มจฺจุราชสฺส วสํ คจฺฉนฺตีติ ปิยวตฺถุวิสยาย ตณฺหาย อปฺปหีนตฺตา ปุนปฺปุนํ คพฺภูปคมนโต ธาตุตฺตยิสฺสรตาย มจฺจุราชสงฺขาตสฺส มรณสฺส วสํ หตฺถเมว คจฺฉนฺติฯ

เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เย เว ทิวา’’ติอาทินา วิวฏฺฏํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เย เว ทิวา จ รตฺโต จ อปฺปมตฺตาติ ‘‘ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติอาทินา วุตฺตนเยน ทิวสภาเค รตฺติภาเค จ ทฬฺหํ อปฺปมตฺตา อปฺปมาทปฺปฏิปทํ ปูเรนฺติฯ ชหนฺติ ปิยรูปนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคาธิคเมน ปิยรูปํ ปิยชาติกํ จกฺขาทิปิยวตฺถุํ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคชหเนน ชหนฺติฯ เต เว ขณนฺติ อฆมูลํ, มจฺจุโน อามิสํ ทุรติวตฺตนฺติ เต อริยปุคฺคลา อฆสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลภูตํ, มจฺจุนา มรเณน อามสิตพฺพโต อามิสํ, อิโต พหิทฺธา เกหิจิปิ สมณพฺราหฺมเณหิ นิวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุรติวตฺตํ, สห อวิชฺชาย ตณฺหํ อริยมคฺคญาณกุทาเลน ขณนฺติ, เลสมตฺตมฺปิ อนวเสสนฺตา อุมฺมูลยนฺตีติฯ สฺวายมตฺโถ –

‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;

อปฺปมตฺตา น มียนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตา’’ติฯ (ธ. ป. 21) –

อาทีหิ สุตฺตปเทหิ วิตฺถาเรตพฺโพติฯ

สตฺตมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สุปฺปวาสาสุตฺตวณฺณนา

[18] อฏฺฐเม กุณฺฑิกายนฺติ เอวํนามเก โกลิยานํ นคเรฯ กุณฺฑธานวเนติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร กุณฺฑธานสงฺขาเต วเนฯ

ปุพฺเพ กิร กุณฺโฑ นาม เอโก ยกฺโข ตสฺมิํ วนสณฺเฑ วาสํ กปฺเปสิ, กุณฺฑธานมิสฺสเกน จ พลิกมฺเมน ตุสฺสตีติ ตสฺส ตถา ตตฺถ พลิํ อุปหรนฺติ, เตเนตํ วนสณฺฑํ กุณฺฑธานวนนฺเตฺวว ปญฺญายิตฺถฯ

ตสฺส อวิทูเร เอกา คามปติกา อโหสิ, สาปิ ตสฺส ยกฺขสฺส อาณาปวตฺติฏฺฐาเน นิวิฏฺฐตฺตา เตเนว ปริปาลิตตฺตา กุณฺฑิกาติ โวหรียิตฺถ ฯ อปรภาเค ตตฺถ โกลิยราชาโน นครํ กาเรสุํ, ตมฺปิ ปุริมโวหาเรน กุณฺฑิกาตฺเวว วุจฺจติฯ ตสฺมิญฺจ วนสณฺเฑ โกลิยราชาโน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ วสนตฺถาย วิหารํ ปติฏฺฐาเปสุํ, ตมฺปิ กุณฺฑธานวนนฺเตฺวว ปญฺญายิตฺถฯ อถ ภควา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุกฺกเมน ตํ วิหารํ ปตฺวา ตตฺถ วิหาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอกํ สมยํ ภควา กุณฺฑิกายํ วิหรติ กุณฺฑธานวเน’’ติฯ

สุปฺปวาสาติ ตสฺสา อุปาสิกาย นามํฯ โกลิยธีตาติ โกลิยราชปุตฺตีฯ สา หิ ภควโต อคฺคุปฏฺฐายิกา ปณีตทายิกานํ สาวิกานํ เอตทคฺเค ฐปิตา โสตาปนฺนา อริยสาวิกาฯ ยญฺหิ กิญฺจิ ภควโต ยุตฺตรูปํ ขาทนียํ โภชนียํ เภสชฺชํ วา น ตตฺถ อญฺญาหิ สํวิธาตพฺพํ อตฺถิ, สพฺพํ ตํ สยเมว อตฺตโน ปญฺญาย วิจาเรตฺวา สกฺกจฺจํ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติฯ เทวสิกญฺจ อฏฺฐสตํ สงฺฆภตฺตปาฏิปุคฺคลิกภตฺตานิ เทติฯ โย โกจิ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา ตํ กุลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ ริตฺตหตฺโถ น คจฺฉติฯ เอวํ มุตฺตจาคา ปยตปาณี โวสฺสคฺครตา ยาจโยคา ทานสํวิภาครตาฯ อสฺสา กุจฺฉิยํ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปจฺฉิมภวิโก สาวกโพธิสตฺโต ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา ตํ คพฺภํ เกนจิเทว ปาปกมฺเมน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา ปริหริ, สตฺตาหญฺจ มูฬฺหคพฺภา อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สตฺต วสฺสานิ คพฺภํ ธาเรติ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา’’ติฯ

ตตฺถ สตฺต วสฺสานีติ สตฺต สํวจฺฉรานิ, อจฺจนฺตสํโยเค จ อิทํ อุปโยควจนํฯ คพฺภํ ธาเรตีติ คพฺภํ วหติ, คพฺภินี โหตีติ อตฺโถฯ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภาติ สตฺต อหานิ พฺยากุลคพฺภาฯ คพฺโภ หิ ปริปกฺโก สมฺปชฺชมาโน วิชายนกาเล กมฺมชวาเตหิ สญฺจาเลตฺวา ปริวตฺติโต อุทฺธํปาโท อโธสิโร หุตฺวา โยนิมุขาภิมุโข โหติ, เอวํ โส กตฺถจิ อลคฺโค พหิ นิกฺขมติฯ วิปชฺชมาโน ปน วิปริวตฺตนวเสน โยนิมคฺคํ ปิทหิตฺวา ติริยํ นิปชฺชติ, สยเมว วา โยนิมคฺโค ปิทหติ, โส ตตฺถ กมฺมชวาเตหิ อปราปรํ ปริวตฺตมาโน พฺยากุโล มูฬฺหคพฺโภติ วุจฺจติฯ ตสฺสาปิ สตฺต ทิวเส เอวํ อโหสิ, เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา’’ติฯ

อยญฺจ คพฺโภ สีวลิตฺเถโรฯ

ตสฺส กถํ สตฺต วสฺสานิ คพฺภวาสทุกฺขํ, สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวปฺปตฺติ, มาตุ จสฺสาปิ โสตาปนฺนาย อริยสาวิกาย ตถา ทุกฺขานุภวนํ ชาตนฺติ? วุจฺจเต – อตีเต กาสิกราเช พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก โกสลราชา มหนฺเตน พเลนาคนฺตฺวา พาราณสิํ คเหตฺวา ตํ ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสิํ อตฺตโน อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ พาราณสิรญฺโญ ปน ปุตฺโต ปิตุ มรณกาเล นิทฺธมนทฺวาเรน ปลายิตฺวา อตฺตโน ญาติมิตฺตพนฺธเว เอกชฺฌํ กตฺวา อนุกฺกเมน พลํ สํหริตฺวา พาราณสิํ อาคนฺตฺวา อวิทูเร มหนฺตํ ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ตสฺส รญฺโญ ปณฺณํ เปเสสิ ‘‘รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ ฯ ราชกุมารสฺส มาตา สาสนํ สุตฺวา ‘‘ยุทฺเธน กมฺมํ นตฺถิ, สพฺพทิสาสุ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา พาราณสินครํ ปริวาเรตุ, ตโต ทารูทกภตฺตปริกฺขเยน กิลนฺตา นคเร มนุสฺสา วินาว ยุทฺเธน ราชานํ คเหตฺวา ทสฺสนฺตี’’ติ ปณฺณํ เปเสสิฯ โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา จตฺตาริ มหาทฺวารานิ รกฺขนฺโต สตฺต วสฺสานิ นครํ อุปรุนฺธิ, นคเร มนุสฺสา จูฬทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ทารูทกานิ อาหรนฺติ, สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺติฯ

อถ ราชกุมารสฺส มาตา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘พาโล มม ปุตฺโต อุปายํ น ชานาติ, คจฺฉถ, อสฺส จูฬทฺวารานิ ปิธาย นครํ อุปรุนฺธตูติ วเทถา’’ติ ปุตฺตสฺส คูฬฺหสาสนํ ปหิณิฯ โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา สตฺต ทิวเส ตถา อกาสิฯ นาครา พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺตา สตฺตเม ทิวเส ตสฺส รญฺโญ สีสํ คเหตฺวา กุมารสฺส อทํสุฯ กุมาโร นครํ ปวิสิตฺวา รชฺชํ อคฺคเหสิฯ โส ตทา สตฺต วสฺสานิ นครรุนฺธนกมฺมนิสฺสนฺเทน เอตรหิ สตฺต วสฺสานิ มาตุกุจฺฉิสงฺขาตาย โลหิตกุมฺภิยา วสิ, อวเสสโต ปน สตฺตาหํ นครูปรุนฺธเนน สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิฯ ชาตกฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สตฺต ทิวสานิ นครํ รุนฺธิตฺวา คหิตกมฺมนิสฺสนฺเทน สตฺตวสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน โส ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธปาทมูเล ‘‘ลาภีนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ มหาทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ยญฺจ วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล นาคเรหิ สทฺธิํ สหสฺสคฺฆนิกํ คุฬทธิํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ตสฺสานุภาเวน ลาภีนํ อคฺโค ชาโตฯ

