เมนู

เอกกนิปาเต อิมํ วาตมิคชาตกํ วิตฺถาเรตฺวา ‘‘ตทา สุนฺทรสมุทฺโท วาตมิโค อโหสิ, อิมํ ปน คาถํ วตฺวา ตสฺส วิสฺสชฺชาเปตา รญฺโญ มหามจฺโจ อหเมวา’’ติ ชาตกํ สโมธาเนสีติฯ

สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรวตฺถุ พตฺติํสติมํฯ

33. ชฏิลตฺเถรวตฺถุ

โยธ ตณฺหนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ชฏิลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพี กถา – อตีเต กิร พาราณสิยํ ทฺเว ภาตโร กุฏุมฺพิกา มหนฺตํ อุจฺฉุเขตฺตํ กาเรสุํฯ อเถกทิวสํ กนิฏฺฐภาตา อุจฺฉุเขตฺตํ คนฺตฺวา ‘‘เอกํ เชฏฺฐภาติกสฺส ทสฺสามิ, เอกํ มยฺหํ ภวิสฺสตี’’ติ ทฺเว อุจฺฉุยฏฺฐิโย รสสฺส อนิกฺขมนตฺถาย ฉินฺนฏฺฐาเน พนฺธิตฺวา คณฺหิฯ ตทา กิร อุจฺฉูนํ ยนฺเตน ปีฬนกิจฺจํ นตฺถิ, อคฺเค วา มูเล วา ฉินฺทิตฺวา อุกฺขิตฺตกาเล ธมฺมกรณโต อุทกํ วิย สยเมว รโส นิกฺขมติฯ ตสฺส ปน เขตฺตโต อุจฺฉุยฏฺฐิโย คเหตฺวา อาคมนกาเล คนฺธมาทเน ปจฺเจกพุทฺโธ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ‘‘กสฺส นุ โข อชฺช อนุคฺคหํ กริสฺสามี’’ติ อุปธาเรนฺโต ตํ อตฺตโน ญาณชาเล ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา สงฺคหํ กาตุํ สมตฺถภาวญฺจ ญตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย อิทฺธิยา อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ โส ตํ ทิสฺวาว ปสนฺนจิตฺโต อุตฺตรสาฏกํ อุจฺจตเร ภูมิปเทเส อตฺถริตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิธ นิสีทถา’’ติ ปจฺเจกพุทฺธํ นิสีทาเปตฺวา ‘‘ปตฺตํ อุปนาเมถา’’ติ อุจฺฉุยฏฺฐิยา พนฺธนฏฺฐานํ โมเจตฺวา ปตฺตสฺส อุปริ อกาสิ, รโส โอตริตฺวา ปตฺตํ ปูเรสิฯ ปจฺเจกพุทฺเธน ตสฺมิํ รเส ปีเต ‘‘สาธุกํ วต เม อยฺเยน รโส ปีโตฯ สเจ เม เชฏฺฐภาติโก มูลํ อาหราเปสฺสติ, มูลํ ทสฺสามิฯ สเจ ปตฺติํ อาหราเปสฺสติ, ปตฺติํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ปตฺตํ เม อุปนาเมถา’’ติ ทุติยมฺปิ อุจฺฉุยฏฺฐิํ โมเจตฺวา รสํ อทาสิฯ ‘‘ภาตา เม อุจฺฉุเขตฺตโต อญฺญํ อุจฺฉุํ อาหริตฺวา ขาทิสฺสตี’’ติ เอตฺตกมฺปิ กิรสฺส วญฺจนจิตฺตํ นาโหสิฯ

