‘‘อิธ ตปฺปติ เปจฺจ ตปฺปติ, ปาปการี อุภยตฺถ ตปฺปติ;

ปาปํ เม กตนฺติ ตปฺปติ, ภิยฺโย ตปฺปติ ทุคฺคติํ คโต’’ติฯ

ตตฺถ อิธ ตปฺปตีติ อิธ กมฺมตปฺปเนน โทมนสฺสมตฺเตน ตปฺปติฯ เปจฺจาติ ปรโลเก ปน วิปากตปฺปเนน อติทารุเณน อปายทุกฺเขน ตปฺปติฯ ปาปการีติ นานปฺปการสฺส ปาปสฺส กตฺตาฯ อุภยตฺถาติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน ตปฺปเนน อุภยตฺถ ตปฺปติ นามฯ ปาปํ เมติ โส หิ กมฺมตปฺปเนน กปฺปนฺโต ‘‘ปาปํ เม กต’’นฺติ ตปฺปติฯ ตํ อปฺปมตฺตกํ ตปฺปนํ, วิปากตปฺปเนน ปน ตปฺปนฺโต ภิยฺโย ตปฺปติ ทุคฺคติํ คโต อติผรุเสน ตปฺปเนน อติวิย ตปฺปตีติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติฯ

เทวทตฺตวตฺถุ ทฺวาทสมํฯ

13. สุมนาเทวีวตฺถุ

อิธ นนฺทตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สุมนาเทวิํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยญฺหิ เทวสิกํ อนาถปิณฺฑิกสฺส เคเห ทฺเว ภิกฺขูสหสฺสานิ ภุญฺชนฺติ, ตถา วิสาขาย มหาอุปาสิกายฯ สาวตฺถิยํ โย โย ทานํ ทาตุกาโม โหติ, โส โส เตสํ อุภินฺนํ โอกาสํ ลภิตฺวาว กโรติฯ กิํ การณา? ‘‘ตุมฺหากํ ทานคฺคํ อนาถปิณฺฑิโก วา วิสาขา วา อาคตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘นาคตา’’ติ วุตฺเต สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา กตทานมฺปิ ‘‘กิํ ทานํ นาเมต’’นฺติ ครหนฺติฯ อุโภปิ หิ เต ภิกฺขุสงฺฆสฺส รุจิญฺจ อนุจฺฉวิกกิจฺจานิ จ อติวิย ชานนฺติ, เตสุ วิจาเรนฺเตสุ ภิกฺขู จิตฺตรูปํ ภุญฺชนฺติฯ ตสฺมา สพฺเพ ทานํ ทาตุกามา เต คเหตฺวาว คจฺฉนฺติฯ อิติ เต อตฺตโน อตฺตโน ฆเร ภิกฺขู ปริวิสิตุํ น ลภนฺติฯ ตโต วิสาขา, ‘‘โก นุ โข มม ฐาเน ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺตี ปุตฺตสฺส ธีตรํ ทิสฺวา ตํ อตฺตโน ฐาเน ฐเปสิฯ สา ตสฺสา นิเวสเน ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสติฯ อนาถปิณฺฑิโกปิ มหาสุภทฺทํ นาม เชฏฺฐธีตรํ ฐเปสิฯ