สุปฺปวาสาปิ ‘‘นครํ รุนฺธิตฺวา คณฺห, ตาตา’’ติ เปสิตภาเวน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภาชาตา ฯ เอวํ เต มาตาปุตฺตา อตฺตโน กมฺมสฺส อนุรูปํ อีทิสํ ทุกฺขํ ปฏิสํเวทิํสุฯ

ตีหิ วิตกฺเกหีติ รตนตฺตยคุณานุสฺสติปฏิสํยุตฺเตหิ ตีหิ สมฺมาวิตกฺเกหิฯ อธิวาเสตีติ มูฬฺหคพฺภตาย อุปฺปนฺนทุกฺขํ สหติฯ สา หิ ภควโต สมฺพุทฺธภาวํ, อริยสงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติํ, นิพฺพานสฺส จ ทุกฺขนิสฺสรณภาวํ อนุสฺสรนฺตี อตฺตโน อุปฺปชฺชมานทุกฺขํ อมนสิกรเณเนว อภิภวิตฺวา ขมติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตีหิ วิตกฺเกหิ อธิวาเสตี’’ติฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธ วตาติอาทิ เตสํ วิตกฺกานํ ปวตฺติอาการทสฺสนํฯ ตสฺสตฺโถ – โย ภคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา โลกนาโถ สมฺมา อวิปรีตํ สามํ สยเมว สพฺพธมฺเม อโห วต พุทฺโธ, โส ภควา เอวรูปสฺส เอตรหิ มยา อนุภวิยมานสฺส อญฺญสฺส จ เอวํชาติกสฺส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปหานาย อจฺจนฺตํ อนุปฺปาทนิโรธาย ธมฺมํ กเถติ, อวิปรีตธมฺมํ กเถติฯ อวิปรีตธมฺมเทสนตาย หิ สตฺถุ สมฺมาสมฺโพธิสิทฺธิฯ ตสฺส ยถาวุตฺตคุณสฺส ภควโต ธมฺมสฺสวนนฺเต ชาตตฺตา สีลทิฏฺฐิสามญฺเญน สํหตตฺตา จ สาวกสงฺโฆติ ลทฺธนาโม อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูโห สุปฺปฏิปนฺโน วต อโห วต สมฺมา ปฏิปนฺโน, โย อริยสงฺโฆ เอวรูปสฺส อีทิสสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปหานาย อนุปฺปาทนิโรธาย อนิวตฺติปฏิปทํ ปฏิปนฺโนฯ สุสุขํ วต อโห วต สุฏฺฐุ สุขํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ, ยสฺมิํ นิพฺพาเน อีทิสํ วฏฺฏทุกฺขํ น อุปลพฺภตีติฯ เอตฺถ จ ปฏิปชฺชมานาปิ ปฏิปนฺนา อิจฺเจว วุตฺตา ปฏิปตฺติยา อนิวตฺติภาวโตฯ อถ วา อุปฺปนฺนสทฺโท วิย ปฏิปนฺนสทฺโท วตฺตมานตฺโถปิ เวทิตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติฯ

สามิกนฺติ อตฺตโน ปติํ โกลิยราชปุตฺตํฯ อามนฺเตสีติ อภาสิฯ มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทาหีติ มยฺหํ วจเนน จกฺกลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตานิ วิกสิตปทุมสสฺสิรีกานิ ภควโต จรณานิ ตว สิรสา วนฺทาหิ, อุตฺตมงฺเคน อภิวาทนํ กโรหีติ อตฺโถฯ อปฺปาพาธนฺติอาทีสุ อาพาโธติ วิสภาคเวทนา วุจฺจติ, ยา เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวาปิ สกลสรีรํ อยปฏฺเฏน อาพนฺธิตฺวา วิย คณฺหติฯ อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโคฯ อถ วา ยาเปตพฺพโรโค อาตงฺโก, อิตโร อาพาโธฯ

ขุทฺทโก วา โรโค อาตงฺโก, พลวา อาพาโธฯ เกจิ ปน ‘‘อชฺฌตฺตสมุฏฺฐาโน อาพาโธ, พหิทฺธาสมุฏฺฐาโน อาตงฺโก’’ติ วทนฺติฯ ตทุภยสฺสาปิ อภาวํ ปุจฺฉาติ วทติฯ คิลานสฺเสว จ อุฏฺฐานํ นาม ครุกํ โหติ, กาเย พลํ น โหติ, ตสฺมา นิคฺเคลญฺญตาย ลหุปริวตฺติสงฺขาตํ กายสฺส ลหุฏฺฐานํ สรีรพลญฺจ ปุจฺฉาติ วทติฯ ผาสุวิหารนฺติ ฐานนิสินฺนคมนสยนสงฺขาเตสุ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขวิหารญฺจ ปุจฺฉาติ วทติฯ อถสฺส ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺตี ‘‘สุปฺปวาสา, ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ เอวญฺจ วเทหีติ อิทานิ วตฺตพฺพาการํ นิทสฺเสติฯ

ปรมนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉนํฯ เตน สาธุ, ภทฺเท, ยถา วุตฺตํ, ตถา ปฏิปชฺชามีติ ทสฺเสติฯ โกลิยปุตฺโตติ สุปฺปวาสาย สามิโก โกลิยราชปุตฺโตฯ สุขินี โหตูติ สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย สตฺถา สุปฺปวาสาย เปสิตวนฺทนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตทนนฺตรํ อตฺตโน เมตฺตาวิหารสํสูจกํ พุทฺธาจิณฺณํ สุขูปสํหารํ ตสฺสา สามญฺญโต ปกาเสตฺวา ปุน ตสฺสา ปุตฺตสฺส จ คพฺภวิปตฺติมูลกทุกฺขุปฺปตฺติปฏิกฺเขปมุเขน สุขูปสํหารํ นิทสฺเสนฺโต ‘‘สุขินี…เป.… อโรคา, อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู’’ติ อาหฯ

สห วจนาติ ภควโต วจเนน สเหวฯ ยสฺมิํ กาเล ภควา ตถา อโวจ, ตสฺมิํเยว กาเล ตมฺปิ กมฺมํ ปริกฺขยํ อคมาสิฯ ตสฺส ปริกฺขีณภาวํ โอโลเกตฺวา สตฺถา ตถา อภาสิฯ อปเร ปน วทนฺติ – สเจ ตถา สตฺถา นาจิกฺขิสฺสา, ตโต ปรมฺปิ กิญฺจิ กาลํ ตสฺสา ตํ ทุกฺขํ อนุพนฺธิสฺสาฯ ยสฺมา ปน ภควตา ‘‘สุขินี อโรคา อโรคญฺจ ปุตฺตํ วิชายตู’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส วจนสมกาลเมว โส คพฺโภ พฺยากุลภาวํ วิชหิตฺวา สุเขเนว พหิ นิกฺขมิ, เอวํ เตสํ มาตาปุตฺตานํ โสตฺถิ อโหสิฯ อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโวฯ ยถา หิ ปฏาจาราย ปิยวิปฺปโยคสมฺภูเตน โสเกน อุมฺมาทํ ปตฺวา –

‘‘อุโภ ปุตฺตา กาลกตา, ปนฺเถ มยฺหํ ปตี มโต;

มาตา ปิตา จ ภาตา จ, เอกจิตกมฺหิ ฌายเร’’ติฯ (อป. เถรี 2.2.498) –

วตฺวา ชาตรูเปเนว จรนฺติยา ‘‘สติํ ปฏิลภาหิ ภคินี’’ติ ภควโต วจนสมนนฺตรเมว อุมฺมาโท วูปสมิ, ตถา สุปฺปิยาปิ อุปาสิกา อตฺตนาว อตฺตโน อูรุยํ กเตน มหาวเณน วุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี สยนปิฏฺเฐ นิปนฺนา ‘‘อาคนฺตฺวา มํ วนฺทตู’’ติ วจนสมนนฺตรเมว วเณ ปากติเก ชาเต สยเมว คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทีติ เอวมาทีนิ วตฺถูนิ อิธ อุทาหริตพฺพานีติฯ

เอวํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, ยถา ภควา สปุตฺตาย มาตุยา อโรคภาวํ อาสีสนฺโต อาห – ‘‘สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู’’ติ, ตํ เอวเมวฯ น หิ กทาจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ วจนสฺส อญฺญถาภาโวติ อธิปฺปาโยฯ เกจิ ปน ‘‘เอวมตฺถู’’ติ วทนฺติ, อปเร ‘‘โหตู’’ติ ปทสฺส อตฺถํ อาเนตฺวา วณฺณยนฺติฯ อภินนฺทิตฺวาติ กรวีกรุตมญฺชุนา พฺรหฺมสฺสเรน ภควตา วุจฺจมาเน ตสฺมิํ วจเน ปีติโสมนสฺสปฏิลาภโต อภิมุขภาเวน นนฺทิตฺวาฯ อนุโมทิตฺวาติ ตโต ปจฺฉาปิ สมฺโมทนํ อุปฺปาเทตฺวา, จิตฺเตน วา อภินนฺทิตฺวา วาจาย อนุโมทิตฺวา, วจนสมฺปตฺติยา วา อภินนฺทิตฺวา อตฺถสมฺปตฺติยา อนุโมทิตฺวาฯ สกํ ฆรํ ปจฺจายาสีติ อตฺตโน ฆรํ ปฏิคจฺฉิฯ เย ปน ‘‘เยน สกํ ฆร’’นฺติ ปฐนฺติ, เตสํ ยทิปิ ย-ต-สทฺทานํ สมฺพนฺธภาวโต ‘‘เตนา’’ติ ปทํ วุตฺตเมว โหติ, ตถาปิ ‘‘ปฏิยายิตฺวา’’ติ ปาฐเสโส โยเชตพฺโพ โหติฯ

