เอวํ สตฺต วสฺสานิ คพฺภธารณวเสน สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภตาย จ มหนฺตํ ทุกฺขํ ปาเปตฺวา อุปฺปชฺชนกปุตฺเตติ อตฺโถฯ เอเตน มาตุคามานํ ปุตฺตโลลตาย ปุตฺตลาเภน ติตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ สตฺตทิวสาธิกานิ สตฺต สํวจฺฉรานิ คพฺภธารณาทิวเสน ปวตฺตํ มหนฺตํ ทุกฺขํ เอกปเท วิสริตฺวา ปุตฺตโลลตาวเสน ตาย วุตฺตมตฺถํ วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ จิตฺตสุขปฺปมตฺโต วิย ปมตฺตปุคฺคเล อิฏฺฐากาเรน วญฺเจตฺวา ตณฺหาสิเนหสฺส มหานตฺถกรภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อสาตนฺติ อมธุรํ อสุนฺทรํ อนิฏฺฐํฯ สาตรูเปนาติ อิฏฺฐสภาเวนฯ ปิยรูเปนาติ ปิยายิตพฺพภาเวนฯ สุขสฺส รูเปนาติ สุขสภาเวนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขเมว สมานํ สกลมฺปิ วฏฺฏคตํ สงฺขารชาตํ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา อโยนิโสมนสิกาเรน อิฏฺฐํ วิย ปิยํ วิย สุขํ วิย จ หุตฺวา อุปฏฺฐหมานํ สติวิปฺปวาเสน ปมตฺตปุคฺคลํ อติวตฺตติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติ, ตสฺมา อิมมฺปิ สุปฺปวาสํ ปุนปิ สตฺตกฺขตฺตุํ เอวรูปํ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขํ สาตาทิปติรูปเกน ทุกฺเขน ปุตฺตสงฺขาตเปมวตฺถุสุเขน อชฺโฌตฺถรตีติฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วิสาขาสุตฺตวณฺณนา

[19] นวเม ปุพฺพาราเมติ สาวตฺถิยา ปาจีนทิสาภาเค อนุราธปุรสฺส อุตฺตมเทวีวิหารสทิเส ฐาเน การิเต อาราเมฯ มิคารมาตุปาสาเทติ มิคารมาตุยา ปาสาเทฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อตีเต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก ปทุมุตฺตรทสพลํ เอกา อุปาสิกา อญฺญตรํ อุปาสิกํ อตฺตโน อคฺคุปฏฺฐายิกฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ทานํ ทตฺวา ภควโต นิปจฺจการํ กตฺวา ‘‘อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ธนญฺชยเสฏฺฐิโน เคเห สุมนเทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ชาตกาเล จสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุฯ สา ยทา ภควา ภทฺทิยนครํ อคมาสิ, ตทา ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธิํ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปนฺนา อโหสิฯ

อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส เคหํ คตา, ตตฺถ นํ สสุโร มิคารเสฏฺฐิ อุปการวเสน มาตุฏฺฐาเน ฐเปสิฯ ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติฯ สา อตฺตโน มหลฺลตาปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นวโกฏีหิ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ วสนตฺถาย กรีสมตฺเต ภูมิภาเค อุปริภูมิยํ ปญฺจคพฺภสตานิ เหฏฺฐาภูมิยํ ปญฺจคพฺภสตานีติ คพฺภสหสฺเสหิ ปฏิมณฺฑิตํ ปาสาทํ กาเรสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มิคารมาตุปาสาเท’’ติฯ

