตุํ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิฯ อหํ ปน อิเมหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ โลกุตฺตรปฏิสมฺโมทเนเนว ติยามรตฺติํ วีตินาเมสินฺติ ทสฺเสนฺโต ภควา อาห – ‘‘อหญฺจ, อานนฺท, อิมานิ จ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สพฺเพว อาเนญฺชสมาธินา นิสีทิมฺหา’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ เตสํ ภิกฺขูนํ อตฺตนา สมํ อาเนญฺชสมาธิสมาปชฺชนสมตฺถตาสงฺขาตํ วสีภาวตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ เตสํ ภิกฺขูนํ อนวเสสราคาทิปฺปหานสํสิทฺธิตาทิสภาวทีปนํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยสฺส ชิโต กามกณฺฑโกติ กุสลปกฺขวิชฺฌนฏฺเฐน กณฺฑกภูโต กิเลสกาโม เยน อริยปุคฺคเลน อนวเสสํ ชิโต ปหีโน, เอเตนสฺส อนุนยาภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘คามกณฺฏโก’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – คาเม กณฺฏโก กณฺฏกฏฺฐานิโย สกโล วตฺถุกาโม ยสฺส ชิโตติฯ

ชโย จสฺส ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนเนว เวทิตพฺโพ, เตน เตสํ อนาคามิมคฺโค วุตฺโต โหติ ฯ อกฺโกโส จ ชิโตติ สมฺพนฺโธฯ วโธ จ พนฺธนญฺจาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เตสุ อกฺโกสชเยน วจีทุจฺจริตาภาโว, อิตเรน กายทุจฺจริตาภาโว ทสฺสิโตฯ เตน ตํนิมิตฺตกสฺส พฺยาปาทสฺส อนวเสสปฺปหาเนน ตติยมคฺโค วุตฺโต โหติฯ อถ วา อกฺโกสาทิชยวจเนน ตติยมคฺโค วุตฺโต โหติ, อกฺโกสาทีนํ อจฺจนฺตขมนํ ตตฺถ ปกาสิตํ โหติ, อุภยถาปิ เนสํ วิโรธาภาวํ ทสฺเสติฯ ปพฺพโต วิย โส ฐิโต อเนโชติ เอชา วุจฺจติ จลนกิเลสปริปนฺโถ, เอชาเหตูนํ อวเสสกิเลสานํ อภาเวน อเนโช, อเนชตฺตาเยว สพฺพกิเลเสหิ ปรวาทวาเตหิ จ อกมฺปนียตฺตา ฐิโต เอกคฺฆนปพฺพตสทิโสฯ สุขทุกฺเขสุ น เวธติ ส ภิกฺขูติ โส ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ สุขทุกฺขนิมิตฺตํ น กมฺปตีติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ ภควา เตสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ อรหตฺตาธิคเมน ตาทิภาวปฺปตฺติํ เอกชฺฌํ กตฺวา เอกปุคฺคลาธิฏฺฐานํ อุทานํ อุทาเนสีติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อารมฺมณาภิมุขํ สติํ ฐปยิตฺวา มุขสมีเป กตฺวาฯ ตถา หิ วิภงฺเค วุตฺตํ –

‘‘อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สุปฏฺฐิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ (วิภ. 537)ฯ

อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ, สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ, เตน วุจฺจติ ‘ปริมุขํ สติ’’’นฺติฯ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.164) วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ปริคฺคหิตนิยฺยานสติํ กตฺวาติฯ นิยฺยานนฺติ จ สติยา โอคาหิตพฺพํ อารมฺมณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ ปุริโม ปจฺฉิโม จ อตฺโถ สพฺพสงฺคาหกวเสน, อิตโร สมาปตฺติยา ปุพฺพภาคสมนฺนาหารวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