วิชาตนฺติ ปชาตํ, ปสุตนฺติ อตฺโถฯ อจฺฉริยนฺติ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํ, อยํ ตาว สทฺทนโยฯ อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘อจฺฉราโยคฺคํ อจฺฉริย’’นฺติ วุตฺตํ , อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ วตาติ สมฺภาวเน, อโห อจฺฉริยนฺติ อตฺโถฯ โภติ ธมฺมาลปนํฯ อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํฯ

ตถาคตสฺสาติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตฯ

กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตาติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เยน อภินีหาเรน เต ภควนฺโต อาคตา, เตน อฏฺฐคุณสมนฺนาคเตน อยมฺปิ ภควา อาคโตฯ ยถา จ เต ภควนฺโต ทานปารมิํ ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมีติ อิมา ทส ปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏิํ ปตฺวา อาคตา, ตถา อยมฺปิ ภควา อาคโตฯ ยถา จ เต ภควนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน…เป.… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคตา, ตถา อยมฺปิ ภควา อาคโตฯ เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา เต ภควนฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา, เสตจฺฉตฺเต ธาริยมาเน สพฺพาว ทิสา อนุวิโลเกสุํ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสิํสุ โลเก อตฺตโน เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ ปกาเสนฺตา, ตญฺจ เนสํ คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน, ตถา อยมฺปิ ภควา คโต, ตญฺจสฺส คมนํ กถํ อโหสิ อวิตถํ เตสญฺเญว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนฯ เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

ยถา วา เต ภควนฺโต เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คตา, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ, อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คตา, ญาเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา, ปาโมชฺเชน อรติํ วิโนเทตฺวา, อฏฺฐสมาปตฺตีหิ อฏฺฐารสหิ มหาวิปสฺสนาหิ จตูหิ จ อริยมคฺเคหิ ตํ ตํ ปฏิปกฺขํ ปหาย คตา, เอวํ อยมฺปิ ภควา คโตฯ เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปถวีธาตุยา กกฺขฬลกฺขณํ, อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณนฺติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ, อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ, พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ, จตุนฺนํ สจฺจานํ, ทฺวาทสปทิกสฺส ปจฺจยาการสฺส, จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ, จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ, ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ, ปญฺจนฺนํ พลานํ, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ, อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส, สตฺตนฺนํ วิสุทฺธีนํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺสาติ เอวํ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ยํ สภาวสรสลกฺขณํ, ตํ ตถํ อวิตถํ อนญฺญถํ ลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อธิคโตติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ ยถาห – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1090) วิตฺถาโรฯ ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตฯ

อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ…เป.… สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ, ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ…เป... ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ, ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตฯ อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทติฯ เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ยํ สเทวเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ ภควา สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติฯ เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ , ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 616) นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ยํ , ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺญาสิํ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคโต น อุปฏฺฐาสี’’ติ (อ. นิ. 4.24)ฯ

เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต ฯ ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺติํ ภควา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาณกาลํ ยํ ภควตา ภาสิตํ ลปิตํ สุตฺตเคยฺยาทิ, สพฺพํ ตํ ปริสุทฺธํ ปริปุณฺณํ ราคมทาทินิมฺมถนํ เอกสทิสํ ตถํ อวิตถํฯ เตนาห –

‘‘ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺญถา, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. 3.188)ฯ

คทอตฺโถ เอตฺถ คตสทฺโทฯ เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโตฯ

อปิจ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถฯ ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติฯ เอวํภูตสฺส จสฺส ยถาวาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถฯ ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโตฯ เตนาห –

‘‘ยถาวาที , ภิกฺขเว, ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ

เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโตฯ

กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? ยสฺมา อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิํ ปริยนฺตํ กริตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ , น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก, พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา สพฺพสตฺตุตฺตโม, ตสฺมา ตถาคโตฯ เตนาห –

‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺติ, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ

ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ – อคโท วิย อคโท, เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จฯ เตน โส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติฯ อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต ยถาวุตฺโตว อคโท เอตสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตฯ

อปิจ ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถํ คโตติ ตถาคโตฯ ตตฺถ สกลโลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโตฯ โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโตฯ โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต อธิคโตติ ตถาคโตฯ โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘โลโก, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโตฯ โลกสมุทโย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน, โลกนิโรโธ, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโตฯ โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา , ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา , โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตาฯ

ยํ, ภิกฺขเว , สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ

อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถาย อาคโตติ ตถาคโต, ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถาวิโธติ ตถาคโต, ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโต, ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต, ตถา คตภาเวน ตถาคโตฯ

กถํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต? ยา สา ภควตา สุเมธภูเตน ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ,

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59) –

เอวํ วุตฺตํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารํ สมฺปาเทนฺเตน ‘‘อหํ สเทวกํ โลกํ ติณฺโณ ตาเรสฺสามิ, มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ทนฺโต ทเมสฺสามิ, สนฺโต สเมสฺสามิ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสสฺสามิ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปสฺสามิ, พุทฺโธ โพเธสฺสามี’’ติ มหาปฏิญฺญา ปวตฺติตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กิํ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํฯ

‘‘อิมินา เม อธิกาเรน, กเตน ปุริสุตฺตเม;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, ตาเรมิ ชนตํ พหุํฯ

‘‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;

ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํฯ

‘‘กิํ เม อญฺญาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก’’ติฯ (พุ. วํ. 2.55-58);

ตํ ปเนตํ มหาปฏิญฺญํ สกลสฺสาปิ พุทฺธกรธมฺมสมุทายสฺส ปวิจย ปจฺจเวกฺขณสมาทานานํ การณภูตํ อวิสํวาเทตฺวา โลกนายโก ยสฺมา มหากปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ นิรวเสสโต ทานปารมิอาทโย สมติํสปารมิโย ปูเรตฺวา, องฺคปริจฺจาคาทโย ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา, สจฺจาธิฏฺฐานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ ปริพฺรูเหตฺวา, ปุญฺญญาณสมฺภาเร สมฺภริตฺวา, ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย อุกฺกํสาเปตฺวา, พุทฺธิจริยํ ปรมโกฏิํ ปาเปตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตสฺมา ตสฺเสว สา มหาปฏิญฺญา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, น ตสฺส วาลคฺคมตฺตมฺปิ วิตถํ อตฺถิฯ ตถา หิ ทีปงฺกรทสพโล โกณฺฑญฺโญ มงฺคโล…เป.… กสฺสโป ภควาติ อิเม จตุวีสติ สมฺมาสมฺพุทฺธา ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนา ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ เอวํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ เย เต กตาภินีหาเรหิ โพธิสตฺเตหิ ลทฺธพฺพา อานิสํสา, เต ลภิตฺวาว อาคโตติ ตาย ยถาวุตฺตาย มหาปฏิญฺญาย ตถาย อภิสมฺพุทฺธภาวํ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถาย คโตติ ตถาคโต? ยาย มหากรุณาย โลกนาโถ มหาทุกฺขสมฺพาธปฺปฏิปนฺนํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา ‘‘ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ ปฏิสฺสรณํ, อหเมว นมิโต สํสารทุกฺขโต มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติ สมุสฺสาหิตมานโส มหาภินีหารมกาสิฯ กตฺวา จ ยถาปณิธานํ สกลโลกหิตสมฺปาทนาย อุสฺสุกฺกมาปนฺโน อตฺตโน กายชีวิตนิรเปกฺโข ปเรสํ โสตปถาคมนมตฺเตนปิ จิตฺตุตฺราสสมุปฺปาทิกา อติทุกฺกรา ทุกฺกรจริยา สมาจรนฺโต ยถา มหาโพธิยา ปฏิปตฺติ หานภาคิยา สํกิเลสภาคิยา ฐิติภาคิยา วา น โหติ, อถ โข อุตฺตรุตฺตริ วิเสสภาคิยาว โหติ, ตถา ปฏิปชฺชมาโน อนุปุพฺเพน นิรวเสเส โพธิสมฺภาเร สมฺปาเทตฺวา อภิสมฺโพธิํ ปาปุณิฯ ตโต ปรญฺจ ตาเยว มหากรุณาย สญฺโจทิตมานโส ปวิเวกรติํ ปรมญฺจ สนฺตํ วิโมกฺขสุขํ ปหาย พาลชนพหุเล โลเก เตหิ สมุปฺปาทิตํ สมฺมานาวมานวิปฺปการํ อคเณตฺวา วิเนยฺยชนสฺส วินยเนน นิรวเสสํ พุทฺธกิจฺจํ นิฏฺฐเปสิฯ ตตฺถ โย ภควโต สตฺเตสุ มหากรุณาย สโมกฺกมนากาโร, โส ปรโต อาวิภวิสฺสติฯ

ยถา จ พุทฺธภูตสฺส โลกนาถสฺส สตฺเตสุ มหากรุณา, เอวํ โพธิสตฺตภูตสฺสปิ มหาภินีหารกาลาทีสูติ สพฺพตฺถ สพฺพทา จ เอกสทิสตาย ตถา อวิตถา อนญฺญถา, ตสฺมา ตีสุปิ อวตฺถาสุ สพฺพสตฺเตสุ สมานรสาย ตถาย มหากรุณาย สกลโลกหิตาย คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถาย คโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต? ตถานิ นาม จตฺตาริ อริยมคฺคญาณานิฯ ตานิ หิ อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย, อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ เอวํ สพฺพเญยฺยธมฺมสงฺคาหกานํ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุภูตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ, สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ, นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ, มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตฺวฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐติอาทีนํ ตพฺพิภาคานญฺจ ยถาภูตสภาวาวโพธวิพนฺธกสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส สมุจฺฉินฺทเนน ปฏิลทฺธาย ตตฺถ อสมฺโมหาภิสมยสงฺขาตาย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตานิ ภควา อนญฺญเนยฺโย สยเมว อาคโต อธิคโต, ตสฺมา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ยถา จ มคฺคญาณานิ, เอวํ ภควโต ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณานิ จตุปฏิสมฺภิทาญาณานิ จตุเวสารชฺชญาณานิ ปญฺจคติปริจฺเฉทญาณานิ ฉอสาธารณญาณานิ สตฺตโพชฺฌงฺควิภาวนญาณานิ อฏฺฐมคฺคงฺควิภาวนญาณานิ นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติญาณานิ ทสพลญาณานิ จ ตถภาเว เวทิตพฺพานิฯ

