37. วงฺคีสตฺเถรวตฺถุ

จุติํ โย เวทีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วงฺคีสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

ราชคเห กิเรโก พฺราหฺมโณ วงฺคีโส นาม มตมนุสฺสานํ สีสํ อาโกเฏตฺวา ‘‘อิทํ นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ, อิทํ ติรจฺฉานโยนิยํ, อิทํ เปตฺติวิสเย, อิทํ มนุสฺสโลเก, อิทํ เทวโลเก นิพฺพตฺตสฺส สีส’’นฺติ ชานาติฯ พฺราหฺมณา ‘‘สกฺกา อิมํ นิสฺสาย โลกํ ขาทิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตํ ทฺเว รตฺตวตฺถานิ ปริทหาเปตฺวา อาทาย ชนปทํ จรนฺตา มนุสฺเส วทนฺติ ‘‘เอโส วงฺคีโส นาม พฺราหฺมโณ มตมนุสฺสานํ สีสํ อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานาติ, อตฺตโน ญาตกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ปุจฺฉถา’’ติฯ มนุสฺสา ยถาพลํ ทสปิ กหาปเณ วีสติปิ สตมฺปิ ทตฺวา ญาตกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺติฯ เต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวนสฺส อวิทูเร นิวาสํ คณฺหิํสุฯ เต ภุตฺตปาตราสา มหาชนํ คนฺธมาลาทิหตฺถํ ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วิหารํ ธมฺมสฺสวนายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสถ, อมฺหากํ วงฺคีสพฺราหฺมเณน สทิโส นาม นตฺถิ, มตมนุสฺสานํ สีสํ อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานาติ, ญาตกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ปุจฺฉถา’’ติ อาหํสุฯ เต ‘‘วงฺคีโส กิํ ชานาติ , อมฺหากํ สตฺถารา สทิโส นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อิตเรหิปิ ‘‘วงฺคีสสทิโส นตฺถี’’ติ วุตฺเต กถํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘เอถ, ทานิ โว วงฺคีสสฺส วา อมฺหากํ วา สตฺถุ ชานนภาวํ ชานิสฺสามา’’ติ เต อาทาย วิหารํ อคมํสุฯ สตฺถา เตสํ อาคมนภาวํ ญตฺวา นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ มนุสฺสโลเก เทวโลเกติ จตูสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตานํ จตฺตาริ สีสานิ, ขีณาสวสีสญฺจาติ ปญฺจ สีสานิ อาหราเปตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา อาคตกาเล วงฺคีสํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตฺวํ กิร สีสํ อาโกเฏตฺวา มตกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติฯ ‘‘อิทํ กสฺส สีส’’นฺติ? โส ตํ อาโกเฏตฺวา ‘‘นิรเย นิพฺพตฺตสฺสา’’ติ อาหฯ อถสฺส สตฺถา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สาธุการํ ทตฺวา อิตรานิปิ ตีณิ สีสานิ ปุจฺฉิตฺวา เตน อวิรชฺฌิตฺวา วุตฺตวุตฺตกฺขเณ ตเถว ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ปญฺจมํ สีสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิทํ กสฺส สีส’’นฺติ ปุจฺฉิ, โส ตมฺปิ อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ น ชานาติฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ, วงฺคีส, น ชานาสี’’ติ วตฺวา, ‘‘อาม, น ชานามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ ชานามี’’ติ อาหฯ อถ นํ วงฺคีโส ยาจิ ‘‘เทถ เม อิมํ มนฺต’’นฺติฯ น สกฺกา อปพฺพชิตสฺส ทาตุนฺติฯ โส ‘‘อิมสฺมิํ มนฺเต คหิเต สกลชมฺพุทีเป อหํ เชฏฺฐโก ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เต พฺราหฺมเณ ‘‘ตุมฺเห ตตฺเถว กติปาหํ วสถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท วงฺคีสตฺเถโร นาม อโหสิฯ อถสฺส สตฺถา ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ ทตฺวา ‘‘มนฺตสฺส ปริกมฺมํ สชฺฌายาหี’’ติ อาหฯ โส ตํ สชฺฌายนฺโต อนฺตรนฺตรา พฺราหฺมเณหิ ‘‘คหิโต เต มนฺโต’’ติ ปุจฺฉิยมาโน ‘‘อาคเมถ ตาว, คณฺหามี’’ติ วตฺวา กติปาเหเนว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุน พฺราหฺมเณหิ ปุฏฺโฐ ‘‘อภพฺโพ ทานาหํ, อาวุโส, คนฺตุ’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘อยํ, ภนฺเต, อภูเตน อญฺญํ พฺยากโรตี’’ติ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘มา, ภิกฺขเว, เอวํ อวจุตฺถ, อิทานิ, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต จุติปฏิสนฺธิกุสโล ชาโต’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[419]