โกจิเทว อตฺโถติ กิญฺจิเทว ปโยชนํฯ รญฺเญติ ราชินิฯ ปฏิพทฺโธติ อายตฺโตฯ วิสาขาย ญาติกุลโต มณิมุตฺตาทิรจิตํ ตาทิสํ ภณฺฑชาตํ ตสฺสา ปณฺณาการตฺถาย เปสิตํ, ตํ นครทฺวารปฺปตฺตํ สุงฺกิกา ตตฺถ สุงฺกํ คณฺหนฺตา ตทนุรูปํ อคฺคเหตฺวา อติเรกํ คณฺหิํสุฯ ตํ สุตฺวา วิสาขา รญฺโญ ตมตฺถํ นิเวเทตุกามา ปติรูปปริวาเรน ราชนิเวสนํ อคมาสิ, ตสฺมิํ ขเณ ราชา มลฺลิกาย เทวิยา สทฺธิํ อนฺเตปุรํ คโต โหติฯ วิสาขา โอกาสํ อลภมานา ‘‘อิทานิ ลภิสฺสามิ, อิทานิ ลภิสฺสามี’’ติ โภชนเวลํ อติกฺกมิตฺวา ฉินฺนภตฺตา หุตฺวา ปกฺกามิฯ เอวํ ทฺวีหตีหํ คนฺตฺวาปิ โอกาสํ น ลภิเยวฯ อิติ ราชา อนิเวทิโตปิ ตสฺส อตฺถวินิจฺฉยสฺส โอกาสากรเณน ‘‘ยถาธิปฺปายํ น ตีเรตี’’ติ วุตฺโตฯ ตตฺถ ยถาธิปฺปายนฺติ อธิปฺปายานุรูปํฯ น ตีเรตีติ น นิฏฺฐาเปติฯ มหาอุปาสิกาย หิ ราชายตฺตสุงฺกเมว รญฺโญ ทตฺวา อิตรํ วิสฺสชฺชาเปตุํ อธิปฺปาโย, โส รญฺญา น ทิฏฺฐตฺตา เอว น ตีริโตฯ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา, มชฺฌนฺหิเก กาเลติ อตฺโถฯ

เกนจิเทว กรณีเยน ทฺวีหตีหํ ราชนิเวสนทฺวารํ คจฺฉนฺตี ตสฺส อตฺถสฺส อนิฏฺฐิตตฺตา นิรตฺถกเมว อุปสงฺกมิํ , ภควติ อุปสงฺกมนเมว ปน ทสฺสนานุตฺตริยาทิปฺปฏิลาภการณตฺตา สาตฺถกนฺติ เอวาหํ, ภนฺเต, อิมาย เวลาย อิธาคตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺตี มหาอุปาสิกา ‘‘อิธ เม, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ

เอตมตฺถนฺติ เอตํ ปรายตฺตตาย อธิปฺปายาสมิชฺฌนสงฺขาตํ อตฺถํ วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ ปราธีนาปราธีนวุตฺตีสุ อาทีนวานิสํสปริทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ สพฺพํ ปรวสํ ทุกฺขนฺติ ยํ กิญฺจิ อตฺถชาตํ ปโยชนํ ปรวสํ ปรายตฺตํ อตฺตโน อิจฺฉาย นิปฺผาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุกฺขํ ทุกฺขาวหํ โหตีติ อตฺโถฯ สพฺพํ อิสฺสริยํ สุขนฺติ ทุวิธํ อิสฺสริยํ โลกิยํ โลกุตฺตรญฺจฯ ตตฺถ โลกิยํ ราชิสฺสริยาทิ เจว โลกิยชฺฌานาภิญฺญานิพฺพตฺตํ จิตฺติสฺสริยญฺจ, โลกุตฺตรํ มคฺคผลาธิคมนิมิตฺตํ นิโรธิสฺสริยํฯ เตสุ ยํ จกฺกวตฺติภาวปริโยสานํ มนุสฺเสสุ อิสฺสริยํ, ยญฺจ สกฺกาทีนํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ เทวนิกาเย อาธิปจฺจภูตํ อิสฺสริยํ, ตทุภยํ ยทิปิ กมฺมานุภาเวน ยถิจฺฉิตนิปฺผตฺติยา สุขนิมิตฺตตาย สุขํ, วิปริณามทุกฺขตาย ปน สพฺพถา ทุกฺขเมวฯ ตถา อนิจฺจนฺติกตาย โลกิยชฺฌานนิพฺพตฺตํ จิตฺติสฺสริยํ, นิโรธิสฺสริยเมว ปน โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียโต อนิวตฺติสภาวตฺตา จ เอกนฺตสุขํ นามฯ ยํ ปเนตฺถ สพฺพตฺเถว อปราธีนตาย ลภติ จิตฺตสุขํ, ตํ สนฺธาย สตฺถา ‘‘สพฺพํ อิสฺสริยํ สุข’’นฺติ อาหฯ