ตตฺรายํ วิภาวนา – ยญฺหิ กิญฺจิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ หีนาทิเภทภินฺนาสุ อตีตาสุ ขนฺธายตนธาตูสุ สภาวกิจฺจาทิ อวตฺถาวิเสสาทิ ขนฺธปฺปฏิพทฺธนามโคตฺตาทิ จ ชานิตพฺพํฯ

อนินฺทฺริยพทฺเธสุ จ อติสุขุมติโรหิตวิทูรเทเสสุปิ รูปธมฺเมสุ โย ตํตํปจฺจยวิเสเสหิ สทฺธิํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ วณฺณสณฺฐานคนฺธรสผสฺสาทิวิเสโส, ตตฺถ สพฺพตฺเถว หตฺถตเล ฐปิตอามลเก วิย ปจฺจกฺขโต อปฺปฏิหตํ ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ, ตถา อนาคตาสุ ปจฺจุปฺปนฺนาสุ จาติ อิมานิ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณานิ นามฯ ยถาห –

‘‘อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺนํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.5)ฯ

ตานิ ปเนตานิ ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตานิ ภควา สยมฺภูญาเณน อธิคญฺฉีติฯ เอวมฺปิ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฺปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฺปฏิสมฺภิทาติ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาฯ ตตฺถ อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺถปฺปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺมปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺมปฺปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฺปฏิสมฺภิทาฯ ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภานปฺปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฺปฏิสมฺภิทาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฺปฏิสมฺภิทา, ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฺปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718-721)ฯ

เอตฺถ จ เหตุอนุสาเรน อรณียโต อธิคนฺตพฺพโต จ สงฺเขปโต เหตุผลํ อตฺโถ นามฯ ปเภทโต ปน ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ , ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถฯ ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโยฯ โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ อตฺถํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ, ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตนโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโม, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทุกฺเข ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 719)ฯ

อถ วา เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทาฯ เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทาฯ ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทาฯ ชรามรเณ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทาฯ ชรามรณนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทาฯ ชาติยา, ภเว, อุปาทาเน, ตณฺหาย, เวทนาย, ผสฺเส, สฬายตเน, นามรูเป, วิญฺญาเณ, สงฺขาเรสุ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา, สงฺขารสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทาฯ สงฺขารนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทาฯ

‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป.… เวทลฺลํ, อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทาฯ โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติ, อยํ วุจฺจติ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทาฯ

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติ…เป.… อิเม ธมฺมา กุสลาฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฺปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิ (วิภ. 724-725) วิตฺถาโรฯ

ยา ปเนตสฺมิํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารโวหาโร อภิลาโป, ตสฺมิํ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ อสภาวนิรุตฺตี’’ติ ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฺปฏิสมฺภิทาฯ ยถาวุตฺเตสุ เตสุ ญาเณสุ โคจรกิจฺจโต วิตฺถารโต ปวตฺตํ สพฺพมฺปิ ตํ ญาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ญาเณ ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฺปฏิสมฺภิทาฯ

อิติ อิมานิ จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ สยเมว ภควตา อธิคตานิ อตฺถธมฺมาทิเก ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺตโน วิสเย อวิสํวาทนวเสน อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ยํกิญฺจิ เญยฺยํ นาม, สพฺพํ ตํ ภควตา สพฺพากาเรน ญาตํ ทิฏฺฐํ อธิคตํ อภิสมฺพุทฺธํฯ ตถา หิสฺส อภิญฺเญยฺยา ธมฺมา อภิญฺเญยฺยโต พุทฺธา, ปริญฺเญยฺยา ธมฺมา ปริญฺเญยฺยโต, ปหาตพฺพา ธมฺมา ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺพา ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺพา ธมฺมา ภาเวตพฺพโต, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา ‘‘อิเม นาม เต ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ

ยํกิญฺจิ ปหาตพฺพํ นาม, สพฺพํ ตํ ภควโต อนวเสสโต โพธิมูเลเยว ปหีนํ อนุปฺปตฺติธมฺมํ , น ตสฺส ปหานาย อุตฺตริ กรณียํ อตฺถิฯ ตถา หิสฺส โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปถินมิทฺธโกธูปนาห- มกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริยมายาสาเฐยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปฺปมาทติวิธา- กุสลมูลทุจฺจริตวิสมวิปรีตสญฺญา- มลวิตกฺกปปญฺจเอสนาตณฺหาจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคนฺถ- โอฆโยคาคติตณฺหุปาทานปญฺจาภินนฺทนนีวรณเจโตขิลเจตโสวินิพนฺธ- ฉวิวาทมูลสตฺตานุสยอฏฺฐมิจฺฉตฺตนวอาฆาตวตฺถุตณฺหา- มูลกทสอกุสลกมฺมปถเอกวีสติ อเนสนทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตอฏฺฐสตตณฺหาวิจริตาทิปฺปเภทํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ สห วาสนาย ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ สมูหตํ, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา…เป.… พฺรหฺมา วา ‘‘อิเม นาม เต กิเลสา อปฺปหีนา’’ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ

เย จิเม ภควตา กมฺมวิปากกิเลสูปวาทอาณาวีติกฺกมปฺปเภทา อนฺตรายิกา วุตฺตา, อลเมว เต ปฏิเสวโต เอกนฺเตน อนฺตรายายฯ ยโต นํ โกจิ สมโณ วา…เป.… พฺรหฺมา วา ‘‘นาลํ เต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา’’ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ

โย จ ภควตา นิรวเสสวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาย สีลสมาธิปญฺญาย สงฺคโห สตฺตโกฏฺฐาสิโก สตฺตติํสปฺปเภโท อริยมคฺคปุพฺพงฺคโม อนุตฺตโร นิยฺยานิโก ธมฺโม เทสิโต, โส เอกนฺเตเนว นิยฺยาติ, ปฏิปนฺนสฺส วฏฺฏทุกฺขโต โมกฺขาย โหติ, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา…เป.… พฺรหฺมา วา ‘‘นิยฺยานิโก ธมฺโมติ ตยา เทสิโต น นิยฺยาตี’’ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถีติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติ (ม. นิ. 1.150) วิตฺถาโรฯ เอวเมตานิ อตฺตโน ญาณปฺปหานเทสนาวิเสสานํ อวิตถภาวาวโพธนโต อวิปรีตาการปฺปวตฺติตานิ ภควโต จตุเวสารชฺชญาณานิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา นิรยคติ, ติรจฺฉานคติ, เปตคติ, มนุสฺสคติ, เทวคตีติ ปญฺจ คติโย, ตาสุ สญฺชีวาทโย อฏฺฐ มหานิรยา, กุกฺกุฬาทโย โสฬส อุสฺสทนิรยา, โลกนฺตริกนิรโยติ สพฺเพปิเม เอกนฺตทุกฺขตาย นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรยา, ยถากมฺมุนา คนฺตพฺพโต คติ จาติ นิรยคติ, ติพฺพนฺธการสีตนรกาปิ เอเตสฺเวว อนฺโตคธาฯ กิมิกีฏสรีสปปกฺขิโสณสิงฺคาลาทโย ติริยํ อญฺฉิตภาเวน ติรจฺฉานา, เต เอว คตีติ ติรจฺฉานคติฯ ขุปฺปิปาสิตตฺตา ปรทตฺตูปชีวินิชฺฌามตณฺหิกาทโย ทุกฺขพหุลตาย ปากฏสุขโต อิตา วิคตาติ เปตา, เต เอว คตีติ เปตคติ, กาลกญฺจิกาทิอสุราปิ เอเตสฺเววนฺโตคธาฯ ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธิํ ชมฺพุทีปาทิจตุมหาทีปวาสิโน มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เต เอว คตีติ มนุสฺสคติฯ จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปคาติ อิเม ฉพฺพีสติ เทวนิกายา ทิพฺพนฺติ อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน กีฬนฺติ โชตนฺติ จาติ เทวา, เต เอว คตีติ เทวคติฯ

ตา ปเนตา คติโย ยสฺมา ตํตํกมฺมนิพฺพตฺโต อุปปตฺติภววิเสโส, ตสฺมา อตฺถโต วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํฯ ตตฺถ ‘‘อยํ นาม คติ อิมินา นาม กมฺมุนา ชายติ, ตสฺส จ กมฺมสฺส ปจฺจยวิเสเสหิ เอวํ วิภาคภินฺนตฺตา วิสุํ เอเต สตฺตนิกายา เอวํ วิภาคภินฺนา’’ติ ยถาสกํ เหตุผลวิภาคปริจฺฉินฺทนวเสน ฐานโส เหตุโส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ปญฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโยฯ กตมา ปญฺจ? นิรโย, ติรจฺฉานโยนิ, เปตฺติวิสโย, มนุสฺสา, เทวาฯ นิรยญฺจาหํ, สาริปุตฺต, ปชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺคํ นิรยคามินิญฺจ ปฏิปทํ, ยถา ปฏิปนฺโน จ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตญฺจ ปชานามี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.153)ฯ

