2. นนฺทสุตฺตวณฺณนา

[22] ทุติเย นนฺโทติ ตสฺส นามํฯ โส หิ จกฺกวตฺติลกฺขณูเปตตฺตา มาตาปิตโร สปริชนํ สกลญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ นนฺทยนฺโต ชาโตติ ‘‘นนฺโท’’ติ นามํ ลภิฯ ภควโต ภาตาติ ภควโต เอกปิตุปุตฺตตาย ภาตาฯ น หิ ภควโต สโหทรา อุปฺปชฺชนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘มาตุจฺฉาปุตฺโต’’ติ, จูฬมาตุปุตฺโตติ อตฺโถฯ มหาปชาปติโคตมิยา หิ โส ปุตฺโตฯ อนภิรโตติ น อภิรโตฯ พฺรหฺมจริยนฺติ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ จริยํ เอกาสนํ เอกเสยฺยํ เมถุนวิรติํฯ สนฺธาเรตุนฺติ ปฐมจิตฺตโต ยาวจริมกจิตฺตํ สมฺมา ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ ธาเรตุํ ปวตฺเตตุํฯ ทุติเยน เจตฺถ พฺรหฺมจริยปเทน มคฺคพฺรหฺมจริยสฺสาปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ สิกฺขํ ปจฺจกฺขายาติ อุปสมฺปทกาเล ภิกฺขุภาเวน สทฺธิํ สมาทินฺนํ นิพฺพตฺเตตพฺพภาเวน อนุฏฺฐิตํ ติวิธมฺปิ สิกฺขํ ปฏิกฺขิปิตฺวา, วิสฺสชฺเชตฺวาติ อตฺโถฯ หีนายาติ คิหิภาวายฯ อาวตฺติสฺสามีติ นิวตฺติสฺสามิฯ

กสฺมา ปนายํ เอวมาโรเจสีติ? เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา – ภควา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหรนฺโต ‘‘ปุตฺตํ เม อาเนตฺวา ทสฺเสถา’’ติ สุทฺโธทนมหาราเชน เปสิเตสุ สหสฺสสหสฺสปริวาเรสุ ทสสุ ทูเตสุ สห ปริวาเรน อรหตฺตํ ปตฺเตสุ สพฺพปจฺฉา คนฺตฺวา อรหตฺตปฺปตฺเตน กาฬุทายิตฺเถเรน คมนกาลํ ญตฺวา มคฺควณฺณนํ วณฺเณตฺวา ชาติภูมิคมนาย ยาจิโต วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุตฺโต กปิลวตฺถุนครํ คนฺตฺวา ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เวสฺสนฺตรชาตกํ (ชา. 2.22.1655 อาทโย) กเถตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ ‘‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติ (ธ. ป. 168) คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ‘‘ธมฺมญฺจเร’’ติ (ธ. ป. 169) คาถาย มหาปชาปติํ โสตาปตฺติผเล, ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฏฺฐาเปสิฯ

ภตฺตกิจฺจาวสาเน ปน ราหุลมาตุคุณกถํ นิสฺสาย จนฺทกินฺนรีชาตกํ (ชา. 1.14.18 อาทโย) กเถตฺวา ตติยทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นนฺทกุมารสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมนฺโต กุมารสฺส หตฺถโต ปตฺตํ น คณฺหิฯ โสปิ ตถาคเต คารเวน ‘‘ปตฺตํ เต, ภนฺเต, คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ นาสกฺขิฯ เอวํ ปน จินฺเตสิ, ‘‘โสปานสีเส ปตฺตํ คณฺหิสฺสตี’’ติ, สตฺถา ตสฺมิํ ฐาเน น คณฺหิฯ อิตโร ‘‘โสปานมูเล คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิ, สตฺถา ตตฺถปิ น คณฺหิฯ อิตโร ‘‘ราชงฺคเณ คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิ, สตฺถา ตตฺถปิ น คณฺหิฯ กุมาโร นิวตฺติตุกาโม อนิจฺฉาย คจฺฉนฺโต คารเวน ‘‘ปตฺตํ คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ น สกฺโกติ, ‘‘อิธ คณฺหิสฺสติ, เอตฺถ คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต คจฺฉติฯ

