ตสฺมา กามโยคาทิวเสน อิจฺฉิตาลาภเหตุ สตฺตา วิหญฺญนฺติ, อสาธารเณ ปน จิตฺติสฺสริเย นิโรธิสฺสริเย จ สติ น กทาจิปิ วิฆาตสฺส สมฺภโวติ อธิปฺปาโยฯ

อถ วา สพฺพํ ปรวสนฺติ ยํ อตฺตโน อญฺญปฺปฏิพทฺธวุตฺติสงฺขาตํ, ตํ สพฺพํ อนิจฺจสภาวตาย ทุกฺขํฯ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ สพฺพํ อิสฺสริยนฺติ ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏํ อิสฺสริยฏฺฐานตาย อิสฺสริยนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ, ตํ อุปาทิเสสาทิวิภาคํ สพฺพํ สุขํฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ธ. ป. 203-204) หิ วุตฺตํฯ สาธารเณติ เอวํ ทุกฺขสุเข ววตฺถิเต อิเม สตฺตา พหุสาธารเณ ทุกฺขการเณ นิมุคฺคา หุตฺวา วิหญฺญนฺติฯ กสฺมา? โยคา หิ ทุรติกฺกมาติ ยสฺมา เต สพฺพตฺถ นิมุชฺชนสฺส เหตุภูตา กามโยคาทโย ทุรติกฺกมา, ตสฺมา ตฺวมฺปิ วิสาเข ปรายตฺตมตฺถํ ปตฺเถตฺวา อลภมานา วิหญฺญสีติ อธิปฺปาโยฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[20] ทสเม อนุปิยายนฺติ เอวํ นามเก นคเรฯ อมฺพวเนติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร มลฺลราชูนํ เอกํ อมฺพวนํ อโหสิ, ตตฺถ มลฺลราชูหิ ภควโต วิหาโร การิโต, โส ‘‘อมฺพวน’’นฺเตฺวว วุจฺจติฯ อนุปิยํ โคจรคามํ กตฺวา ตตฺถ ภควา วิหรติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อนุปิยายํ วิหรติ อมฺพวเน’’ติฯ ภทฺทิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ กาฬีโคธาย ปุตฺโตติ กาฬีโคธา นาม สากิยานี สกฺยราชเทวี อริยสาวิกา อาคตผลา วิญฺญาตสาสนา, ตสฺสา อยํ ปุตฺโตฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธิ ขนฺธเก (จูฬว. 330-331) อาคโตวฯ โส ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา น จิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิ, เตรสปิ ธุตงฺคานิ สมาทาย วตฺตติฯ ภควตา จ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อุจฺจกุลิกานํ, ยทิทํ ภทฺทิโย กาฬีโคธาย ปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.193) อุจฺจกุลิกภาเว เอตทคฺเค ฐปิโต อสีติยา สาวกานํ อพฺภนฺตโรฯ

สุญฺญาคารคโตติ ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญ’’นฺติ วุตฺตํ อรญฺญํ รุกฺขมูลญฺจ ฐเปตฺวา อญฺญํ ปพฺพตกนฺทราทิ ปพฺพชิตสารุปฺปํ นิวาสฏฺฐานํ ชนสมฺพาธาภาวโต อิธ สุญฺญาคารนฺติ อธิปฺเปตํฯ อถ วา ฌานกณฺฏกานํ สทฺทานํ อภาวโต วิวิตฺตํ ยํ กิญฺจิ อคารมฺปิ สุญฺญาคารนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ สุญฺญาคารํ อุปคโตฯ อภิกฺขณนฺติ พหุลํฯ อุทานํ อุทาเนสีติ โส หิ อายสฺมา อรญฺเญ ทิวาวิหารํ อุปคโตปิ รตฺติวาสูปคโตปิ เยภุยฺเยน ผลสมาปตฺติสุเขน นิโรธสุเขน จ วีตินาเมติ, ตสฺมา ตํ สุขํ สนฺธาย ปุพฺเพ อตฺตนา อนุภูตํ สภยํ สปริฬาหํ รชฺชสุขํ ชิคุจฺฉิตฺวา ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ โสมนสฺสสหิตํ ญาณสมุฏฺฐานํ ปีติสมุฏฺฐานํ สมุคฺคิรติฯ