สา ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตี ธมฺมํ สุณนฺตี โสตาปนฺนา หุตฺวา ปติกุลํ อคมาสิฯ ตโต จูฬสุภทฺทํ ฐเปสิฯ สาปิ ตเถว กโรนฺตี โสตาปนฺนา หุตฺวา ปติกุลํ คตาฯ อถ สุมนเทวิํ นาม กนิฏฺฐธีตรํ ฐเปสิฯ สา ปน ธมฺมํ สุตฺวา สกทาคามิผลํ ปตฺวา กุมาริกาว หุตฺวา ตถารูเปน อผาสุเกน อาตุรา อาหารุปจฺเฉทํ กตฺวา ปิตรํ ทฏฺฐุกามา หุตฺวา ปกฺโกสาเปสิฯ โส เอกสฺมิํ ทานคฺเค ตสฺสา สาสนํ สุตฺวาว อาคนฺตฺวา, ‘‘กิํ, อมฺม สุมเน’’ติ อาหฯ สาปิ นํ อาห – ‘‘กิํ, ตาต กนิฏฺฐภาติกา’’ติ? ‘‘วิลปสิ อมฺมา’’ติ? ‘‘น วิลปามิ, กนิฏฺฐภาติกา’’ติฯ ‘‘ภายสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘น ภายามิ, กนิฏฺฐภาติกา’’ติฯ เอตฺตกํ วตฺวาเยว ปน สา กาลมกาสิฯ โส โสตาปนฺโนปิ สมาโน เสฏฺฐิธีตริ อุปฺปนฺนโสกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ธีตุ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา โรทนฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘กิํ, คหปติ, ทุกฺขี ทุมฺมโน อสฺสุมุโข โรทมาโน อาคโตสี’’ติ วุตฺเต, ‘‘ธีตา เม, ภนฺเต, สุมนเทวี กาลกตา’’ติ อาหฯ ‘‘อถ กสฺมา โสจสิ, นนุ สพฺเพสํ เอกํสิกํ มรณ’’นฺติ? ‘‘ชานาเมตํ, ภนฺเต, เอวรูปา นาม เม หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนา ธีตา, สา มรณกาเล สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺตี วิลปมานา มตา, เตน เม อนปฺปกํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตาย กถิตํ มหาเสฏฺฐี’’ติ? ‘‘อหํ ตํ, ภนฺเต, ‘อมฺม, สุมเน’ติ อามนฺเตสิํฯ อถ มํ อาห – ‘กิํ, ตาต, กนิฏฺฐภาติกา’ติ? ‘วิลปสิ, อมฺมา’ติ? ‘น วิลปามิ, กนิฏฺฐภาติกา’ติฯ ‘ภายสิ, อมฺมา’ติ? ‘น ภายามิ กนิฏฺฐภาติกา’ติฯ เอตฺตกํ วตฺวา กาลมกาสี’’ติฯ อถ นํ ภควา อาห – ‘‘น เต มหาเสฏฺฐิ ธีตา วิลปตี’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา ภนฺเต เอวมาหา’’ติ? ‘‘กนิฏฺฐตฺตาเยว ฯ ธีตา หิ เต, คหปติ, มคฺคผเลหิ ตยา มหลฺลิกาฯ ตฺวญฺหิ โสตาปนฺโน, ธีตา ปน เต สกทาคามินีฯ สา มคฺคผเลหิ ตยา มหลฺลิกตฺตา ตํ เอวมาหา’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘เอวํ, คหปตี’’ติฯ ‘‘อิทานิ กุหิํ นิพฺพตฺตา, ภนฺเต’’ติ? ‘‘ตุสิตภวเน, คหปตี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, มม ธีตา อิธ ญาตกานํ อนฺตเร นนฺทมานา วิจริตฺวา อิโต คนฺตฺวาปิ นนฺทนฏฺฐาเนเยว นิพฺพตฺตา’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อาม, คหปติ, อปฺปมตฺตา นาม คหฏฺฐา วา ปพฺพชิตา วา อิธ โลเก จ ปรโลเก จ นนฺทนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[18]

‘‘อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติ, กตปุญฺโญ อุภยตฺถ นนฺทติ;

ปุญฺญํ เม กตนฺติ นนฺทติ, ภิยฺโย นนฺทติ สุคฺคติํ คโต’’ติฯ

ตตฺถ อิธาติ อิธ โลเก กมฺมนนฺทเนน นนฺทติฯ เปจฺจาติ ปรโลเก วิปากนนฺทเนน นนฺทติฯ กตปุญฺโญติ นานปฺปการสฺส ปุญฺญสฺส กตฺตาฯ อุภยตฺถาติ อิธ ‘‘กตํ เม กุสลํ, อกตํ เม ปาป’’นฺติ นนฺทติ, ปรตฺถ วิปากํ อนุภวนฺโต นนฺทติฯ ปุญฺญํ เมติ อิธ นนฺทนฺโต ปน ‘‘ปุญฺญํ เม กต’’นฺติ โสมนสฺสมตฺเตเนว กมฺมนนฺทนํ อุปาทาย นนฺทติฯ ภิยฺโยติ วิปากนนฺทเนน ปน สุคติํ คโต สตฺตปญฺญาสวสฺสโกฏิโย สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตุสิตปุเร อติวิย นนฺทตีติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ มหาชนสฺส สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา ชาตาติฯ

สุมนาเทวีวตฺถุ เตรสมํฯ

14. ทฺเวสหายกภิกฺขุวตฺถุ

พหุมฺปิ เจติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว สหายเก อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิวาสิโน หิ ทฺเว กุลปุตฺตา สหายกา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา กาเม ปหาย สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปญฺจ วสฺสานิ อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วสิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สาสเน ธุรํ ปุจฺฉิตฺวา วิปสฺสนาธุรญฺจ คนฺถธุรญฺจ วิตฺถารโต สุตฺวา เอโก ตาว ‘‘อหํ, ภนฺเต, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิโต น สกฺขิสฺสามิ คนฺถธุรํ ปูเรตุํ, วิปสฺสนาธุรํ ปน ปูเรสฺสามี’’ติ ยาว อรหตฺตา วิปสฺสนาธุรํ กถาเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อิตโร ปน ‘‘อหํ คนฺถธุรํ ปูเรสฺสามี’’ติ อนุกฺกเมน เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา คตคตฏฺฐาเน ธมฺมํ กเถติ, สรภญฺญํ ภณติ, ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ธมฺมํ วาเจนฺโต วิจรติฯ อฏฺฐารสนฺนํ มหาคณานํ อาจริโย อโหสิฯ