ตสฺมิํ ขเณ ชนปทกลฺยาณิยา อาจิกฺขิํสุ, ‘‘อยฺเย ภควา, นนฺทราชานํ คเหตฺวา คจฺฉติ, ตุมฺเหหิ วินา กริสฺสตี’’ติฯ สา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ เวเคน ปาสาทํ อารุยฺห สีหปญฺชรทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหฯ ตํ ตสฺสา วจนํ ตสฺส หทเย ติริยํ ปติตฺวา วิย ฐิตํฯ สตฺถาปิสฺส หตฺถโต ปตฺตํ อคฺคเหตฺวาว ตํ วิหารํ เนตฺวา ‘‘ปพฺพชิสฺสสิ นนฺทา’’ติ อาหฯ โส พุทฺธคารเวน ‘‘น ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อวตฺวา, ‘‘อาม, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาหฯ สตฺถา เตน หิ นนฺทํ ปพฺพาเชถาติ กปิลวตฺถุปุรํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส ตํ ปพฺพาเชสิฯ สตฺตเม ทิวเส มาตรา อลงฺกริตฺวา เปสิตํ ‘‘ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหี’’ติ วตฺวา อตฺตนา สทฺธิํ อารามาคตํ ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชสิฯ ปุเนกทิวสํ มหาธมฺมปาลชาตกํ (ชา. 1.10.92 อาทโย) กเถตฺวา ราชานํ อนาคามิผเล ปติฏฺฐาเปสิฯ

อิติ ภควา มหาปชาปติํ โสตาปตฺติผเล, ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปุนเทว ราชคหํ คนฺตฺวา ตโต อนาถปิณฺฑิเกน สาวตฺถิํ อาคมนตฺถาย คหิตปฏิญฺโญ นิฏฺฐิเต เชตวนมหาวิหาเร ตตฺถ คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ เอวํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต อายสฺมา นนฺโท อตฺตโน อนิจฺฉาย ปพฺพชิโต กาเมสุ อนาทีนวทสฺสาวี ชนปทกลฺยาณิยา วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโต อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา ภิกฺขูนํ อตฺตโน อนภิรติํ อาโรเจสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา นนฺโท…เป.… หีนายาวตฺติสฺสามี’’ติฯ

กสฺมา ปน นํ ภควา เอวํ ปพฺพาเชสีติ? ‘‘ปุเรตรเมว อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา กาเมหิ นํ วิเวเจตุํ น สกฺกา, ปพฺพาเชตฺวา ปน อุปาเยน ตโต วิเวเจตฺวา อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติ เวเนยฺยทมนกุสโล สตฺถา เอวํ นํ ปฐมํ ปพฺพาเชสิฯ

สากิยานีติ สกฺยราชธีตาฯ ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณี รูเปน อุตฺตมา ฉสรีรโทสรหิตา, ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตาฯ สา หิ ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา นาติกิสา นาติถูลา นาติกาฬิกา นจฺโจทาตา อติกฺกนฺตา มานุสกวณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ, ตสฺมา ฉสรีรโทสรหิตาฯ ฉวิกลฺยาณํ มํสกลฺยาณํ นขกลฺยาณํ อฏฺฐิกลฺยาณํ วยกลฺยาณนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ กลฺยาเณหิ สมนฺนาคตาฯ

ตตฺถ อตฺตโน สรีโรภาเสน ทสทฺวาทสหตฺเถ ฐาเน อาโลกํ กโรติ, ปิยงฺคุสมา วา สุวณฺณสมา วา โหติ, อยมสฺสา ฉวิกลฺยาณตาฯ จตฺตาโร ปนสฺสา หตฺถปาทา มุขปริโยสานญฺจ ลาขารสปริกมฺมกตํ วิย รตฺตปวาฬรตฺตกมฺพเลน สทิสํ โหติ, อยมสฺสา มํสกลฺยาณตาฯ วีสติ นขปตฺตานิ มํสโต อมุตฺตฏฺฐาเน ลาขารสปริกิตานิ วิย มุตฺตฏฺฐาเน ขีรธาราสทิสานิ โหนฺติ, อยมสฺสา นขกลฺยาณตาฯ ทฺวตฺติํสทนฺตา สุผุสิตา ปริสุทฺธปวาฬปนฺติสทิสา วชิรปนฺตี วิย ขายนฺติ, อยมสฺสา อฏฺฐิกลฺยาณตาฯ วีสติวสฺสสติกาปิ สมานา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหติ นิปฺปลิตา, อยมสฺสา วยกลฺยาณตาฯ สุนฺทรี จ โหติ เอวรูปคุณสมนฺนาคตา, เตน วุตฺตํ ‘‘ชนปทกลฺยาณี’’ติฯ