ตานิ ปเนตานิ ภควโต ญาณานิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ยํ สตฺตานํ สทฺธาทิโยควิกลาวิกลภาวาวโพธเนน อปฺปรชกฺขมหารชกฺขตาทิวิเสสวิภาวนํ ปญฺญาสาย อากาเรหิ ปวตฺตํ ภควโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.111) วิตฺถาโรฯ

ยญฺจ ‘‘อยํ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อยํ สสฺสตทิฏฺฐิโก, อยํ อุจฺเฉททิฏฺฐิโก, อยํ อนุโลมิกายํ ขนฺติยํ ฐิโต, อยํ ยถาภูตญาเณ ฐิโต, อยํ กามาสโย, น เนกฺขมฺมาทิอาสโย, อยํ เนกฺขมฺมาสโย, น กามาทิอาสโย’’ติอาทินา ‘‘อิมสฺส กามราโค อติวิย ถามคโต, น ปฏิฆาทิโก, อิมสฺส ปฏิโฆ อติวิย ถามคโต, น กามราคาทิโก’’ติอาทินา ‘‘อิมสฺส ปุญฺญาภิสงฺขาโร อธิโก, น อปุญฺญาภิสงฺขาโร น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อปุญฺญาภิสงฺขาโร อธิโก, น ปุญฺญาภิสงฺขาโร น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร อธิโก, น ปุญฺญาภิสงฺขาโร น อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ อิมสฺส กายสุจริตํ อธิกํ, อิมสฺส วจีสุจริตํ, อิมสฺส มโนสุจริตํ, อยํ หีนาธิมุตฺติโก, อยํ ปณีตาธิมุตฺติโก, อยํ กมฺมาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ กิเลสาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคโต, น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคโต, น วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต’’ติอาทินา จ สตฺตานํ อาสยาทีนํ ยถาภูตํ วิภาวนาการปฺปวตฺตํ ภควโต อาสยานุสยญาณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ชานาตี’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.113)ฯ

ยญฺจ อุปริมเหฏฺฐิมปุริมปจฺฉิมกาเยหิ ทกฺขิณวามอกฺขิกณฺณโสตนาสิกโสตอํสกูฏหตฺถปาเทหิ องฺคุลิองฺคุลนฺตเรหิ โลมกูเปหิ จ อคฺคิกฺขนฺธูทกธาราปวตฺตนํ อนญฺญสาธารณํ วิวิธวิกุพฺพนิทฺธินิมฺมาปนกํ ภควโต ยมกปาฏิหาริยญาณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหาริยํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ, อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติฯ เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตี’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.116)ฯ

ยญฺจ ราคาทีหิ ชาติอาทีหิ จ อเนเกหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อุปทฺทุตํ สตฺตนิกายํ ตโต นีหริตุกามตาวเสน นานานเยหิ ปวตฺตสฺส ภควโต มหากรุโณกฺกมนสฺส ปจฺจยภูตํ มหากรุณาสมาปตฺติญาณํฯ ยถาห (ปฏิ. ม. 1.117-118) –

‘‘กตมํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ? พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อุยฺยุตฺโต, ปยาโต, กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน, อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร , อสฺสโก โลโก, สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ

‘‘อตายโน โลกสนฺนิวาโส, อเลโณ, อสรโณ, อสรณีภูโตฯ

อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโต, สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส วิทฺโธ ปุถุสลฺเลหิ, อวิชฺชนฺธการาวรโณ กิเลสปญฺชรปกฺขิตฺโต, อวิชฺชาคโต โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต กุลคุณฺฑิกชาโต มุญฺชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ, อวิชฺชาวิสโทสสํลิตฺโต, กิเลสกลลีภูโต, ราคโทสโมหชฏาชฏิโตฯ

‘‘ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ, ตณฺหาโสเตน วุยฺหติ, ตณฺหาสญฺโญชเนน สํยุตฺโต, ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ, ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติฯ

‘‘ทิฏฺฐิสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, ทิฏฺฐิชาเลน โอตฺถโฏ, ทิฏฺฐิโสเตน วุยฺหติ, ทิฏฺฐิสญฺโญชเนน สํยุตฺโต, ทิฏฺฐานุสเยน อนุสโฏ, ทิฏฺฐิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ทิฏฺฐิปริฬาเหน ปริฑยฺหติฯ

‘‘ชาติยา อนุคโต, ชราย อนุสโฏ, พฺยาธินา อภิภูโต, มรเณน อพฺภาหโต, ทุกฺเข ปติฏฺฐิโตฯ

‘‘ตณฺหาย อุฑฺฑิโต, ชราปาการปริกฺขิตฺโต, มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโต, มหาพนฺธนพทฺโธ, ราคพนฺธเนน โทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสทุจฺจริตพนฺธเนน พทฺโธ, มหาสมฺพาธปฺปฏิปนฺโน, มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธ, มหาปปาเต ปติโต, มหากนฺตารปฺปฏิปนฺโน, มหาสํสารปฺปฏิปนฺโน, มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ, มหาปลิเป ปลิปนฺโนฯ

‘‘อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโส, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส หญฺญติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกโร, วชฺชพนฺธนพทฺโธ อาฆาตนปจฺจุปฏฺฐิโต, อนาโถ โลกสนฺนิวาโส ปรมการุญฺญปฺปตฺโต, ทุกฺขาภิตุนฺโน จิรรตฺตํ ปีฬิโต, คธิโต นิจฺจํ ปิปาสิโตฯ

‘‘อนฺโธ อจกฺขุโก, หตเนตฺโต อปริณายโก, วิปถปกฺขนฺโท อญฺชสาปรทฺโธ, มโหฆปกฺขนฺโทฯ

‘‘ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน, จตูหิ โยเคหิ โยชิโต, จตูหิ คนฺเถหิ คนฺถิโต, จตูหิ อุปาทาเนหิ อุปาทิยติ, ปญฺจคติสมารุฬฺโห, ปญฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ, ปญฺจหิ นีวรเณหิ โอตฺถโฏ, ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ, ฉหิ ตณฺหากาเยหิ รชฺชติ, ฉหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ, สตฺตหิ สญฺโญชเนหิ สํยุตฺโต, สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต, อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ, อฏฺฐหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต, อฏฺฐหิ ปุริสโทเสหิ ทุสฺสติ, นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, นววิธมาเนหิ อุนฺนโต, นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ, ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ, ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต, ทสหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต, ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต, ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต, อฏฺฐสตตณฺหาปปญฺเจหิ ปปญฺจิโต, ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ

‘‘อหญฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณฯ อหญฺจมฺหิ มุตฺโต, โลโก จ อมุตฺโตฯ อหญฺจมฺหิ ทนฺโต, โลโก จ อทนฺโตฯ อหญฺจมฺหิ สนฺโต, โลโก จ อสนฺโตฯ อหญฺจมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถฯ อหญฺจมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโตฯ ปโหมิ ขฺวาหํ ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, ทนฺโต ทเมตุํ, สนฺโต สเมตุํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปตุนฺติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.117-118)ฯ

เอวํ เอกูนนวุติยา อากาเรหิ วิภชนํ กตํฯ

ยํ ปน ยาวตา ธมฺมธาตุยา ยตฺตกํ ญาตพฺพํ สงฺขตาสงฺขตาทิกสฺส สพฺพสฺส ปโรปเทสนิรเปกฺขํ สพฺพากาเรน ปฏิวิชฺฌนสมตฺถํ อากงฺขมตฺตปฺปฏิพทฺธวุตฺติอนญฺญสาธารณํ ภควโต ญาณํ สพฺพถา อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติสจฺจาวโพธโต สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ตตฺถาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคปฺปวตฺติมุปาทาย อนาวรณญาณนฺติ วุจฺจติฯ เอกเมว หิ ตํ ญาณํ วิสยปฺปวตฺติมุเขน อญฺเญหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ ทุวิเธน อุทฺทิฏฺฐํฯ อญฺญถา สพฺพญฺญุตานาวรณญาณานํ สาธารณตา สพฺพวิสยตา อาปชฺเชยฺยุํ, น จ ตํ ยุตฺตํ กิญฺจาปิ อิมาย ยุตฺติยาฯ อยญฺเหตฺถ ปาฬิ –

‘‘สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณํฯ อตีตํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณํฯ อนาคตํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณํฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.119-120) วิตฺถาโรฯ

เอวเมตานิ ภควโต ฉอสาธารณญาณานิ อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ยถาสกวิสยสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา –

‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา – สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ (ปฏิ. ม. 2.17; สํ. นิ. 5.185) เอวํ สรูปโต, ‘‘ยายํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานา ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตา สติอาทิเภทา ธมฺมสามคฺคี, ยาย อริยสาวโก พุชฺฌติ กิเลสนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ, สา ธมฺมสามคฺคี โพธีติ วุจฺจติฯ

ตสฺสา ‘โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา, อริยสาวโก วา ยถาวุตฺตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา’’ติ เอวํ สามญฺญลกฺขณโตฯ ‘‘อุปฏฺฐานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหลกฺขโณ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ เอวํ วิเสสลกฺขณโตฯ