สุตฺวาน เนสํ เอตทโหสีติ เนสํ สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ ตสฺส อายสฺมโต ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทาเนนฺตสฺส อุทานํ สุตฺวา ‘‘นิสฺสํสยํ เอส อนภิรโต พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ เอวํ ปริวิตกฺกิตํ อโหสิฯ เต ภิกฺขู ปุถุชฺชนา ตสฺส อายสฺมโต วิเวกสุขํ สนฺธาย อุทานํ อชานนฺตา เอวํ อมญฺญิํสุ, เตน วุตฺตํ ‘‘นิสฺสํสย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ นิสฺสํสยนฺติ อสนฺเทเหน เอกนฺเตนาติ อตฺโถฯ ‘‘ยํ โส ปุพฺเพ อคาริยภูโต สมาโน’’ติ ปาฬิํ วตฺวา ‘‘อนุภวี’’ติ วจนเสเสน เกจิ อตฺถํ วณฺเณนฺติ, อปเร ‘‘ยํ สา’’ติ ปฐนฺติ, ‘‘ยํส ปุพฺเพ อคาริยภูตสฺสา’’ติ ปน ปาฬิฯ ตตฺถ ยํสาติ ยํ อสฺส, สนฺธิวเสน หิ อการสการโลโป ‘‘เอวํส เต (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58), ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชี’’ติอาทีสุ (ปารา. 36) วิยฯ ตสฺสตฺโถ – อสฺส อายสฺมโต ภทฺทิยสฺส ปพฺพชิตโต ปุพฺเพ อคาริยภูตสฺส คหฏฺฐสฺส สโต ยํ รชฺชสุขํ อนุภูตํฯ สา ตมนุสฺสรมาโนติ โส ตํ สุขํ เอตรหิ อุกฺกณฺฐนวเสน อนุสฺสรนฺโตฯ

เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุนฺติ เต สมฺพหุลา ภิกฺขู อุลฺลปนสภาวสณฺฐิตา ตสฺส อนุคฺคหณาธิปฺปาเยน ภควนฺตํ เอตทโวจุํ, น อุชฺฌานวเสนฯ อญฺญตรนฺติ นามโคตฺเตน อปากฏํ เอกํ ภิกฺขุํฯ อามนฺเตสีติ อาณาเปสิ เต ภิกฺขู สญฺญาเปตุกาโมฯ เอวนฺติ วจนสมฺปฏิคฺคเห, สาธูติ อตฺโถฯ ปุน เอวนฺติ ปฏิญฺญายฯ อภิกฺขณํ ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ ยถา เต ภิกฺขู วทนฺติ, ตํ เอวํ ตเถวาติ อตฺตโน อุทานํ ปฏิชานาติฯ

กิํ ปน ตฺวํ ภทฺทิยาติ กสฺมา ภควา ปุจฺฉติ, กิํ ตสฺส จิตฺตํ น ชานาตีติ ? โน น ชานาติ, เตเนว ปน ตมตฺถํ วทาเปตฺวา เต ภิกฺขู สญฺญาเปตุํ ปุจฺฉติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ, ชานนฺตาปิ น ปุจฺฉนฺตี’’ติอาทิฯ อตฺถวสนฺติ การณํฯ

อนฺเตปุเรติ อิตฺถาคารสฺส สญฺจรณฏฺฐานภูเต ราชเคหสฺส อพฺภนฺตเร, ยตฺถ ราชา นฺหานโภชนสยนาทิํ กปฺเปติฯ รกฺขา สุสํวิหิตาติ อารกฺขาทิกตปุริเสหิ คุตฺติ สุฏฺฐุ สมนฺตโต วิหิตาฯ พหิปิ อนฺเตปุเรติ อฑฺฑกรณฏฺฐานาทิเก อนฺเตปุรโต พหิภูเต ราชเคเหฯ เอวํ รกฺขิโต โคปิโต สนฺโตติ เอวํ ราชเคหราชธานิรชฺชเทเสสุ อนฺโต จ พหิ จ อเนเกสุ ฐาเนสุ อเนกสเตหิ สุสํวิหิตรกฺขาวรณคุตฺติยา มเมว นิพฺภยตฺถํ ผาสุวิหารตฺถํ รกฺขิโต โคปิโต สมาโนฯ ภีโตติอาทีนิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อถ วา ภีโตติ ปรราชูหิ ภายมาโนฯ อุพฺพิคฺโคติ สกรชฺเชปิ ปกติโต อุปฺปชฺชนกภยุพฺเพเคน อุพฺพิคฺโค จลิโตฯ อุสฺสงฺกีติ ‘‘รญฺญา นาม สพฺพกาลํ อวิสฺสตฺเถน ภวิตพฺพ’’นฺติ วจเนน สพฺพตฺถ อวิสฺสาสวเสน เตสํ เตสํ กิจฺจกรณียานํ ปจฺจยปริสงฺกาย จ อุทฺธมุขํ สงฺกมาโนฯ อุตฺราสีติ ‘‘สนฺติกาวจเรหิปิ อชานนฺตสฺเสว เม กทาจิ อนตฺโถ ภเวยฺยา’’ติ อุปฺปนฺเนน สรีรกมฺปํ อุปฺปาทนสมตฺเถน ตาเสน อุตฺราสีฯ ‘‘อุตฺรสฺโต’’ติปิ ปฐนฺติฯ วิหาสินฺติ เอวํภูโต หุตฺวา วิหริํฯ