ฆรา นิกฺขมนฺตสฺสาติ อนาทเร สามิวจนํ, ฆรโต นิกฺขมโตติ อตฺโถฯ ‘‘ฆรา นิกฺขมนฺต’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ อุปฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, วิปฺปกตุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ อุปลกฺขิตาติ อตฺโถฯ ‘‘อฑฺฒุลฺลิขิเตหี’’ติปิ ปฐนฺติฯ อุลฺลิขนนฺติ จ ผณกาทีหิ เกสสณฺฐาปนํ, ‘‘อฑฺฒการวิธาน’’นฺติปิ วทนฺติฯ อปโลเกตฺวาติ สิเนหรสวิปฺผารสํสูจเกน อฑฺฒกฺขินา อาพนฺธนฺตี วิย โอโลเกตฺวาฯ มํ, ภนฺเตติ ปุพฺเพปิ ‘‘ม’’นฺติ วตฺวา อุกฺกณฺฐากุลจิตฺตตาย ปุน ‘‘มํ เอตทโวจา’’ติ อาหฯ ตุวฏนฺติ สีฆํฯ ตมนุสฺสรมาโนติ ตํ ตสฺสา วจนํ, ตํ วา ตสฺสา อาการสหิตํ วจนํ อนุสฺสรนฺโตฯ

ภควา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อุปาเยนสฺส ราคํ วูปสเมสฺสามี’’ติ อิทฺธิพเลน นํ ตาวติํสภวนํ เนนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ ฌามเขตฺเต ฌามขาณุมตฺถเก นิสินฺนํ ฉินฺนกณฺณนาสานงฺคุฏฺฐํ เอกํ ปลุฏฺฐมกฺกฏิํ ทสฺเสตฺวา ตาวติํสภวนํ เนสิฯ ปาฬิยํ ปน เอกกฺขเณเนว สตฺถารา ตาวติํสภวนํ คตํ วิย วุตฺตํ, ตํ คมนํ อวตฺวา ตาวติํสภวนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ คจฺฉนฺโตเยว หิ ภควา อายสฺมโต นนฺทสฺส อนฺตรามคฺเค ตํ ปลุฏฺฐมกฺกฏิํ ทสฺเสติฯ ยทิ เอวํ กถํ สมิญฺชนาทินิทสฺสนํ? ตํ อนฺตรธานนิทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํฯ

เอวํ สตฺถา ตํ ตาวติํสภวนํ เนตฺวา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อุปฏฺฐานํ อาคตานิ กกุฏปาทานิ ปญฺจ อจฺฉราสตานิ อตฺตานํ วนฺทิตฺวา ฐิตานิ ทสฺเสตฺวา ชนปทกลฺยาณิยา ตาสํ ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ รูปสมฺปตฺติํ ปฏิจฺจ วิเสสํ ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทํ พาหายํ คเหตฺวา…เป.… กกุฏปาทานี’’ติฯ

ตตฺถ พาหายํ คเหตฺวาติ พาหุมฺหิ คเหตฺวา วิยฯ ภควา หิ ตทา ตาทิสํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ, ยถา อายสฺมา นนฺโท ภุเช คเหตฺวา ภควตา นียมาโน วิย อโหสิฯ ตตฺถ จ ภควตา สเจ ตสฺส อายสฺมโต ตาวติํสเทวโลกสฺส ทสฺสนํ ปเวสนเมว วา อิจฺฉิตํ สิยา, ยถานิสินฺนสฺเสว ตสฺส ตํ เทวโลกํ ทสฺเสยฺย โลกวิวรณิทฺธิกาเล วิย, ตเมว วา อิทฺธิยา ตตฺถ เปเสยฺยฯ ยสฺมา ปนสฺส ทิพฺพตฺตภาวโต มนุสฺสตฺตภาวสฺส โย นิหีนชิคุจฺฉนียภาโว, ตสฺส สุขคฺคหณตฺถํ อนฺตรามคฺเค ตํ มกฺกฏิํ ทสฺเสตุกาโม, เทวโลกสิริวิภวสมฺปตฺติโย จ โอคาเหตฺวา ทสฺเสตุกาโม อโหสิ, ตสฺมา ตํ คเหตฺวา ตตฺถ เนสิฯ เอวญฺหิสฺส ตทตฺถํ พฺรหฺมจริยวาเส วิเสสโต อภิรติ ภวิสฺสตีติฯ