‘‘ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ, ภิกฺขุ , สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา โหติ อนุสฺสริตา’’ติอาทินา (วิภ. 467) สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อญฺญมญฺโญปการวเสน เอกกฺขเณ ปวตฺติทสฺสนโต, ‘‘ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อตฺถิ อชฺฌตฺตํ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ สติ, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตี’’ติอาทินา เตสํ วิสยวิภาเคน ปวตฺติทสฺสนโตฯ ‘‘ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิ’’นฺติอาทินา (วิภ. 471) ภาวนาวิธิทสฺสนโตฯ ‘‘ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ…เป.… ตสฺมิํ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค…เป.… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา สติ…เป.… อนุสฺสตี’’ติอาทินา (วิภ. 478-479) ฉนฺนวุติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ เอวํ นานาการโต ปวตฺตานิ ภควโต สมฺโพชฺฌงฺควิภาวนญาณานิ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา –

‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธี’’ติ (วิภ. 205) เอวํ สรูปโตฯ สพฺพกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฺปฏิลาภกรตฺตา จ อริโย, อฏฺฐวิธตฺตา นิพฺพานาธิคมาย เอกนฺตการณตฺตา จ อฏฺฐงฺคิโกฯ กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, สยํ วา นิพฺพานํ มคฺคตีติ มคฺโคติ เอวํ สามญฺญลกฺขณโตฯ

‘‘สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา, สมฺมา สมุฏฺฐานลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมา โวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว, สมฺมา ปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม, สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติ, สมฺมา อวิกฺเขปลกฺขโณ สมฺมาสมาธี’’ติ เอวํ วิเสสลกฺขณโต ฯ สมฺมาทิฏฺฐิ อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธิํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปชหติ, นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรติ, ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมเนน อสมฺโมหโต สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติฯ ตถา สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ ปชหนฺติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรนฺติ, สหชาตธมฺมานํ สมฺมาอภินิโรปนปริคฺคหณสมุฏฺฐานโวทานปคฺคหอุปฏฺฐานสมาทหนานิ จ กโรนฺตีติ เอวํ กิจฺจวิภาคโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพภาเค นานกฺขณา วิสุํ วิสุํ ทุกฺขาทิอารมฺมณา หุตฺวา มคฺคกาเล เอกกฺขณา นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติ, สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานกฺขณา นานารมฺมณา มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณาฯ

เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปติอาทีนิ ตีณิ นามานิ ลภติ, สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค มุสาวาทาเวรมณีติอาทิวิภาคา วิรติโยปิ เจตนาโยปิ หุตฺวา มคฺคกฺขเณ วิรติโยว, สมฺมาวายามสติโย กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภนฺติฯ สมฺมาสมาธิ ปน มคฺคกฺขเณปิ ปฐมชฺฌานาทิวเสน นานา เอวาติ เอวํ ปุพฺพภาคปรภาเคสุ ปวตฺติวิภาคโต, ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา (วิภ. 489) ภาวนาวิธิโต, ‘‘ตตฺถ กตโม อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค? อิธ, ภิกฺขุ, ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ…เป.… ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติอาทินา (วิภ. 499) จตุราสีติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ เอวํ อเนกาการโต ปวตฺตานิ ภควโต อริยมคฺควิภาวนญาณานิ อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต สพฺพานิปิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ตถา ปฐมชฺฌานสมาปตฺติ ยา จ นิโรธสมาปตฺตีติ เอตาสุ อนุปฏิปาฏิยา วิหริตพฺพฏฺเฐน สมาปชฺชิตพฺพฏฺเฐน จ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ สมฺปาทนปจฺจเวกฺขณาทิวเสน ยถารหํ สมฺปโยควเสน จ ปวตฺตานิ ภควโต ญาณานิ ตทตฺถสิทฺธิยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ ฯ

ตถา ‘‘อิทํ อิมสฺส ฐานํ, อิทํ อฏฺฐาน’’นฺติ อวิปรีตํ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส การณาการณชานนํ, เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตีตาทิเภทภินฺนสฺส กมฺมสมาทานสฺส อนวเสสโต ยถาภูตํ วิปากนฺตรชานนํ, อายูหนกฺขเณเยว ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส ‘‘อยํ นิรยคามินี ปฏิปทา…เป.… อยํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา’’ติ ยาถาวโต สาสวานาสวกมฺมวิภาคชานนํ, 0.ขนฺธายตนาทีนํ อุปาทินฺนานุปาทินฺนาทิอเนกสภาวํ นานาสภาวญฺจ ตสฺส โลกสฺส ‘‘อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺมิํ ธมฺมปฺปพนฺเธ อยํ วิเสโส ชายตี’’ติอาทินา นเยน ยถาภูตํ ธาตุนานตฺตชานนํ, อนวเสสโต สตฺตานํ หีนาทิอชฺฌาสยาธิมุตฺติชานนํ, สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุตาชานนํ, สํกิเลสาทีหิ สทฺธิํ ฌานวิโมกฺขาทิวิเสสชานนํ , สตฺตานํ อปริมาณาสุ ชาตีสุ ตปฺปฏิพนฺเธน สทฺธิํ อนวเสสโต ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติชานนํ, หีนาทิวิภาเคหิ สทฺธิํ จุติปฏิสนฺธิชานนํ, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว จตุสจฺจชานนนฺติ อิมานิ ภควโต ทสพลญาณานิ อวิรชฺฌิตฺวา ยถาสกํ วิสยาวคาหนโต ยถาธิปฺเปตตฺถสาธนโต จ ยถาภูตวุตฺติยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อิธ ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ (วิภ. 809; อ. นิ. 10.21)ฯ

เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

ยถา เจเตสํ ญาณานํ วเสน, เอวํ ยถาวุตฺตานํ สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานวิภาวนญาณาทีนํ อนนฺตาปริเมยฺยเภทานํ อนญฺญสาธารณานํ ปญฺญาวิเสสานํ วเสน ภควา ตถานิ ญาณานิ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโตฯ เอวมฺปิ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยา สา ภควโต อภิชาติ อภิสมฺโพธิ ธมฺมวินยปญฺญาปนา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, สา ตถาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยทตฺถํ โลกนาเถน อภิสมฺโพธิ ปตฺถิตา ปวตฺติตา จ, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา อวิสํวาทนโต อวิปรีตตฺถวุตฺติยา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

ตถา หิ อยํ ภควา โพธิสตฺตภูโต สมติํสปารมิปริปูรณาทิกํ วุตฺตปฺปเภทํ สพฺพํ พุทฺธตฺตเหตุํ สมฺปาเทตฺวา ตุสิตปุเร ฐิโตว พุทฺธโกลาหลํ สุตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ เอกโต สนฺนิปติตาหิ อุปสงฺกมิตฺวา –

‘‘กาโล เทว มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.67) –

อายาจิโต อุปฺปนฺนปุพฺพนิมิตฺโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ‘‘อิทานาหํ มนุสฺสโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา อภิสมฺพุชฺฌิสฺสามี’’ติ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย สกฺยราชกุเล มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทส มาเส เทวมนุสฺเสหิ มหตา ปริหาเรน ปริหริยมาโน วิสาขปุณฺณมาย ปจฺจูสสมเย อภิชาติํ ปาปุณิฯ

อภิชาติกฺขเณ ปนสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ วิย ทฺวตฺติํสปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํฯ อยญฺหิ ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส ผริ, ตสฺส ตํ สิริํ ทฏฺฐุกามา วิย ชจฺจนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภิํสุ, พธิรา สทฺทํ สุณิํสุฯ

มูคา สมาลปิํสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภิํสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจิํสุ, สพฺพนิรเยสุ อคฺคิ นิพฺพายิ, เปตฺติวิสเย ขุปฺปิปาสา วูปสมิ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน อสฺสา หสิํสุ, วารณา คชฺชิํสุ, สพฺพตูริยานิ สกํ สกํ นินฺนาทํ มุญฺจิํสุ, อฆฏฺฏิตานิ เอว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ มธุเรนากาเรน รวิํสุ, สพฺพทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตลวาโต วายิ, อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปถวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหิํสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺฐํสุ, มหาสมุทฺเท มธุรํ อุทกํ อโหสิ, อุปกฺกิเลสวิมุตฺเต สูริเย ทิสฺสมาเน เอว อากาสคตา สพฺพา โชติโย ชลิํสุ , ฐเปตฺวา อรูปาวจเร เทเว อวเสสา สพฺเพ เทวา สพฺเพปิ เนรยิกา ทิสฺสมานรูปา อเหสุํ, ตรุกุฏฺฏกวาฏเสลาทโย อนาวรณภูตา อเหสุํ, สตฺตานํ จุตูปปาตา นาเหสุํ, สพฺพํ อนิฏฺฐคนฺธํ อภิภวิตฺวา ทิพฺพคนฺโธ วายิ, สพฺเพ ผลูปคา รุกฺขา ผลธรา สมฺปชฺชิํสุ, มหาสมุทฺโท สพฺพตฺถกเมว ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผิํสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผิํสุ, มหีตเล สิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมิํสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นิพฺพตฺติํสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชิํสุ, สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมาลาคุฬํ วิย อุปฺปีเฬตฺวา พทฺธมาลากลาโป วิย อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ มาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬพีชนี ปุปฺผธูปคนฺธปริวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ, ตานิ จ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปริ อธิคตานํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ นิมิตฺตภูตานิ เอว อเหสุํฯ เอวํ อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฺปฏิมณฺฑิตา จายํ อภิชาติ ยทตฺถํ อเนน อภิสมฺโพธิ ปตฺถิตา, ตสฺสา อภิสมฺโพธิยา เอกนฺตสิทฺธิยา ตถาว อโหสิ อวิตถา อนญฺญถาฯ

ตถา เย พุทฺธเวเนยฺยา โพธเนยฺยพนฺธวา, เต สพฺเพปิ อนวเสสโต สยเมว ภควตา วินีตาฯ เย จ สาวกเวเนยฺยา ธมฺมเวเนยฺยา จ, เตปิ สาวกาทีหิ วินีตา วินยํ คจฺฉนฺติ คมิสฺสนฺติ จาติ ยทตฺถํ ภควตา อภิสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