สาธารเณ วิหญฺญนฺตีติ อิทํ ‘‘สพฺพํ ปรวสํ ทุกฺข’’นฺติ อิมสฺส ปทสฺส อตฺถวิวรณํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – สาธารเณ ปโยชเน สาเธตพฺเพ สติ ตสฺส ปราธีนตาย ยถาธิปฺปายํ อนิปฺผาทนโต อิเม สตฺตา วิหญฺญนฺติ วิฆาตํ อาปชฺชนฺติ กิลมนฺติฯ กสฺมา? โยคา หิ ทุรติกฺกมาติ ยสฺมา กามโยคภวโยคทิฏฺฐิโยคอวิชฺชาโยคา อนาทิกาลภาวิตา อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ปชหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุรติกฺกมาฯ เอเตสุ ทิฏฺฐิโยโค ปฐมมคฺเคน อติกฺกมิตพฺโพ, กามโยโค ตติยมคฺเคนฯ อิตเร อคฺคมคฺเคนฯ อิติ อริยมคฺคานํ ทุรธิคมนียตฺตา อิเม โยคา ทุรติกฺกมาฯ

ตสฺมา กามโยคาทิวเสน อิจฺฉิตาลาภเหตุ สตฺตา วิหญฺญนฺติ, อสาธารเณ ปน จิตฺติสฺสริเย นิโรธิสฺสริเย จ สติ น กทาจิปิ วิฆาตสฺส สมฺภโวติ อธิปฺปาโยฯ

อถ วา สพฺพํ ปรวสนฺติ ยํ อตฺตโน อญฺญปฺปฏิพทฺธวุตฺติสงฺขาตํ, ตํ สพฺพํ อนิจฺจสภาวตาย ทุกฺขํฯ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ สพฺพํ อิสฺสริยนฺติ ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏํ อิสฺสริยฏฺฐานตาย อิสฺสริยนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ, ตํ อุปาทิเสสาทิวิภาคํ สพฺพํ สุขํฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ธ. ป. 203-204) หิ วุตฺตํฯ สาธารเณติ เอวํ ทุกฺขสุเข ววตฺถิเต อิเม สตฺตา พหุสาธารเณ ทุกฺขการเณ นิมุคฺคา หุตฺวา วิหญฺญนฺติฯ กสฺมา? โยคา หิ ทุรติกฺกมาติ ยสฺมา เต สพฺพตฺถ นิมุชฺชนสฺส เหตุภูตา กามโยคาทโย ทุรติกฺกมา, ตสฺมา ตฺวมฺปิ วิสาเข ปรายตฺตมตฺถํ ปตฺเถตฺวา อลภมานา วิหญฺญสีติ อธิปฺปาโยฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[20] ทสเม อนุปิยายนฺติ เอวํ นามเก นคเรฯ อมฺพวเนติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร มลฺลราชูนํ เอกํ อมฺพวนํ อโหสิ, ตตฺถ มลฺลราชูหิ ภควโต วิหาโร การิโต, โส ‘‘อมฺพวน’’นฺเตฺวว วุจฺจติฯ อนุปิยํ โคจรคามํ กตฺวา ตตฺถ ภควา วิหรติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อนุปิยายํ วิหรติ อมฺพวเน’’ติฯ ภทฺทิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ กาฬีโคธาย ปุตฺโตติ กาฬีโคธา นาม สากิยานี สกฺยราชเทวี อริยสาวิกา อาคตผลา วิญฺญาตสาสนา, ตสฺสา อยํ ปุตฺโตฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธิ ขนฺธเก (จูฬว. 330-331) อาคโตวฯ โส ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา น จิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิ, เตรสปิ ธุตงฺคานิ สมาทาย วตฺตติฯ ภควตา จ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อุจฺจกุลิกานํ, ยทิทํ ภทฺทิโย กาฬีโคธาย ปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.193) อุจฺจกุลิกภาเว เอตทคฺเค ฐปิโต อสีติยา สาวกานํ อพฺภนฺตโรฯ