กกุฏปาทานีติ รตฺตวณฺณตาย ปาราวตสทิสปาทานิฯ ตา กิร สพฺพาปิ กสฺสปสฺส ภควโต สาวกานํ ปาทมกฺขนเตลทาเนน ตาทิสา สุกุมารปาทา อเหสุํฯ ปสฺสสิ โนติ ปสฺสสิ นุฯ อภิรูปตราติ วิสิฏฺฐรูปตราฯ ทสฺสนียตราติ ทิวสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกรณฏฺเฐน ปสฺสิตพฺพตราฯ ปาสาทิกตราติ สพฺพาวยวโสภาย สมนฺตโต ปสาทาวหตราฯ

กสฺมา ปน ภควา อวสฺสุตจิตฺตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ อจฺฉราโย โอโลกาเปสิ? สุเขเนวสฺส กิเลเส นีหริตุํฯ ยถา หิ กุสโล เวชฺโช อุสฺสนฺนโทสํ ปุคฺคลํ ติกิจฺฉนฺโต สิเนหปานาทินา ปฐมํ โทเส อุกฺกิเลเทตฺวา ปจฺฉา วมนวิเรจเนหิ สมฺมเทว นีหราเปติ, เอวํ วิเนยฺยทมนกุสโล ภควา อุสฺสนฺนราคํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ เทวจฺฉราโย ทสฺเสตฺวา อุกฺกิเลเทสิ อริยมคฺคเภสชฺเชน อนวเสสโต นีหริตุกาโมติ เวทิตพฺพํฯ

ปลุฏฺฐมกฺกฏีติ ฌามงฺคปจฺจงฺคมกฺกฏีฯ

เอวเมว โขติ ยถา สา, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ มยฺหํ ทสฺสิตา ฉินฺนกณฺณนาสา ปลุฏฺฐมกฺกฏี ชนปทกลฺยาณิํ อุปาทาย , เอวเมว ชนปทกลฺยาณี อิมานิ ปญฺจ อจฺฉราสตานิ อุปาทายาติ อตฺโถฯ ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานนฺติ อุปโยเค สามิวจนํ, ปญฺจ อจฺฉราสตานีติ อตฺโถฯ อวยวสมฺพนฺเธ วา เอตํ สามิวจนํ, เตน ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ รูปสมฺปตฺติํ อุปนิธายาติ อธิปฺปาโยฯ อุปนิธายาติ จ สมีเป ฐเปตฺวา, อุปาทายาติ อตฺโถฯ สงฺขฺยนฺติ อิตฺถีติ คณนํฯ กลภาคนฺติ กลายปิ ภาคํ, เอกํ โสฬสโกฏฺฐาเส กตฺวา ตโต เอกโกฏฺฐาสํ คเหตฺวา โสฬสธา คณิเต ตตฺถ โย เอเกโก โกฏฺฐาโส, โส กลภาโคติ อธิปฺเปโต, ตมฺปิ กลภาคํ น อุเปตีติ วทติฯ อุปนิธินฺติ ‘‘อิมาย อยํ สทิสี’’ติ อุปมาภาเวน คเหตฺวา สมีเป ฐปนมฺปิฯ

ยตฺถายํ อนภิรโต, ตํ พฺรหฺมจริยํ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปากฏญฺจาติ ตํ อนามสิตฺวา ตตฺถ อภิรติยํ อาทรชนนตฺถํ อภิรม, นนฺท, อภิรม, นนฺทา’’ติ อาเมฑิตวเสน วุตฺตํฯ อหํ เต ปาฏิโภโคติ กสฺมา ภควา ตสฺส พฺรหฺมจริยวาสํ อิจฺฉนฺโต อพฺรหฺมจริยวาสสฺส ปาฏิโภคํ อุปคญฺฉิ? ยตฺถสฺส อารมฺมเณ ราโค ทฬฺหํ นิปติ, ตํ อาคนฺตุการมฺมเณ สงฺกาเมตฺวา สุเขน สกฺกา ชหาเปตุนฺติ ปาฏิโภคํ อุปคญฺฉิฯ อนุปุพฺพิกถายํ สคฺคกถา อิมสฺส อตฺถสฺส นิทสฺสนํฯ