อปิจ ยสฺส ยสฺส เญยฺยธมฺมสฺส โย โย สภาโว พุชฺฌิตพฺโพ, โส โส หตฺถตเล ฐปิตอามลกํ วิย อาวชฺชนมตฺตปฺปฏิพทฺเธน อตฺตโน ญาเณน อวิปรีตํ อนวเสสโต ภควตา อภิสมฺพุทฺโธติ เอวมฺปิ อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการํ เตสํ เตสญฺจ สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติํ สมฺมเทว โอโลเกตฺวา ธมฺมตํ อวิชหนฺเตเนว ปญฺญตฺตินยโวหารมคฺคํ อนติธาวนฺเตเนว จ ธมฺมตํ วิภาวนฺเตน ยถาปราธํ ยถาชฺฌาสยํ ยถาธมฺมญฺจ อนุสาสนฺเตน ภควตา เวเนยฺยา วินีตา อริยภูมิํ สมฺปาปิตาติ ธมฺมวินยปญฺญาปนาปิสฺส ตทตฺถสิทฺธิยา ยถาภูตวุตฺติยา จ ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

ตถา ยา สา ภควตา อนุปฺปตฺตา ปถวิยาทิผสฺสเวทนาทิรูปารูปสภาววินิมุตฺตา ลุชฺชนภาวาภาวโต โลกสภาวาตีตา ตมสา วิสํสฏฺฐตฺตา เกนจิ อโนภาสนียา โลกสภาวาภาวโต เอว คติอาทิภาวรหิตา อปฺปติฏฺฐา อนารมฺมณา อมตมหานิพฺพานธาตุ ขนฺธสงฺขาตานํ อุปาทีนํ เลสมตฺตสฺสปิ อภาวโต อนุปาทิเสสาติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี น อาโป น เตโช น วาโย น อากาสานญฺจายตนํ น วิญฺญาณญฺจายตนํ น อากิญฺจญฺญายตนํ น เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นายํ โลโก น ปโร โลโก น จ อุโภ จนฺทิมสูริยา, ตตฺราปาหํ, ภิกฺขเว, เนว อาคติํ วทามิ น คติํ น ฐิติํ น จุติํ น อุปปตฺติํ, อปฺปติฏฺฐํ อปฺปวตฺตํ อนารมฺมณเมเวตํ, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (อุทา. 71)ฯ

สา สพฺเพสมฺปิ อุปาทานกฺขนฺธานํ อตฺถงฺคโม, สพฺพสงฺขารานํ สมโถ, สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺโค, สพฺพทุกฺขานํ วูปสโม, สพฺพาลยานํ สมุคฺฆาโต, สพฺพวฏฺฏานํ อุปจฺเฉโท, อจฺจนฺตสนฺติลกฺขโณติ ยถาวุตฺตสภาวสฺส กทาจิปิ อวิสํวาทนโต ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ เอวเมตา อภิชาติอาทิกา ตถา คโต อุปคโต อธิคโต ปฏิปนฺโน ปตฺโตติ ตถาคโตฯ เอวํ ภควา ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถาวิโธติ ตถาคโต? ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถาวิธา เต ภควนฺโต มคฺคสีเลน ผลสีเลน สพฺเพนปิ โลกิยโลกุตฺตรสีเลน, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา สพฺเพนปิ โลกิยโลกุตฺตรสมาธินา, มคฺคปญฺญาย ผลปญฺญาย สพฺพายปิ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาย, เทวสิกํ วลญฺชิตพฺเพหิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติวิหาเรหิ, ตทงฺควิมุตฺติยา, วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา, สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา, นิสฺสรณวิมุตฺติยาติ สงฺเขปโตฯ

วิตฺถารโต ปน อนนฺตาปริมาณเภเทหิ อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ สกลสพฺพญฺญุคุเณหิ, อยมฺปิ อมฺหากํ ภควา ตถาวิโธฯ สพฺเพสญฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อายุเวมตฺตํ, สรีรปฺปมาณเวมตฺตํ, กุลเวมตฺตํ, ทุกฺกรจริยาเวมตฺตํ, รสฺมิเวมตฺตนฺติ, อิเมหิ ปญฺจหิ เวมตฺเตหิ สิยา เวมตฺตํ, น ปน สีลวิสุทฺธิยาทีสุ วิสุทฺธีสุ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติยํ อตฺตนา ปฏิลทฺธคุเณสุ จ กิญฺจิ นานากรณํ อตฺถิฯ อถ โข มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย อญฺญมญฺญํ นิพฺพิเสสา เต พุทฺธา ภควนฺโตฯ ตสฺมา ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธฯ เอวํ ตถาวิโธติ ตถาคโตฯ วิธตฺโถ เจตฺถ คตสทฺโท, ตถา หิ โลกิยา วิธยุตฺตคตสทฺเท ปการตฺเถ วทนฺติฯ

กถํ ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโต? อนญฺญสาธารเณน อิทฺธานุภาเวน สมนฺนาคตตฺตา อตฺถปฺปฏิสมฺภิทาทีนํ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา อนาวรณญาณปฺปฏิลาเภน จ ภควโต กายปฺปวตฺติยาทีนํ กตฺถจิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถา รุจิ ตถา คตํ คติ คมนํ กายวจีจิตฺตปฺปวตฺติ เอตสฺสาติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต? โพธิสมฺภารสมฺภรเณ ตปฺปฏิปกฺขปฺปวตฺติสงฺขาตํ นตฺถิ เอตสฺส คตนฺติ อคโตฯ โส ปนสฺส อคตภาโว มจฺเฉรทานปารมิอาทีสุ อวิปรีตํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณาทินยปฺปวตฺเตหิ ญาเณหีติ ตเถหิ ญาเณหิ อคโตติ ตถาคโตฯ

อถ วา กิเลสาภิสงฺขารปฺปวตฺติสงฺขาตํ ขนฺธปฺปวตฺติสงฺขาตเมว วา ปญฺจสุปิ คตีสุ คตํ คมนํ เอตสฺส นตฺถีติ อคโตฯ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยา สฺวายมสฺส อคตภาโว ตเถหิ อริยมคฺคญาเณหีติ เอวมฺปิ ภควา ตเถหิ อคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถา คตภาเวน ตถาคโต? ตถา คตภาเวนาติ จ ตถาคตสฺส สพฺภาเวน อตฺถิตายาติ อตฺโถฯ โก ปเนส ตถาคโต, ยสฺส อตฺถิตาย ภควา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ? สทฺธมฺโมฯ

สทฺธมฺโม หิ อริยมคฺโค ตาว ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน อนวเสสโต กิเลสปกฺขํ สมูหนนฺเตน สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน คนฺตพฺพํ , ตถา คโตฯ ผลธมฺโม ยถา อตฺตโน มคฺคานุรูปํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานวเสน คนฺตพฺพํ, ตถา คโต ปวตฺโตฯ นิพฺพานธมฺโม ปน ยถา คโต ปญฺญาย ปฏิวิทฺโธ สกลวฏฺฏทุกฺขวูปสมาย สมฺปชฺชติ, พุทฺธาทีหิ ตถา คโต สจฺฉิกโตติ ตถาคโตฯ ปริยตฺติธมฺโมปิ ยถา ปุริมพุทฺเธหิ สุตฺตเคยฺยาทิวเสน ปวตฺติอาทิปฺปกาสนวเสน จ เวเนยฺยานํ อาสยาทิอนุรูปํ ปวตฺติโต, อมฺหากมฺปิ ภควตา ตถา คโต คทิโต ปวตฺติโตติ วา ตถาคโตฯ ยถา ภควตา เทสิโต, ตถา ภควโต สาวเกหิ คโต อวคโตติ ตถาคโตฯ เอวํ สพฺโพปิ สทฺธมฺโม ตถาคโตฯ เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท – ‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติ (ขุ. ปา. 6.17; สุ. นิ. 240)ฯ สฺวาสฺส อตฺถีติ ภควา ตถาคโตฯ

ยถา จ ธมฺโม, เอวํ อริยสงฺโฆปิ ยถา อตฺตหิตาย ปรหิตาย จ ปฏิปนฺเนหิ สุวิสุทฺธํ ปุพฺพภาคสมถวิปสฺสนาปฏิปทํ ปุรกฺขตฺวา เตน เตน มคฺเคน คนฺตพฺพํ, ตํ ตํ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ ยถา วา ภควตา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย เทสิตา, ตถาว พุทฺธตฺตา ตถา คทนโต จ ตถาคโตฯ เตนาห สกฺโก เทวราชา – ‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติฯ สฺวาสฺส สาวกภูโต อตฺถีติ ภควา ตถาคโตฯ เอวํ ตถาคตภาเวน ตถาคโตติฯ

อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว, สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺยฯ อิทญฺหิ ตถาคตปทํ มหตฺถํ มหาคติกํ มหาวิสยํ, ตสฺส อปฺปมาทปทสฺส วิย เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ ยุตฺติโต อตฺถภาเวน อาหรนฺโต ‘‘อติตฺเถน ธมฺมกถิโก ปกฺขนฺโท’’ติ น วตฺตพฺโพติฯ

ตตฺเถตํ วุจฺจติ –

‘‘ยเถว โลเก ปุริมา มเหสิโน,

สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา;

ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาฯ

‘‘ปหาย กามาทิมเล อเสสโต,

สมาธิญาเณหิ ยถา คตา ชินา;

ปุราตนา สกฺยมุนี ชุตินฺธโร,

ตถา คโต เตน ตถาคโต มโตฯ

‘‘ตถญฺจ ธาตายตนาทิลกฺขณํ,

สภาวสามญฺญวิภาคเภทโต;