เอตรหีติ อิทานิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐายฯ เอโกติ อสหาโย, เตน วูปกฏฺฐกายตํ ทสฺเสติฯ อภีโตติอาทีนํ ปทานํ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภยาทินิมิตฺตสฺส ปริคฺคหสฺส ตํ นิมิตฺตสฺส จ กิเลสสฺส อภาเวเนวสฺส อภีตาทิตาติฯ เอเตน จิตฺตวิเวกํ ทสฺเสติ ฯ อปฺโปสฺสุกฺโกติ สรีรคุตฺติยํ นิรุสฺสุกฺโกฯ ปนฺนโลโมติ โลมหํสุปฺปาทกสฺส ฉมฺภิตตฺตสฺส อภาเวน อนุคฺคตโลโมฯ ปททฺวเยนปิ เสริวิหารํ ทสฺเสติฯ ปรทตฺตวุตฺโตติ ปเรหิ ทินฺเนน จีวราทินา วตฺตมาโน, เอเตน สพฺพโส สงฺคาภาวทีปนมุเขน อนวเสสภยเหตุวิรหํ ทสฺเสติฯ มิคภูเตน เจตสาติ วิสฺสตฺถวิหาริตาย มิคสฺส วิย ชาเตน จิตฺเตนฯ

มิโค หิ อมนุสฺสปเถ อรญฺเญ วสมาโน วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ, นิสีทติ, นิปชฺชติ, เยนกามญฺจ ปกฺกมติ อปฺปฏิหตจาโร, เอวํ อหมฺปิ วิหรามีติ ทสฺเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปจฺเจกพุทฺเธน –

‘‘มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ,

เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;

วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน,

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ (สุ. นิ. 39; อป. เถร 1.1.95);

อิมํ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺถวสนฺติ, ภนฺเต, ภควา ยทิทํ มม เอตรหิ ปรมํ วิเวกสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ, อิทเมว การณํ สมฺปสฺสมาโน ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสินฺติฯ

เอตมตฺถนฺติ เอตํ ภทฺทิยตฺเถรสฺส ปุถุชฺชนวิสยาตีตํ วิเวกสุขสงฺขาตมตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิทํ สเหตุกภยโสกวิคมานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปาติ ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส อนฺตรโต อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเต จิตฺตกาลุสฺสิยกรณโต จิตฺตปฺปโกปา ราคาทโย อาฆาตวตฺถุอาทิการณเภทโต อเนกเภทา โทสโกปา เอว โกปา น สนฺติ มคฺเคน ปหีนตฺตา น วิชฺชนฺติฯ อยญฺหิ อนฺตรสทฺโท กิญฺจาปิ ‘‘มญฺจ ตฺวญฺจ กิมนฺตร’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.228) การเณ ทิสฺสติ, ‘‘อนฺตรฏฺฐเก หิมปาตสมเย’’ติอาทีสุ (มหาว. 346) เวมชฺเฌ, ‘‘อนฺตรา จ เชตวนํ อนฺตรา จ สาวตฺถิ’’นฺติอาทีสุ (อุทา. 13, 44) วิวเร, ‘‘ภยมนฺตรโต ชาต’’นฺติอาทีสุ (อิติวุ. 88; มหานิ. 5) จิตฺเต, อิธาปิ จิตฺเต เอว ทฏฺฐพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนฺตรโต อตฺตโน จิตฺเต’’ติฯ