อสฺโสสุนฺติ กถมสฺโสสุํ? ภควา หิ ตทา อายสฺมนฺเต นนฺเท วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คเต อุปฏฺฐานํ อาคตานํ ภิกฺขูนํ ตํ ปวตฺติํ กเถตฺวา ยถา นาม กุสโล ปุริโส อนิกฺขนฺตํ อาณิํ อญฺญาย อาณิยา นีหริตฺวา ปุน ตํ หตฺถาทีหิ สญฺจาเลตฺวา อปเนติ, เอวเมว อาจิณฺณวิสเย ตสฺส ราคํ อาคนฺตุกวิสเยน นีหริตฺวา ปุน ตทปิ พฺรหฺมจริยมคฺคเหตุํ กตฺวา อปเนตุกาโม ‘‘เอถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, นนฺทํ ภิกฺขุํ ภตกวาเทน จ อุปกฺกิตกวาเทน จ สมุทาจรถา’’ติ อาณาเปสิ, เอวํ ภิกฺขู อสฺโสสุํฯ เกจิ ปน ‘‘ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ, ยถา เต ภิกฺขู ตมตฺถํ ชานิํสู’’ติ วทนฺติฯ

ภตกวาเทนาติ ภตโกติ วาเทนฯ

โย หิ ภติยา กมฺมํ กโรติ, โส ภตโกติ วุจฺจติ, อยมฺปิ อายสฺมา อจฺฉราสมฺโภคนิมิตฺตํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺโต ภตโก วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ภตกวาเทนา’’ติ ฯ อุปกฺกิตกวาเทนาติ โย กหาปณาทีหิ กิญฺจิ กิณาติ, โส อุปกฺกิตโกติ วุจฺจติ, อยมฺปิ อายสฺมา อจฺฉรานํ เหตุ อตฺตโน พฺรหฺมจริยํ กิณาติ, ตสฺมา ‘‘อุปกฺกิตโก’’ติ เอวํ วจเนนฯ อถ วา ภควโต อาณาย อจฺฉราสมฺโภคสงฺขาตาย ภติยา พฺรหฺมจริยวาสสงฺขาตํ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺโต ตาย ภติยา ยาปเน ภควตา ภริยมาโน วิย โหตีติ ‘‘ภตโก’’ติ วุตฺโต, ตถา อจฺฉราสมฺโภคสงฺขาตํ วิกฺกยํ อาทาตพฺพํ กตฺวา ภควโต อาณตฺติยํ ติฏฺฐนฺโต เตน วิกฺกเยน ภควตา อุปกฺกิโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปกฺกิตโก’’ติฯ

อฏฺฏียมาโนติ ปีฬิยมาโน ทุกฺขาปิยมาโนฯ หรายมาโนติ ลชฺชมาโนฯ ชิคุจฺฉมาโนติ ปาฏิกุลฺยโต ทหนฺโตฯ เอโกติ อสหาโยฯ วูปกฏฺโฐติ วตฺถุกาเมหิ กิเลสกาเมหิ จ กาเยน เจว จิตฺเตน จ วูปกฏฺโฐฯ อปฺปมตฺโตติ กมฺมฏฺฐาเน สติํ อวิชหนฺโตฯ อาตาปีติ กายิกเจตสิกวีริยาตาเปน อาตาปวา, อาตาเปติ กิเลเสติ อาตาโป, วีริยํฯ ปหิตตฺโตติ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย เปสิตตฺโต วิสฺสฏฺฐอตฺตภาโว, นิพฺพาเน วา เปสิตจิตฺโตฯ น จิรสฺเสวาติ กมฺมฏฺฐานารมฺภโต น จิเรเนวฯ ยสฺสตฺถายาติ ยสฺส อตฺถายฯ กุลปุตฺตาติ ทุวิธา กุลปุตฺตา ชาติกุลปุตฺตา จ อาจารกุลปุตฺตา จ, อยํ ปน อุภยถาปิ กุลปุตฺโตฯ สมฺมเทวาติ เหตุนา จ การเณน จฯ อคารสฺมาติ ฆรโตฯ อนคาริยนฺติ ปพฺพชฺชํฯ กสิวณิชฺชาทิกมฺมญฺหิ อคารสฺส หิตนฺติ อคาริยํ นาม, ตํ เอตฺถ นตฺถีติ ปพฺพชฺชา อนคาริยาติ วุจฺจติฯ ปพฺพชนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํฯ พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานภูตํ อรหตฺตผลํฯ ตสฺส หิ อตฺถาย กุลปุตฺตา อิธ ปพฺพชนฺติฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ตสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว ปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปฺปจฺจเยน ญตฺวาติ อตฺโถฯ อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วา วิหาสิฯ เอวํ วิหรนฺโตว ขีณา ชาติ…เป.… อพฺภญฺญาสีติฯ อิมินา อสฺส ปจฺจเวกฺขณภูมิ ทสฺสิตาฯ

