5. อุปาสกสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม อิจฺฉานงฺคลโกติ อิจฺฉานงฺคลนามโก โกสเลสุ เอโก พฺราหฺมณคาโม, ตํนิวาสิตาย ตตฺถ วา ชาโต ภโวติ วา อิจฺฉานงฺคลโกฯ อุปาสโกติ ตีหิ สรณคมเนหิ ภควโต สนฺติเก อุปาสกภาวสฺส ปเวทิตตฺตา อุปาสโก ปญฺจสิกฺขาปทิโก พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโกฯ เกนจิเทว กรณีเยนาติ อุทฺธารโสธาปนาทินา เกนจิเทว กตฺตพฺเพนฯ ตีเรตฺวาติ นิฏฺฐาเปตฺวาฯ อยํ กิร อุปาสโก ปุพฺเพ อภิณฺหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสติ, โส กติปยํ กาลํ พหุกรณียตาย สตฺถุ ทสฺสนํ นาภิสมฺโภสิฯ เตนาห ภควา – ‘‘จิรสฺสํ โข ตฺวํ, อุปาสก, อิมํ ปริยายมกาสิ, ยทิทํ อิธาคมนายา’’ติฯ

ตตฺถ จิรสฺสนฺติ จิเรนฯ ปริยายนฺติ วารํฯ ยทิทนฺติ นิปาโต, โย อยนฺติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิธ มม สนฺติเก อาคมนาย โย อยํ อชฺช กโต วาโร, ตํ อิมํ จิเรน ปปญฺจํ กตฺวา อกาสีติฯ จิรปฏิกาหนฺติ จิรปฏิโก อหํ, จิรกาลโต ปฏฺฐาย อหํ อุปสงฺกมิตุกาโมติ สมฺพนฺโธฯ เกหิจิ เกหิจีติ เอกจฺเจหิ เอกจฺเจหิฯ อถ วา เกหิจิ เกหิจีติ เยหิ วา เตหิ วาฯ ตตฺถ คารวํ ทสฺเสติฯ สตฺถริ อภิปฺปสนฺนสฺส หิ สตฺถุทสฺสนธมฺมสฺสวเนสุ วิย น อญฺญตฺถ อาทโร โหติฯ กิจฺจกรณีเยหีติ เอตฺถ อวสฺสํ กาตพฺพํ กิจฺจํ, อิตรํ กรณียํฯ ปฐมํ วา กาตพฺพํ กิจฺจํ, ปจฺฉา กาตพฺพํ กรณียํฯ ขุทฺทกํ วา กิจฺจํ, มหนฺตํ กรณียํฯ พฺยาวโฏติ อุสฺสุกฺโกฯ เอวาหนฺติ เอวํ อิมินา ปกาเรน อหํ นาสกฺขิํ อุปสงฺกมิตุํ, น อคารวาทินาติ อธิปฺปาโยฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ทุลฺลเภ พุทฺธุปฺปาเท มนุสฺสตฺตลาเภ จ สตฺตานํ สกิญฺจนภาเวน กิจฺจปสุตตาย กุสลนฺตราโย โหติ, น อกิญฺจนสฺสาติ เอตมตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ ตทตฺถปริทีปนเมว อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ สุขํ วต ตสฺส น โหติ กิญฺจีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส กิญฺจิ รูปาทีสุ เอกวตฺถุมฺปิ ‘‘มเมต’’นฺติ ตณฺหาย ปริคฺคหิตภาเวน น โหติ นตฺถิ น วิชฺชติ, สุขํ วต ตสฺส ปุคฺคลสฺส, อโห สุขเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘น โหสี’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส อตีตกาลวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เกจิ ปน น โหติ กิญฺจีติ ปทสฺส ‘‘ราคาทิกิญฺจนํ ยสฺส น โหตี’’ติ อตฺถํ วณฺเณนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ปริคฺคหธมฺมวเสน เทสนาย อาคตตฺตาฯ

