พระสุตตันตปิฎก สังยุตตนิกาย มหาวารวรรค [4. อินทริยสังยุต]
1. สุทธิกวรรค 10. ทุติยวิภังคสูตร

วิริยินทรีย์ เป็นอย่างไร
คือ อริยสาวกในธรรมวินัยนี้เป็นผู้ปรารภความเพียร1 เพื่อละอกุศลธรรม
เข้าถึงกุศลธรรม มีความเข้มแข็ง2 มีความบากบั่น มั่นคง ไม่ทอดธุระในกุศล-
ธรรมอยู่
นี้เรียกว่า วิริยินทรีย์

เชิงอรรถ :
3. ชื่อว่าเพียบพร้อมด้วยวิชชาและจรณะ วิชชา ได้แก่ วิชชา 3 และวิชชา 8 วิชชา 3 คือ
(1) ปุพเพนิวาสานุสสติญาณ ความรู้ที่ระลึกชาติได้ (2) จุตูปปาตญาณ ความรู้จุติและอุบัติของสัตว์
(3) อาสวักขยญาณ ความรู้ที่ทำให้สิ้นอาสวะ วิชชา 8 คือ (1) วิปัสสนาญาณ ญาณที่เป็นวิปัสสนา
(2) มโนมยิทธิ มีฤทธิ์ทางใจ (3) อิทธิวิธิ แสดงฤทธิ์ได้ต่าง ๆ (4) ทิพพโสต หูทิพย์ (5) เจโตปริยญาณ
กำหนดรู้จิตผู้อื่นได้ (6) ปุพเพนิวาสานุสสติญาณ ความรู้ที่ระลึกชาติได้ (7) ทิพพจักขุ ตาทิพย์
หรือเรียกจุตูปปาตญาณ (8) อาสวักขยญาณ ความรู้ที่ทำให้สิ้นอาสวะ จรณะ 15 คือ (1) สีลสัมปทา
ความถึงพร้อมด้วยศีล (2) อินทรียสังวร ความสำรวมอินทรีย์ (3) โภชเนมัตตัญญุตา ความเป็นผู้
รู้จักประมาณในการบริโภค (4) ชาคริยานุโยค การหมั่นประกอบความเพียรเป็นเครื่องตื่น (5) มี
ศรัทธา (6) มีหิริ (7) มีโอตตัปปะ (8) เป็นพหูสูต (9) วิริยารัมภะ ปรารภความเพียร (10) มีสติมั่นคง
(11) มีปัญญา (12) ปฐมฌาน (13) ทุติยฌาน (14) ตติยฌาน (15) จตุตถฌาน
4. ชื่อว่าผู้เสด็จไปดี เพราะทรงดำเนินรุดหน้าไปไม่หวนกลับคืนมาหากิเลสที่ทรงละได้แล้ว
5. ชื่อว่าผู้รู้แจ้งโลก เพราะทรงรู้แจ้งโลก เหตุเกิดแห่งโลก ความดับแห่งโลก วิธีปฏิบัติให้ลุถึงความ
ดับแห่งโลก (ทุกข์ สมุทัย นิโรธ และมรรค) และทรงรู้แจ้งโลกทั้งสาม คือ สังขารโลก สัตวโลก
และโอกาสโลก
6. ชื่อว่าสารถีฝึกผู้ที่ควรฝึกได้อย่างยอดเยี่ยม เพราะทรงฝึกผู้ที่ควรฝึกฝนทั้งเทวดา มนุษย์ อมนุษย์
และสัตว์ดิรัจฉาน ด้วยอุบายต่าง ๆ
7. ชื่อว่าเป็นศาสดาของเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย เพราะทรงสั่งสอนทั้งเทวดาและมนุษย์ด้วยประโยชน์
ในโลกนี้และประโยชน์ในโลกหน้า ผู้ปฏิบัติตามแล้วสำเร็จมรรคผลในโลกนี้บ้าง จุติไปเกิดในสวรรค์
กลับมาฟังธรรมแล้วสำเร็จมรรคผลบ้าง ทรงช่วยเหลือหมู่สัตว์ให้พ้นความกันดารคือความเกิด
8. ชื่อว่าเป็นพระพุทธเจ้า เพราะรู้สิ่งที่ควรรู้ทั้งหมดด้วยพระองค์เอง และทรงสอนให้ผู้อื่นรู้ตาม
9. ชื่อว่าเป็นพระผู้มีพระภาค เพราะ (1) ทรงมีโชค (2) ทรงทำลายข้าศึกคือกิเลส (3) ประกอบด้วย
ภคธรรม 6 ประการ (คือ ความเป็นใหญ่เหนือจิตของตน, โลกุตตรธรรม, ยศ, สิริ, ความสำเร็จ
ประโยชน์ตามต้องการ และความเพียร) (4) ทรงจำแนกแจกแจงธรรม (5) ทรงเสพอริยธรรม (6) ทรง
คายตัณหาในภพทั้งสาม (7) ทรงเป็นที่เคารพของชาวโลก (8) ทรงอบรมพระองค์ดีแล้ว (9) ทรง
มีส่วนแห่งปัจจัย 4 เป็นต้น (วิ.อ. 1/1/103-118, สารตฺถ.ฏีกา 1/270-400)
อนึ่ง พระพุทธคุณนี้ ท่านแบ่งเป็น 10 ประการ โดยแยกข้อ 6 เป็น 2 ประการ คือ (1) เป็นผู้ยอดเยี่ยม
(2) เป็นสารถีฝึกผู้ที่ควรฝึกได้ (วิสุทฺธิ. 1/265, วิ.อ. 1/1/112-113)
1 เป็นผู้ปรารภความเพียร ในที่นี้หมายถึงประครองความเพียรทางกายและใจไว้ (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/2/1)
2 มีความเข้มแข็ง ในที่นี้หมายถึงมีกำลังความเพียร (องฺ.ปญฺจก.อ. 3/2/1)

{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : 19 หน้า :288 }