ตตฺถ ขีณา ชาตีติ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา อนาคตตฺตา เอว, น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตาฯ มคฺคสฺส ปน อภาวิตตฺตา ยา เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ อุปฺปชฺเชยฺย, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณาฯ ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเวน วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายติํ อปฺปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานเนน อพฺภญฺญาสิฯ วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ กตํ จริตํ, นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธิํ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม, ขีณาสโว วุตฺถวาโส, ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ อพฺภญฺญาสิฯ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ นาม, ขีณาสโว กตกรณีโย, ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ อพฺภญฺญาสิฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ‘‘อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนาย กิจฺจํ เม นตฺถี’’ติ อพฺภญฺญาสิฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ วา ‘‘อิตฺถภาวโต อิมสฺมา เอวํปการา วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ, อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา วิย รุกฺขา, เต จริมกจิตฺตนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺติ, อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสนฺตี’’ติ อพฺภญฺญาสิฯ อญฺญตโรติ เอโกฯ อรหตนฺติ ภควโต สาวกานํ อรหนฺตานํ อพฺภนฺตโร เอโก มหาสาวโก อโหสีติ อตฺโถฯ

อญฺญตรา เทวตาติ อธิคตมคฺคา เอกา พฺรหฺมเทวตาฯ สา หิ สยํ อเสกฺขตฺตา อเสกฺขวิสยํ อพฺภญฺญาสิฯ เสกฺขา หิ ตํ ตํ เสกฺขวิสยํ, ปุถุชฺชนา จ อตฺตโน ปุถุชฺชนวิสยเมว ชานนฺติฯ อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ ปริกฺขีณาย รตฺติยา, มชฺฌิมยาเมติ อตฺโถฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อติอุตฺตมวณฺณาฯ เกวลกปฺปนฺติ อนวเสเสน สมนฺตโตฯ โอภาเสตฺวาติ อตฺตโน ปภาย จนฺโท วิย สูริโย วิย จ เชตวนํ เอโกภาสํ กตฺวาฯ

เตนุปสงฺกมีติ อายสฺมโต นนฺทสฺส อรหตฺตปฺปตฺติํ วิทิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา ‘‘ตํ ภควโต ปฏิเวเทสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิฯ

อาสวานํ ขยาติ เอตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุทฺวาราทีหิ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา อาโคตฺรภุํ อาภวคฺคํ วา สวนฺตีติ อาสวา, เอเต ธมฺเม เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโต กริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทิราทิอาสวา วิยาติ อาสวาฯ ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชายา’’ติอาทิวจเนหิ (อ. นิ. 10.61) เนสํ จิรปาริวาสิยตา เวทิตพฺพาฯ อถ วา อายตํ สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ, อาสวาฯ ปุริโม เจตฺถ อตฺโถ กิเลเสสุ ยุชฺชติ, ปจฺฉิโม กมฺเมปิฯ น เกวลญฺจ กมฺมกิเลสา เอว อาสวา, อถ โข นานปฺปการา อุปทฺทวาปิฯ ตถา หิ ‘‘นาหํ, จุนฺท , ทิฏฺฐธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย ธมฺมํ เทเสมี’’ติ เอตฺถ (ที. นิ. 3.182) วิวาทมูลภูตา กิเลสา อาสวาติ อาคตาฯ

‘‘เยน เทวูปปตฺยสฺส, คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม;

ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺย, มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเช;

เต มยฺหํ อาสวา ขีณา, วิทฺธสฺตา วินลีกตา’’ติฯ (อ. นิ. 4.36) –

เอตฺถ เตภูมิกํ กมฺมํ อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา อาสวาติ อาคตาฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา’’ติ (ปารา. 39) ปรูปฆาตวิปฺปฏิสารวธพนฺธาทโย เจว อปายทุกฺขภูตา จ นานปฺปการา อุปทฺทวาฯ