ราคาทิกิญฺจนนฺติ ปริคฺคเหตพฺพสฺสาปิ สงฺคเห สติ ยุตฺตเมว วุตฺตํ สิยา อถ วา ยสฺส ปุคฺคลสฺส กิญฺจิ อปฺปมฺปิ กิญฺจนํ ปลิโพธชาตํ ราคาทิกิญฺจนาภาวโต เอว น โหติ, ตํ ตสฺส อกิญฺจนตฺตํ สุขสฺส ปจฺจยภาวโต สุขํ วตํ, อโห สุขนฺติ อตฺโถฯ กสฺส ปน น โหติ กิญฺจนนฺติ เจ, อาห ‘‘สงฺขาตธมฺมสฺส พหุสฺสุตสฺสา’’ติฯ โย จตูหิปิ มคฺคสงฺขาหิ โสฬสกิจฺจนิปฺผตฺติยา สงฺขาตธมฺโม กตกิจฺโจ, ตโต เอว ปฏิเวธพาหุสจฺเจน พหุสฺสุโต, ตสฺสฯ

อิติ ภควา อกิญฺจนภาเว อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา สกิญฺจนภาเว อาทีนวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สกิญฺจนํ ปสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ราคาทิกิญฺจนานํ อามิสกิญฺจนานญฺจ อตฺถิตาย สกิญฺจนํ, สกิญฺจนตฺตา เอว อลทฺธานญฺจ ลทฺธานญฺจ กามานํ ปริเยสนารกฺขณเหตุ กิจฺจกรณียวเสน ‘‘อหํ มมา’’ติ คหณวเสน จ วิหญฺญมานํ วิฆาตํ อาปชฺชมานํ ปสฺสาติ ธมฺมสํเวคปฺปตฺโต สตฺถา อตฺตโน จิตฺตํ วทติฯ ชโน ชนสฺมิํ ปฏิพนฺธรูโปติ สยํ อญฺโญ ชโน สมาโน อญฺญสฺมิํ ชเน ‘‘อหํ อิมสฺส, มม อย’’นฺติ ตณฺหาวเสน ปฏิพนฺธสภาโว หุตฺวา วิหญฺญติ วิฆาตํ อาปชฺชติฯ ‘‘ปฏิพทฺธจิตฺโต’’ติปิ ปาโฐฯ อยญฺจ อตฺโถ –

‘‘ปุตฺตา มตฺถิ ธนมฺมตฺถิ, อิติ พาโล วิหญฺญติ;