สยมฺภุญาเณน ชิโนยมาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโวฯ

‘‘ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา,

ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส;

อนญฺญเนยฺยา นยโต วิภาวิตา,

ตถา คโต เตน ชิโน ตถาคโตฯ

‘‘อเนกเภทาสุปิ โลกธาตุสุ,

ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร;

วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโนฯ

‘‘ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ,

กโรติ วาจาย นุรูปมตฺตโน;

คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ,

ตถาคโต เตนปิ โลกนายโกฯ

‘‘ตถา ปริญฺญาย ตถาย สพฺพโส,

อเวทิ โลกํ ปภวํ อติกฺกมิ;

คโต จ ปจฺจกฺขกิริยาย นิพฺพุติํ,

อรียมคฺคญฺจ คโต ตถาคโตฯ

‘‘ตถา ปฏิญฺญาย ตถาย สพฺพโส,

หิตาย โลกสฺส ยโตยมาคโต;

ตถาย นาโถ กรุณาย สพฺพทา,

คโต จ เตนาปิ ชิโน ตถาคโตฯ

‘‘ตถานิ ญาณานิ ยโตยมาคโต,

ยถาสภาวํ วิสยาวโพธโต;

ตถาภิชาติปฺปภุตี ตถาคโต,

ตทตฺถสมฺปาทนโต ตถาคโตฯ

‘‘ยถาวิธา เต ปุริมา มเหสิโน,

ตถาวิโธยมฺปิ ตถา ยถารุจิ;

ปวตฺตวาจา ตนุจิตฺตภาวโต,

ตถาคโต วุจฺจติ อคฺคปุคฺคโลฯ

‘‘สมฺโพธิสมฺภารวิปกฺขโต ปุเร,

คตํ น สํสารคตมฺปิ ตสฺส วา;

น จตฺถิ นาถสฺส ภวนฺตทสฺสิโน,

ตเถหิ ตสฺมา อคโต ตถาคโตฯ

‘‘ตถาคโต ธมฺมวโร มเหสินา,

ยถา ปหาตพฺพมลํ ปหียติ;

ตถาคโต อริยคโณปิ สตฺถุโน,

ตถาคโต เตน สมงฺคิภาวโต’’ติฯ

มหิทฺธิกตาติ ปรเมน จิตฺตวสีภาเวน จ อิทฺธิวิธโยเคน ธมฺมานุภาวญฺญถตฺตนิปฺผาทนสมตฺถตาสงฺขาตาย มหติยา อิทฺธิยา สมนฺนาคโม มหิทฺธิกตาฯ จิรกาลสมฺภูเตน สุวิทูรปฺปฏิปกฺเขน อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติเหตุภูเตน มหาชุติเกน ปุญฺญเตเชน สมนฺนาคโม มหานุภาวตาฯ ยตฺราติ อจฺฉริยปสํสาโกตุหลหาสปสาทิโก ปจฺจตฺตตฺเถ นิปาโตฯ เตน ยุตฺตตฺตา วิชายิสฺสตีติ อนาคตกาลวจนํ, อตฺโถ ปน อตีตกาโลเยวฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยา หิ นาม อยํ สุปฺปวาสา ตถา ทุกฺขนิมุคฺคา กิจฺฉาปนฺนา ภควโต วจนสมกาลเมว สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายีติฯ อตฺตมโนติ สกมโน, ภควติ ปสาเทน กิเลสรหิตจิตฺโตติ อตฺโถฯ กิเลสปริยุฏฺฐิตญฺหิ จิตฺตํ วเส อวตฺตนโต อตฺตมโนติ น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ อตฺตมโนติ วา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมโนฯ

ปมุทิโตติ ปาโมชฺเชน ยุตฺโตฯ ปีติโสมนสฺสชาโตติ ชาตพลวปีติโสมนสฺโสฯ อถาติ ปจฺฉา, ตโต กติปาหสฺส อจฺจเยนฯ สตฺตภตฺตานีติ สตฺตสุ ทิวเสสุ ทาตพฺพภตฺตานิฯ สฺวาตนายาติ สฺวาตนปุญฺญตฺถํ, ยํ สฺเว พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานวเสน ปยิรุปาสนวเสน จ ภวิสฺสติ ปุญฺญํ ตทตฺถํฯ

อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตสีติ กสฺมา อามนฺเตสิ? สุปฺปวาสาย สามิกสฺส ปสาทรกฺขณตฺถํฯ สุปฺปวาสา ปน อจลปฺปสาทาว, อุปาสกสฺส ปน ปสาทรกฺขณํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ภาโรฯ เตนาห ‘‘ตุยฺเหโส อุปฏฺฐาโก’’ติฯ ตตฺถ ตุยฺเหโสติ ตุยฺหํ เอโสฯ ติณฺณํ ธมฺมานํ ปาฏิโภโคติ มม โภคาทีนํ ติณฺณํ ธมฺมานํ อหานิยา อวินาสาย อยฺโย มหาโมคฺคลฺลาโน ยทิ ปาฏิโภโค ยทิ ปติภู, อิโต สตฺต ทิวเส อติกฺกมิตฺวา มม สกฺกา ทานํ ทาตุนฺติ ยทิ อยฺเยน ญาตนฺติ ทีเปติฯ เถโรปิ ตสฺส เตสุ ทิวเสสุ โภคานํ ชีวิตสฺส จ อนุปทฺทวํ ปสฺสิตฺวา อาห – ‘‘ทฺวินฺนํ โข เนสํ, อาวุโส, ธมฺมานํ ปาฏิโภโค โภคานญฺจ ชีวิตสฺส จา’’ติฯ สทฺธา ปนสฺส จิตฺตปฺปฏิพทฺธาติ ตสฺเสว ภารํ กโรนฺโต ‘‘สทฺธาย ปน ตฺวญฺเญว ปาฏิโภโค’’ติ อาหฯ อปิ จ โส อุปาสโก ทิฏฺฐสจฺโจ, ตสฺส สทฺธาย อญฺญถาภาโว นตฺถีติ ตถา วุตฺตํฯ เตเนว จ การเณน ภควตา ‘‘ปจฺฉาปิ ตฺวํ กริสฺสสีติ สญฺญาเปหี’’ติ วุตฺตํฯ อุปาสโกปิ สตฺถริ เถเร จ คารเวน สุพฺพจตาย ตสฺสา จ ปุญฺเญน วฑฺฒิํ อิจฺฉนฺโต ‘‘กโรตุ สุปฺปวาสา โกลิยธีตา สตฺต ภตฺตานิ, ปจฺฉาหํ กริสฺสามี’’ติ อนุชานิฯ

ตญฺจ ทารกนฺติ วิชาตทิวสโต ปฏฺฐาย เอกาทสมํ ทิวสํ อติกฺกมิตฺวา ตโต ปรํ สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ โภเชตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตํ สตฺตวสฺสิกํ ทารกํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทาเปสิฯ สตฺต เม วสฺสานีติ สตฺต เม สํวจฺฉรานิ, อจฺจนฺตสํโยควเสน เจตํ อุปโยควจนํฯ โลหิตกุมฺภิยํ วุตฺถานีติ มาตุกุจฺฉิยํ อตฺตโน คพฺภวาสทุกฺขํ สนฺธาย วทติฯ อญฺญานิปิ เอวรูปานิ สตฺต ปุตฺตานีติ ‘‘อญฺเญปิ เอวรูเป สตฺต ปุตฺเต’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํ ‘‘เอวรูปานี’’ติฯ

เอวํ สตฺต วสฺสานิ คพฺภธารณวเสน สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภตาย จ มหนฺตํ ทุกฺขํ ปาเปตฺวา อุปฺปชฺชนกปุตฺเตติ อตฺโถฯ เอเตน มาตุคามานํ ปุตฺตโลลตาย ปุตฺตลาเภน ติตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ สตฺตทิวสาธิกานิ สตฺต สํวจฺฉรานิ คพฺภธารณาทิวเสน ปวตฺตํ มหนฺตํ ทุกฺขํ เอกปเท วิสริตฺวา ปุตฺตโลลตาวเสน ตาย วุตฺตมตฺถํ วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ จิตฺตสุขปฺปมตฺโต วิย ปมตฺตปุคฺคเล อิฏฺฐากาเรน วญฺเจตฺวา ตณฺหาสิเนหสฺส มหานตฺถกรภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อสาตนฺติ อมธุรํ อสุนฺทรํ อนิฏฺฐํฯ สาตรูเปนาติ อิฏฺฐสภาเวนฯ ปิยรูเปนาติ ปิยายิตพฺพภาเวนฯ สุขสฺส รูเปนาติ สุขสภาเวนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขเมว สมานํ สกลมฺปิ วฏฺฏคตํ สงฺขารชาตํ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา อโยนิโสมนสิกาเรน อิฏฺฐํ วิย ปิยํ วิย สุขํ วิย จ หุตฺวา อุปฏฺฐหมานํ สติวิปฺปวาเสน ปมตฺตปุคฺคลํ อติวตฺตติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติ, ตสฺมา อิมมฺปิ สุปฺปวาสํ ปุนปิ สตฺตกฺขตฺตุํ เอวรูปํ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขํ สาตาทิปติรูปเกน ทุกฺเขน ปุตฺตสงฺขาตเปมวตฺถุสุเขน อชฺโฌตฺถรตีติฯ

อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วิสาขาสุตฺตวณฺณนา

[19] นวเม ปุพฺพาราเมติ สาวตฺถิยา ปาจีนทิสาภาเค อนุราธปุรสฺส อุตฺตมเทวีวิหารสทิเส ฐาเน การิเต อาราเมฯ มิคารมาตุปาสาเทติ มิคารมาตุยา ปาสาเทฯ