เต ปเนเต อาสวา วินเย – ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา’’ติ (ปารา. 39) ทฺวิธา อาคตาฯ สฬายตเน ‘‘ตโยเม, อาวุโส, อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโว’’ติ (ที. นิ. 3.305) ติธา อาคตา, ตถา อญฺเญสุ จ สุตฺตนฺเตสุฯ อภิธมฺเม เตเยว ทิฏฺฐาสเวน สทฺธิํ จตุธา อาคตาฯ นิพฺเพธิกปริยาเย ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อาสวา นิรยคามินิยา’’ติอาทินา (อ. นิ. 6.63) ปญฺจธา อาคตาฯ

ฉกฺกนิปาเต ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อาสวา สํวราย ปหาตพฺพา’’ติอาทินา (อ. นิ. 6.58) นเยน ฉธา อาคตาฯ สพฺพาสวปริยาเย (ม. นิ. 1.22) เตเยว ทสฺสนปหาตพฺเพหิ สทฺธิํ สตฺตธา อาคตาฯ อิธ ปน อภิธมฺมนเยน จตฺตาโร อาสวา เวทิตพฺพาฯ

ขยาติ เอตฺถ ปน ‘‘โย อาสวานํ ขโย เภโท ปริเภโท’’ติอาทีสุ อาสวานํ สรสเภโท อาสวกฺขโยติ วุตฺโตฯ ‘‘ชานโต อหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.15) อาสวานํ อายติํ อนุปฺปาโท อาสวกฺขโยติ วุตฺโตฯ

‘‘เสกฺขสฺส สิกฺขมานสฺส, อุชุมคฺคานุสาริโน;

ขยสฺมิํ ปฐมํ ญาณํ, ตโต อญฺญา อนนฺตรา’’ติฯ (อิติวุ. 62) –

อาทีสุ มคฺโค อาสวกฺขโยติ วุตฺโตฯ ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.438) ผลํฯ

‘‘ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส, นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิโน;

อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ, อารา โส อาสวกฺขยา’’ติฯ –

อาทีสุ (ธ. ป. 253) นิพฺพานํฯ อิธ ปน อาสวานํ อจฺจนฺตขโย อนุปฺปาโท วา มคฺโค วา ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ วุตฺโตฯ

อนาสวนฺติ ปฏิปสฺสทฺธิวเสน สพฺพโส ปหีนาสวํฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตผลสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตผลปญฺญํฯ อุภยวจนํ มคฺเค วิย ผเลปิ สมถวิปสฺสนานํ ยุคนนฺธภาวทสฺสนตฺถํฯ ญาณนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ เทวตาย วจนสมนนฺตรเมว ‘‘กถํ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ภควโต ญาณํ อุปฺปชฺชิ ‘‘นนฺเทน อรหตฺตํ สจฺฉิกต’’นฺติฯ โส หิ อายสฺมา สหายภิกฺขูหิ ตถา อุปฺปณฺฑิยมาโน ‘‘ภาริยํ วต มยา กตํ, โยหํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา อจฺฉรานํ ปฏิลาภาย สตฺถารํ ปาฏิโภคํ อกาสิ’’นฺติ อุปฺปนฺนสํเวโค หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘ยํนูนาหํ ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา โมเจยฺย’’นฺติฯ โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ สตฺถุ อาโรเจสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา นนฺโท…เป.… เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติฯ ตตฺถ ปฏิสฺสวาติ ปาฏิโภคปฺปฏิสฺสวา, ‘‘อจฺฉรานํ ปฏิลาภาย อหํ ปฏิภูโต’’ติ ปฏิญฺญายฯ

อถสฺส ภควา ‘‘ยสฺมา ตยา อญฺญา อาราธิตาติ ญาตเมตํ มยา, เทวตาปิ เม อาโรเจสิ, ตสฺมา นาหํ ปฏิสฺสวา อิทานิ โมเจตพฺโพ อรหตฺตปฺปตฺติยาว โมจิตตฺตา’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยเทว โข เต นนฺทา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยเทวาติ ยทา เอวฯ เตติ ตวฯ มุตฺโตติ ปมุตฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมิํเยว กาเล อาสเวหิ ตว จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อถ อนนฺตรเมวาหํ ตโต ปาฏิโภคโต มุตฺโตติฯ