อิติภวาภวตญฺจ วีติวตฺโตติ ยสฺมา ภโวติ สมฺปตฺติ, อภโวติ วิปตฺติฯ ตถา ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ หานิฯ ภโวติ วา สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉโทฯ ภโวติ วา ปุญฺญํ, อภโวติ ปาปํฯ ภโวติ วา สุคติ, อภโวติ ทุคฺคติฯ ภโวติ วา ขุทฺทโก, อภโวติ มหนฺโตฯ ตสฺมา ยา สา สมฺปตฺติวิปตฺติวุฑฺฒิหานิสสฺสตุจฺเฉทปุญฺญปาปสุคติทุคฺคติ- ขุทฺทกมหนฺตอุปปตฺติภวานํ วเสน อิติ อเนกปฺปการา ภวาภวตา วุจฺจติฯ

จตูหิปิ อริยมคฺเคหิ ยถาสมฺภวํ เตน เตน นเยน ตํ อิติภวาภวตญฺจ วีติวตฺโต อติกฺกนฺโต โหติฯ อตฺถวเสน วิภตฺติ วิปริณาเมตพฺพาฯ ตํ วิคตภยนฺติ ตํ เอวรูปํ ยถาวุตฺตคุณสมนฺนาคตํ ขีณาสวํ จิตฺตโกปาภาวโต อิติภวาภวสมติกฺกมโต จ ภยเหตุวิคเมน วิคตภยํ, วิเวกสุเขน อคฺคผลสุเขน จ สุขิํ, วิคตภยตฺตา เอว อโสกํฯ เทวา นานุภวนฺติ ทสฺสนายาติ อธิคตมคฺเค ฐเปตฺวา สพฺเพปิ อุปปตฺติเทวา วายมนฺตาปิ จิตฺตจารทสฺสนวเสน ทสฺสนาย ทฏฺฐุํ นานุภวนฺติ น อภิสมฺภุณนฺติ น สกฺโกนฺติ, ปเคว มนุสฺสาฯ เสกฺขาปิ หิ ปุถุชฺชนา วิย อรหโต จิตฺตปฺปวตฺติํ น ชานนฺติฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ มุจลินฺทวคฺควณฺณนาฯ

3. นนฺทวคฺโค

1. กมฺมวิปากชสุตฺตวณฺณนา

[21] นนฺทวคฺคสฺส ปฐเม อญฺญตโร ภิกฺขูติ นามโคตฺเตน อปากโฏ เอโก ขีณาสวภิกฺขุฯ โส กิร ราชคหวาสี กุลปุตฺโต โมคฺคลฺลานตฺเถเรน สํเวชิโต สํสารโทสํ ทิสฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สีลานิ โสเธตฺวา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา น จิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตสฺส อปรภาเค ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, โส ปจฺจเวกฺขณาย อธิวาเสนฺโต วิหรติฯ ขีณาสวานญฺหิ เจตสิกทุกฺขํ นาม นตฺถิ, กายิกทุกฺขํ ปน โหติเยวฯ โส เอกทิวสํ ภควโต ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส นาติทูเร ฐาเน ทุกฺขํ อธิวาเสนฺโต ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภควโต อวิทูเร นิสินฺโน โหตี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํฯ อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวาฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาเทตฺวาฯ เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น นมนฺติ, ตสฺมา โส ตถา นิสินฺโน โหติฯ ปุราณกมฺมวิปากชนฺติ ปุพฺเพ กตสฺส กมฺมสฺส วิปากภาเวน ชาตํ, ปุราณกมฺมวิปาเก วา สุขทุกฺขปฺปกาเร วิปากวฏฺฏสมุทาเย ตเทกเทสภาเวน ชาตํฯ กิํ ตํ? ทุกฺขํฯ ปุราณกมฺมวิปากชนฺติ จ อิมินา ตสฺส อาพาธสฺส กมฺมสมุฏฺฐานตํ ทสฺเสนฺโต โอปกฺกมิกอุตุวิปริณามชาทิภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ ทุกฺขนฺติ ปจุรชเนหิ ขมิตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ ติพฺพนฺติ ติขิณํ, อภิภวิตฺวา ปวตฺติยา พหลํ วาฯ ขรนฺติ กกฺขฬํฯ กฏุกนฺติ อสาตํฯ อธิวาเสนฺโตติ อุปริ วาเสนฺโต สหนฺโต ขมนฺโตฯ

สโต สมฺปชาโนติ เวทนาปริคฺคาหกานํ สติสมฺปชญฺญานํ วเสน สติมา สมฺปชานนฺโต จฯ