อตฺตา หิ อตฺตโน นตฺถิ, กุโต ปุตฺตา กุโต ธน’’นฺติฯ (ธ. ป. 62) –

อาทีหิ สุตฺตปเทหิ ทีเปตพฺโพติฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. คพฺภินีสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ อญฺญตรสฺส ปริพฺพาชกสฺสาติ เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปริพฺพาชกสฺสฯ ทหราติ ตรุณีฯ มาณวิกาติ พฺราหฺมณธีตาย โวหาโรฯ ปชาปตีติ ภริยาฯ คพฺภินีติ อาปนฺนสตฺตาฯ อุปวิชญฺญาติ อชฺช สุเวติ ปจฺจุปฏฺฐิตวิชายนกาลา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ โส กิร พฺราหฺมณชาติโก สภริโย วาทปตฺถสฺสเม ฐิโต, เตน นํ สปชาปติกํ ปริพฺพาชกโวหาเรน สมุทาจรนฺติฯ ภริยา ปนสฺส พฺราหฺมณชาติกตฺตา พฺราหฺมณาติ อาลปติฯ เตลนฺติ ติลเตลํฯ เตลสีเสน เจตฺถ ยํ ยํ วิชาตาย ปสวทุกฺขปฺปฏิการตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สปฺปิโลณาทิํ อาหราติ อาณาเปติฯ ยํ เม วิชาตาย ภวิสฺสตีติ ยํ เตลาทิ มยฺหํ วิชาตาย พหินิกฺขนฺตคพฺภาย อุปการาย ภวิสฺสติฯ ‘‘ปริพฺพาชิกายา’’ติปิ ปาโฐฯ กุโตติ กสฺมา ฐานา, ยโต ญาติกุลา วา มิตฺตกุลา วา เตลาทิํ อาหเรยฺยํ, ตํ ฐานํ เม นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เตลํ อาหรามีติ วตฺตมานสมีปตาย วตฺตมานํ กตฺวา วุตฺตํ, เตลํ อาหริสฺสามีติ อตฺโถฯ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา สปฺปิสฺส วา เตลสฺส วาติ จ สมุจฺจยตฺโถ วา-สทฺโท ‘‘อคฺคิโต วา อุทกโต วา มิถุเภทา วา’’ติอาทีสุ (มหาว. 286; ที. นิ. 2.152; อุทา. 76) วิยฯ สปฺปิสฺส วา เตลสฺส วาติ ปจฺจตฺเต สามิวจนํ, สปฺปิ จ เตลญฺจ ยาวทตฺถํ ปาตุํ ปิวิตุํ ทียตีติ อตฺโถฯ อปเร ปน ‘‘สปฺปิสฺส วา เตลสฺส วาติ อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ สปฺปิเตลสมุทายสฺส หิ อวยโว อิธ ยาวทตฺถสทฺเทน วุจฺจตี’’ติ วทนฺติฯ โน นีหริตุนฺติ ภาชเนน วา หตฺเถน วา พหิ เนตุํ โน ทียติ, อุจฺฉทฺทิตฺวานาติ วมิตฺวา, ยํนูน ทเทยฺยนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อหํ รญฺโญ โกฏฺฐาคารํ คนฺตฺวา เตลํ กณฺฐมตฺตํ ปิวิตฺวา ตาวเทว ฆรํ อาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ ภาชเน ยถาปีตํ วมิตฺวา อุทฺธนํ อาโรเปตฺวา ปจิสฺสามิ, ยํ ปิตฺตเสมฺหาทิมิสฺสิตํ, ตํ อคฺคินา ฌายิสฺสติ, เตลํ ปน คเหตฺวา อิมิสฺสา ปริพฺพาชิกาย กมฺเม อุปเนสฺสามี’’ติฯ

อุทฺธํ กาตุนฺติ วมนวเสน อุทฺธํ นีหริตุํฯ น ปน อโธติ วิริญฺจนวเสน เหฏฺฐา นีหริตุํ น ปน สกฺโกติฯ โส หิ ‘‘อธิกํ ปีตํ สยเมว มุขโต นิคฺคมิสฺสตี’’ติ ปิวิตฺวา อาสยสฺส อริตฺตตาย อนิคฺคเต วมนวิเรจนโยคํ อชานนฺโต อลภนฺโต วา เกวลํ ทุกฺขาหิ เวทนาหิ ผุฏฺโฐ อาวฏฺฏติ จ ปริวฏฺฏติ จฯ ทุกฺขาหีติ ทุกฺขมาหิฯ ติพฺพาหีติ พหลาหิ ติขิณาหิ วาฯ ขราหีติ กกฺขฬาหิฯ กฏุกาหีติ อติวิย อนิฏฺฐภาเวน ทารุณาหิฯ อาวฏฺฏตีติ เอกสฺมิํเยว ฐาเน อนิปชฺชิตฺวา อตฺตโน สรีรํ อิโต จิโต อากฑฺฒนฺโต อาวฏฺฏติฯ ปริวฏฺฏตีติ เอกสฺมิํ ปเทเส นิปนฺโนปิ องฺคปจฺจงฺคานิ ปริโต ขิปนฺโต วฏฺฏติ, อภิมุขํ วา วฏฺฏนฺโต อาวฏฺฏติ, สมนฺตโต วฏฺฏนฺโต ปริวฏฺฏติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ‘‘สกิญฺจนสฺส อปฺปฏิสงฺขาปริโภคเหตุกา อยํ ทุกฺขุปฺปตฺติ, อกิญฺจนสฺส ปน สพฺพโส อยํ นตฺถี’’ติ เอตมตฺถํ สพฺพาการโต ชานิตฺวา ตทตฺถปฺปกาสนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