เมนู

‘‘อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติ, กตปุญฺโญ อุภยตฺถ นนฺทติ;

ปุญฺญํ เม กตนฺติ นนฺทติ, ภิยฺโย นนฺทติ สุคฺคติํ คโต’’ติฯ

ตตฺถ อิธาติ อิธ โลเก กมฺมนนฺทเนน นนฺทติฯ เปจฺจาติ ปรโลเก วิปากนนฺทเนน นนฺทติฯ กตปุญฺโญติ นานปฺปการสฺส ปุญฺญสฺส กตฺตาฯ อุภยตฺถาติ อิธ ‘‘กตํ เม กุสลํ, อกตํ เม ปาป’’นฺติ นนฺทติ, ปรตฺถ วิปากํ อนุภวนฺโต นนฺทติฯ ปุญฺญํ เมติ อิธ นนฺทนฺโต ปน ‘‘ปุญฺญํ เม กต’’นฺติ โสมนสฺสมตฺเตเนว กมฺมนนฺทนํ อุปาทาย นนฺทติฯ ภิยฺโยติ วิปากนนฺทเนน ปน สุคติํ คโต สตฺตปญฺญาสวสฺสโกฏิโย สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตุสิตปุเร อติวิย นนฺทตีติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ มหาชนสฺส สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา ชาตาติฯ

สุมนาเทวีวตฺถุ เตรสมํฯ

14. ทฺเวสหายกภิกฺขุวตฺถุ

พหุมฺปิ เจติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว สหายเก อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิวาสิโน หิ ทฺเว กุลปุตฺตา สหายกา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา กาเม ปหาย สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปญฺจ วสฺสานิ อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วสิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สาสเน ธุรํ ปุจฺฉิตฺวา วิปสฺสนาธุรญฺจ คนฺถธุรญฺจ วิตฺถารโต สุตฺวา เอโก ตาว ‘‘อหํ, ภนฺเต, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิโต น สกฺขิสฺสามิ คนฺถธุรํ ปูเรตุํ, วิปสฺสนาธุรํ ปน ปูเรสฺสามี’’ติ ยาว อรหตฺตา วิปสฺสนาธุรํ กถาเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อิตโร ปน ‘‘อหํ คนฺถธุรํ ปูเรสฺสามี’’ติ อนุกฺกเมน เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา คตคตฏฺฐาเน ธมฺมํ กเถติ, สรภญฺญํ ภณติ, ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ธมฺมํ วาเจนฺโต วิจรติฯ อฏฺฐารสนฺนํ มหาคณานํ อาจริโย อโหสิฯ

ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อิตรสฺส เถรสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา, ‘‘สตฺถารํ ทฏฺฐุกามมฺหา’’ติ วทนฺติฯ เถโร ‘‘คจฺฉถ, อาวุโส, มม วจเนน สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อสีติ มหาเถเร วนฺทถ, สหายกตฺเถรมฺปิ เม ‘อมฺหากํ อาจริโย ตุมฺเห วนฺทตี’ติ วทถา’’ติ เปเสติฯ เต ภิกฺขู วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารญฺเจว อสีติ มหาเถเร จ วนฺทิตฺวา คนฺถิกตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ อาจริโย ตุมฺเห วนฺทตี’’ติ วทนฺติฯ อิตเรน จ ‘‘โก นาม โส’’ติ วุตฺเต, ‘‘ตุมฺหากํ สหายกภิกฺขุ, ภนฺเต’’ติ วทนฺติฯ เอวํ เถเร ปุนปฺปุนํ สาสนํ ปหิณนฺเต โส ภิกฺขุ โถกํ กาลํ สหิตฺวา อปรภาเค สหิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ตุมฺเห วนฺทตี’’ติ วุตฺเต, ‘‘โก เอโส’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สหายกภิกฺขู’’ติ วุตฺเต, ‘‘กิํ ปน ตุมฺเหหิ ตสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตํ, กิํ ทีฆนิกายาทีสุ อญฺญตโร นิกาโย, กิํ ตีสุ ปิฏเกสุ เอกํ ปิฏก’’นฺติ วตฺวา ‘‘จตุปฺปทิกมฺปิ คาถํ น ชานาติ, ปํสุกูลํ คเหตฺวา ปพฺพชิตกาเลเยว อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ, พหู วต อนฺเตวาสิเก ลภิ, ตสฺส อาคตกาเล มยา ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตสิฯ

อถ อปรภาเค เถโร สตฺถารํ ทฏฺฐุํ อาคโตฯ สหายกสฺส เถรสฺส สนฺติเก ปตฺตจีวรํ ฐเปตฺวา คนฺตฺวา สตฺถารญฺเจว อสีติ มหาเถเร จ วนฺทิตฺวา สหายกสฺส วสนฏฺฐานํ ปจฺจาคมิฯ อถสฺส โส วตฺตํ กาเรตฺวา สมปฺปมาณํ อาสนํ คเหตฺวา, ‘‘ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺถา ‘‘เอส เอวรูปํ มม ปุตฺตํ วิเหเฐตฺวา นิรเย นิพฺพตฺเตยฺยา’’ติ ตสฺมิํ อนุกมฺปาย วิหารจาริกํ จรนฺโต วิย เตสํ นิสินฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ ตตฺถ ตตฺถ นิสีทนฺตา หิ ภิกฺขู พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวาว นิสีทนฺติฯ เตน สตฺถา ปกติปญฺญตฺเตเยว อาสเน นิสีทิฯ นิสชฺช โข ปน คนฺถิกภิกฺขุํ ปฐมชฺฌาเน ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ อกถิเต ทุติยชฺฌานํ อาทิํ กตฺวา อฏฺฐสุปิ สมาปตฺตีสุ รูปารูเปสุ จ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ คนฺถิกตฺเถโร เอกมฺปิ กเถตุํ นาสกฺขิฯ อิตโร ตํ สพฺพํ กเถสิฯ อถ นํ โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ คนฺถิกตฺเถโร กเถตุํ นาสกฺขิฯ ตโต ขีณาสวตฺเถรํ ปุจฺฉิฯ เถโร กเถสิฯ

สตฺถา ‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขู’’ติ อภินนฺทิตฺวา เสสมคฺเคสุปิ ปฏิปาฏิยา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ คนฺถิโก เอกมฺปิ กเถตุํ นาสกฺขิ, ขีณาสโว ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ กเถสิฯ สตฺถา จตูสุปิ ฐาเนสุ ตสฺส สาธุการํ อทาสิฯ ตํ สุตฺวา ภุมฺมเทเว อาทิํ กตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา สพฺพา เทวตา เจว นาคสุปณฺณา จ สาธุการํ อทํสุฯ ตํ สาธุการํ สุตฺวา ตสฺส อนฺเตวาสิกา เจว สทฺธิวิหาริโน จ สตฺถารํ อุชฺฌายิํสุ – ‘‘กิํ นาเมตํ สตฺถารา กตํ, กิญฺจิ อชานนฺตสฺส มหลฺลกตฺเถรสฺส จตูสุ ฐาเนสุ สาธุการํ อทาสิ, อมฺหากํ ปนาจริยสฺส สพฺพปริยตฺติธรสฺส ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปาโมกฺขสฺส ปสํสามตฺตมฺปิ น กรี’’ติฯ อถ เน สตฺถา ‘‘กิํ นาเมตํ, ภิกฺขเว, กเถถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ อตฺเถ อาโรจิเต, ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ อาจริโย มม สาสเน ภติยา คาโว รกฺขณสทิโส, มยฺหํ ปน ปุตฺโต ยถารุจิยา ปญฺจ โครเส ปริภุญฺชนกสามิสทิโส’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[19]

‘‘พหุมฺปิ เจ สํหิต ภาสมาโน,

น ตกฺกโร โหติ นโร ปมตฺโต;

โคโปว คาโว คณยํ ปเรสํ,

น ภาควา สามญฺญสฺส โหติฯ

[20]

‘‘อปฺปมฺปิ เจ สํหิต ภาสมาโน,

ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารี;

ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ,

สมฺมปฺปชาโน สุวิมุตฺตจิตฺโตฯ

‘‘อนุปาทิยาโน อิธ วา หุรํ วา,

ส ภาควา สามญฺญสฺส โหตี’’ติฯ

ตตฺถ สํหิตนฺติ เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺเสตํ นามํฯ ตํ อาจริเย อุปสงฺกมิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา พหุมฺปิ ปเรสํ ภาสมาโน วาเจนฺโต ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ยํ การเกน ปุคฺคเลน กตฺตพฺพํ, ตกฺกโร น โหติฯ กุกฺกุฏสฺส ปกฺขปหรณมตฺตมฺปิ อนิจฺจาทิวเสน โยนิโสมนสิการํ นปฺปวตฺเตติฯ

เอโส ยถา นาม ทิวสํ ภติยา คาโว รกฺขนฺโต โคโป ปาโตว นิรวเสสํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สายํ คเหตฺวา สามิกานํ นิยฺยาเทตฺวา ทิวสภติมตฺตํ คณฺหาติ, ยถารุจิยา ปน ปญฺจ โครเส ปริภุญฺชิตุํ น ลภติ, เอวเมว เกวลํ อนฺเตวาสิกานํ สนฺติกา วตฺตปฏิวตฺตกรณมตฺตสฺส ภาคี โหติ, สามญฺญสฺส ปน ภาคี น โหติฯ ยถา ปน โคปาลเกน นิยฺยาทิตานํ คุนฺนํ โครสํ สามิกาว ปริภุญฺชนฺติ, ตถา เตน กถิตํ ธมฺมํ สุตฺวา การกปุคฺคลา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิตฺวา เกจิ ปฐมชฺฌานาทีนิ ปาปุณนฺติ, เกจิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคผลานิ ปาปุณนฺติ, โคณสามิกา โครสสฺเสว สามญฺญสฺส ภาคิโน โหนฺติฯ