‘‘จุติํ โย เวทิ สตฺตานํ, อุปปตฺติญฺจ สพฺพโส;

อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํฯ

[420]

‘‘ยสฺส คติํ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;

ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

ตตฺถ โย เวทีติ โย สตฺตานํ สพฺพากาเรน จุติญฺจ ปฏิสนฺธิญฺจ ปากฏํ กตฺวา ชานาติ, ตมหํ อลคฺคตาย อสตฺตํ, ปฏิปตฺติยา สุฏฺฐุ คตตฺตา สุคตํ, จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตาย พุทฺธํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ ยสฺสาติ ยสฺเสเต เทวาทโย คติํ น ชานนฺติ, ตมหํ อาสวานํ ขีณตาย ขีณาสวํ, กิเลเสหิ อารกตฺตา อรหนฺตํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

วงฺคีสตฺเถรวตฺถุ สตฺตติํสติมํฯ

38. ธมฺมทินฺนตฺเถรีวตฺถุ

ยสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ธมฺมทินฺนํ นาม ภิกฺขุนิํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกทิวสญฺหิ ตสฺสา คิหิกาเล สามิโก วิสาโข อุปาสโก สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา สพฺพํ สาปเตยฺยํ ธมฺมทินฺนํ ปฏิจฺฉาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตโต ปุพฺเพ อาคจฺฉนฺโต ธมฺมทินฺนํ วาตปาเนน โอโลเกนฺติํ ทิสฺวา สิตํ กโรติฯ ตํ ทิวสํ ปน วาตปาเนน ฐิตํ อโนโลเกนฺโตว อคมาสิฯ สา ‘‘กิํ นุ โข อิท’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘โหตุ, โภชนกาเล ชานิสฺสามี’’ติ โภชนเวลาย ภตฺตํ อุปนาเมสิฯ โส อญฺเญสุ ทิวเสสุ ‘‘เอหิ, เอกโต ภุญฺชามา’’ติ วทติ, ตํ ทิวสํ ปน ตุณฺหีภูโตว ภุญฺชิฯ สา ‘‘เกนจิเทว การเณน กุปิโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ อถ นํ วิสาโข สุขนิสินฺนเวลาย ตํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘ธมฺมทินฺเน อิมสฺมิํ เคเห สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปฏิจฺฉาหี’’ติ อาหฯ สา ‘‘กุทฺธา นาม สาปเตยฺยํ น ปฏิจฺฉาเปนฺติ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตุมฺเห ปน, สามี’’ติ อาหฯ อหํ อิโต ปฏฺฐาย น กิญฺจิ วิจาเรมีติฯ ตุมฺเหหิ ฉฑฺฑิตํ เขฬํ โก ปฏิจฺฉิสฺสติ, เอวํ สนฺเต มม ปพฺพชฺชํ อนุชานาถาติฯ โส ‘‘สาธุ, ภทฺเท’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน ตํ ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิฯ สา ลทฺธูปสมฺปทา ธมฺมทินฺนตฺเถรี นาม อโหสิฯ

สา ปวิเวกกามตาย ภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ ชนปทํ คนฺตฺวา ตตฺถ วิหรนฺตี น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘อิทานิ มํ นิสฺสาย ญาติชนา ปุญฺญานิ กริสฺสนฺตี’’ติ ปุนเทว ราชคหํ ปจฺจาคญฺฉิฯ อุปาสโก ตสฺสา อาคตภาวํ สุตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน อาคตา’’ติ ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ คนฺตฺวา เถริํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘อุกฺกณฺฐิตา นุ โขสิ, อยฺเยติ วตฺตุํ อปฺปติรูปํ, ปญฺหเมกํ นํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺหํ ปุจฺฉิ, สา ตํ วิสฺสชฺเชสิฯ