โสปิ อายสฺมา วิปสฺสนากาเลเยว ‘‘ยเทวาหํ อินฺทฺริยาสํวรํ นิสฺสาย อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมว สุฏฺฐุ นิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกฏฺฐปฏิปทมฺปิ อคมาสิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สเจ , ภิกฺขเว, นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลเกติ ‘เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุ’นฺติ, อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติฯ

‘‘สเจ, ภิกฺขเว, นนฺทสฺส ปจฺฉิมา…เป.… อุตฺตรา… ทกฺขิณา… อุทฺธํ… อโธ… อนุทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อาโลเกติ ‘เอวํ เม…เป.… สมฺปชาโน โหตี’’’ติ (อ. นิ. 8.9)ฯ

เตเนว ตํ อายสฺมนฺตํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.230) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต นนฺทสฺส สพฺพาสเว เขเปตฺวา สุขาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ ตทตฺถวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยสฺส นิตฺติณฺโณ ปงฺโกติ เยน อริยปุคฺคเลน อริยมคฺคเสตุนา สพฺโพ ทิฏฺฐิปงฺโก สํสารปงฺโก เอว วา นิพฺพานปารคมเนน ติณฺโณฯ มทฺทิโต กามกณฺฑโกติ เยน สตฺตานํ วิชฺฌนโตฯ

‘‘กามกณฺฑโก’’ติ ลทฺธนาโม สพฺโพ กิเลสกาโม สพฺโพ กามวิสูโก อคฺคญาณทณฺเฑน มทฺทิโต ภคฺโค อนวเสสโต มถิโตฯ โมหกฺขยํ อนุปฺปตฺโตติ เอวํภูโต จ ทุกฺขาทิวิสยสฺส สพฺพสฺส สมฺโมหสฺส เขปเนน โมหกฺขยํ ปตฺโต, อรหตฺตผลํ นิพฺพานญฺจ อนุปฺปตฺโตฯ สุขทุกฺเขสุ น เวธตี ส ภิกฺขูติ โส ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ อิฏฺฐารมฺมณสมาโยคโต อุปฺปนฺเนสุ สุเขสุ อนิฏฺฐารมฺมณสมาโยคโต อุปฺปนฺเนสุ ทุกฺเขสุ จ น เวธติ น กมฺปติ, ตํ นิมิตฺตํ จิตฺตวิการํ นาปชฺชติฯ ‘‘สุขทุกฺเขสู’’ติ จ เทสนามตฺตํ, สพฺเพสุปิ โลกธมฺเมสุ น เวธตีติ เวทิตพฺพํฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ยโสชสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย ยโสชปฺปมุขานีติ เอตฺถ ยโสโชติ ตสฺส เถรสฺส นามํ, ตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปพฺพชิตตฺตา วิจรณโต จ ตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ ‘‘ยโสชปฺปมุขานี’’ติ วุตฺตานิฯ

เตสํ อยํ ปุพฺพโยโค – อตีเต กิร กสฺสปทสพลสฺส สาสเน อญฺญตโร ภิกฺขุ อารญฺญโก อรญฺเญ ปิฏฺฐิปาสาเณ กตปณฺณกุฏิยํ วิหรติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ปญฺจสตา โจรา คามฆาตกาทีนิ กตฺวา โจริกาย ชีวนฺตา โจรกมฺมํ กตฺวา ชนปทมนุสฺเสหิ อนุพทฺธา ปลายมานา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ คหณํ วา ปฏิสรณํ วา อปสฺสนฺตา อวิทูเร ตํ ภิกฺขุํ ปาสาเณ นิสินฺนํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, ปฏิสรณํ โหถา’’ติ ยาจิํสุฯ เถโร ‘‘ตุมฺหากํ สีลสทิสํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, สพฺเพ ปญฺจ สีลานิ สมาทิยถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สีลานิ สมาทิยิํสุฯ เถโร ‘‘ตุมฺเห อิทานิ สีเลสุ ปติฏฺฐิตา, อตฺตโน ชีวิตํ วินาสยนฺเตสุปิ มา มนํ ปโทสยิตฺถา’’ติ กกจูปมวิธิํ (ม. นิ. 1.222 อาทโย) อาจิกฺขิฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ อถ เต ชานปทา ตํ สมฺปตฺตา อิโต จิโต จ คเวสนฺตา เต โจเร ทิสฺวา สพฺเพว ชีวิตา โวโรเปสุํฯ