อิติ สตฺถา สีลสมฺปนฺนสฺส พหุสฺสุตสฺส ปมาทวิหาริโน อนิจฺจาทิวเสน โยนิโสมนสิกาเร ปมตฺตสฺส ภิกฺขุโน วเสน ปฐมํ คาถํ กเถสิ, น ทุสฺสีลสฺสฯ ทุติยคาถา ปน อปฺปสฺสุตสฺสปิ โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺตสฺส การกปุคฺคลสฺส วเสน กถิตาฯ

ตตฺถ อปฺปมฺปี เจติ โถกํ เอกวคฺคทฺวิวคฺคมตฺตมฺปิฯ ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารีติ อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุรูปํ ธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทาสงฺขาตํ จตุปาริสุทฺธิสีลธุตงฺคอสุภกมฺมฏฺฐานาทิเภทํ จรนฺโต อนุธมฺมจารี โหติฯ โส ‘‘อชฺช อชฺเชวา’’ติ ปฏิเวธํ อากงฺขนฺโต วิจรติฯ โส อิมาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ สมฺมา เหตุนา นเยน ปริชานิตพฺเพ ธมฺเม ปริชานนฺโต ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีนํ วเสน สุวิมุตฺตจิตฺโต, อนุปาทิยาโน อิธ วา หุรํ วาติ อิธโลกปรโลกปริยาปนฺนา วา อชฺฌตฺติกพาหิรา วา ขนฺธายตนธาตุโย จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยนฺโต มหาขีณาสโว มคฺคสงฺขาตสฺส สามญฺญสฺส วเสน อาคตสฺส ผลสามญฺญสฺส เจว ปญฺจอเสกฺขธมฺมกฺขนฺธสฺส จ ภาควา โหตีติ รตนกูเฏน วิย อคารสฺส อรหตฺเตน เทสนาย กูฏํ คณฺหีติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

ทฺเวสหายกภิกฺขุวตฺถุ จุทฺทสมํฯ

ยมกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. อปฺปมาทวคฺโค

1. สามาวตีวตฺถุ

อปฺปมาโท อมตปทนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา โกสมฺพิํ อุปนิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต สามาวติปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ, มาคณฺฑิยปฺปมุขานญฺจ เอติสฺสา ปญฺจนฺนํ ญาติสตานํ มรณพฺยสนํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อตีเต อลฺลกปฺปรฏฺเฐ อลฺลกปฺปราชา นาม, เวฐทีปกรฏฺเฐ เวฐทีปกราชา นามาติ อิเม ทฺเว ทหรกาลโต ปฏฺฐาย สหายกา หุตฺวา เอกาจริยกุเล สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปิตูนํ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อายาเมน ทสทสโยชนิเก รฏฺเฐ ราชาโน อเหสุํฯ เต กาเลน กาลํ สมาคนฺตฺวา เอกโต ติฏฺฐนฺตา นิสีทนฺตา นิปชฺชนฺตา มหาชนํ ชายมานญฺจ ชียมานญฺจ มียมานญฺจ ทิสฺวา ‘‘ปรโลกํ คจฺฉนฺตํ อนุคจฺฉนฺโต นาม นตฺถิ, อนฺตมโส อตฺตโน สรีรมฺปิ นานุคจฺฉติ, สพฺพํ ปหาย คนฺตพฺพํ, กิํ โน ฆราวาเสน, ปพฺพชิสฺสามา’’ติ มนฺเตตฺวา รชฺชานิ ปุตฺตทารานํ นิยฺยาเทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส วสนฺตา มนฺตยิํสุ – ‘‘มยํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตา, น ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตาฯ เต มยํ เอกฏฺฐาเน วสนฺตา อปพฺพชิตสทิสาเยว โหม, ตสฺมา วิสุํ วสิสฺสามฯ ตฺวํ เอตสฺมิํ ปพฺพเต วส, อหํ อิมสฺมิํ ปพฺพเต วสิสฺสามิฯ อนฺวฑฺฒมาสํ ปน อุโปสถทิวเส เอกโต ภวิสฺสามา’’ติฯ อถ โข เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘เอวมฺปิ โน คณสงฺคณิกาว ภวิสฺสติ, ตฺวํ ปน ตว ปพฺพเต อคฺคิํ ชาเลยฺยาสิ, อหํ มม ปพฺพเต อคฺคิํ ชาเลสฺสามิ, ตาย สญฺญาย อตฺถิภาวํ ชานิสฺสามา’’ติฯ เต ตถา กริํสุฯ

อถ อปรภาเค เวฐทีปกตาปโส กาลํ กตฺวา มเหสกฺโข เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ ตโต อฑฺฒมาเส สมฺปตฺเต อคฺคิํ อทิสฺวาว อิตโร ‘‘สหายโก เม กาลกโต’’ติ อญฺญาสิฯ