ปจฺเจกพุทฺโธ ปน ปฐมํ อุจฺฉุรสสฺส ปีตตฺตา ตํ อุจฺฉุรสํ อญฺเญหิปิ สทฺธิํ สํวิภชิตุกาโม หุตฺวา คเหตฺวาว นิสีทิ ฯ โส ตสฺส อาการํ ญตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, โย อยํ มยา ทินฺโน อคฺครโส, อิมสฺส นิสฺสนฺเทน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ปริโยสาเน ตุมฺเหหิ ปตฺตธมฺมเมว ปาปุเณยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิสฺส ‘‘เอวํ โหตู’’ติ วตฺวา ‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺห’’นฺติ ทฺวีหิ คาถาหิ อนุโมทนํ กตฺวา ยถา โส ปสฺสติ, เอวํ อธิฏฺฐหิตฺวา อากาเสน คนฺธมาทนํ คนฺตฺวา ปญฺจนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธสตานํ ตํ รสํ อทาสิฯ

โส ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ภาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ คโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อุจฺฉุเขตฺตํ โอโลเกตุํ คโตมฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ ตาทิเสน อุจฺฉุเขตฺตํ คเตน, นนุ นาม เอกํ วา ทฺเว วา อุจฺฉุยฏฺฐิโย อาทาย อาคนฺตพฺพํ ภเวยฺยา’’ติ ภาตรา วุตฺโต – ‘‘อาม, ภาติก, ทฺเว เม อุจฺฉุยฏฺฐิโย คหิตา, เอกํ ปน ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา มม อุจฺฉุยฏฺฐิโต รสํ ทตฺวา ‘มูลํ วา ปตฺติํ วา ทสฺสามี’ติ ตุมฺหากมฺปิ เม อุจฺฉุยฏฺฐิโต รโส ทินฺโน, กิํ นุ โข ตสฺส มูลํ คณฺหิสฺสถ, อุทาหุ ปตฺติ’’นฺติ อาหฯ ‘‘กิํ ปน ปจฺเจกพุทฺเธน กต’’นฺติ? ‘‘มม อุจฺฉุยฏฺฐิโต รสํ ปิวิตฺวา ตุมฺหากํ อุจฺฉุยฏฺฐิโต รสํ อาทาย อากาเสน คนฺธมาทนํ คนฺตฺวา ปญฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ อทาสี’’ติฯ โส ตสฺมิํ กเถนฺเตเยว นิรนฺตรํ ปีติยา ผุฏฺฐสรีโร หุตฺวา ‘‘เตน เม ปจฺเจกพุทฺเธน ทิฏฺฐธมฺมสฺเสว อธิคโม ภเวยฺยา’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ เอวํ กนิฏฺเฐน ติสฺโส สมฺปตฺติโย ปตฺถิตา, เชฏฺเฐน ปน เอกปเทเนว อรหตฺตํ ปตฺถิตนฺติ อิทํ เตสํ ปุพฺพกมฺมํฯ

เต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขปยิํสุฯ เตสํ เทวโลเก ฐิตกาเลเยว วิปสฺสี สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิฯ เตปิ เทวโลกโต จวิตฺวา พนฺธุมติยา เอกสฺมิํ กุลเคเห เชฏฺโฐ เชฏฺโฐว, กนิฏฺโฐ กนิฏฺโฐว หุตฺวา ปฏิสนฺธิํ คณฺหิํสุฯ เตสุ เชฏฺฐสฺส เสโนติ นามํ อกํสุ, กนิฏฺฐสฺส อปราชิโตติ

เตสุ วยปฺปตฺตกาเล กุฏุมฺพํ สณฺฐาเปตฺวา วิหรนฺเตสุ ‘‘พุทฺธรตนํ โลเก อุปฺปนฺนํ, ธมฺมรตนํ, สงฺฆรตนํ, ทานานิ เทถ, ปุญฺญานิ กโรถ, อชฺช อฏฺฐมี, อชฺช จาตุทฺทสี, อชฺช ปนฺนรสี, อุโปสถํ กโรถ, ธมฺมํ สุณาถา’’ติ ธมฺมโฆสกสฺส พนฺธุมตีนคเร โฆสนํ สุตฺวา มหาชนํ ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เสนกุฏุมฺพิโก ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสฺสวนายา’’ติ วุตฺเต ‘‘อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธิํเยว คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ

สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิฯ โส สตฺถุ ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาย อุสฺสาหชาโต สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อตฺถิ ปน เต อปโลเกตพฺพา ญาตกา’’ติ ปุจฺฉิฯ อตฺถิ, ภนฺเตติฯ เตน หิ อปโลเกตฺวา เอหีติฯ โส กนิฏฺฐสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ยํ อิมสฺมิํ กุเล สาปเตยฺยํ, ตํ สพฺพํ ตว โหตู’’ติ อาหฯ ตุมฺเห ปน, สามีติฯ อหํ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามีติฯ สามิ กิํ วเทถ, อหํ มาตริ มตาย มาตรํ วิย, ปิตริ มเต ปิตรํ วิย ตุมฺเห อลตฺถํ, อิทํ กุลํ มหาโภคํ, เคเห ฐิเตเนว สกฺกา ปุญฺญานิ กาตุํ, มา เอวํ กริตฺถาติฯ มยา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺโม สุโต, น สกฺกา ตํ อคารมชฺเฌ ฐิเตน ปูเรตุํ, ปพฺพชิสฺสาเมวาหํ, ตฺวํ นิวตฺตาหีติฯ เอวํ โส กนิฏฺฐํ นิวตฺตาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ กนิฏฺโฐปิ ‘‘ภาตุ ปพฺพชิตสกฺการํ กริสฺสามี’’ติ สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ภาตรํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ อตฺตโน ภวนิสฺสรณํ กตํ, อหํ ปน ปญฺจหิ กามคุเณหิ พทฺโธ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมิ, มยฺหํ เคเห ฐิตสฺเสว อนุจฺฉวิกํ มหนฺตํ ปุญฺญกมฺมํ อาจิกฺขถา’’ติฯ อถ นํ เถโร ‘‘สาธุ สาธุ, ปณฺฑิต, สตฺถุ คนฺธกุฏิํ กโรหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นานาทารูนิ อาหราเปตฺวา ถมฺภาทีนํ อตฺถาย ตจฺฉาเปตฺวา เอกํ สุวณฺณขจิตํ, เอกํ รชตขจิตํ, เอกํ มณิขจิตนฺติ สพฺพานิ สตฺตรตนขจิตานิ กาเรตฺวา เตหิ คนฺธกุฏิํ กาเรตฺวา สตฺตรตนขจิตาเหว ฉทนิฏฺฐกาหิ ฉาทาเปสิฯ คนฺธกุฏิยา กรณกาเลเยว ปน ตํ อตฺตนา สมานนามโก อปราชิโตเยว นาม ภาคิเนยฺโย อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหมฺปิ กริสฺสามิ, มยฺหมฺปิ ปตฺติํ เทถ มาตุลา’’ติ อาหฯ น เทมิ, ตาต, อญฺเญหิ อสาธารณํ กริสฺสามีติฯ โส พหุมฺปิ ยาจิตฺวา ปตฺติํ อลภมาโน ‘‘คนฺธกุฏิยา ปุรโต กุญฺชรสาลํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ สตฺตรตนมยํ กุญฺชรสาลํ กาเรสิฯ โส อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เมณฺฑกเสฏฺฐิ หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

คนฺธกุฏิยํ ปน สตฺตรตนมยานิ ตีณิ มหาวาตปานานิ อเหสุํฯ เตสํ อภิมุเข เหฏฺฐา สุธาปริกมฺมกตา ติสฺโส โปกฺขรณิโย กาเรตฺวา จตุชฺชาติกคนฺโธทกสฺส ปูเรตฺวา อปราชิโต, คหปติ, ปญฺจวณฺณานิ กุสุมานิ โรปาเปสิ ตถาคตสฺส อนฺโต นิสินฺนกาเล วาตเวเคน สมุฏฺฐิตาหิ เรณุวฏฺฏีหิ สรีรสฺส โอกิรณตฺถํฯ คนฺธกุฏิถูปิกาย กปลฺลํ รตฺตสุวณฺณมยํ อโหสิ, ปวาฬมยา สิขรา, เหฏฺฐา มณิมยา ฉทนิฏฺฐกาฯ อิติ สา นจฺจนฺโต วิย โมโร โสภมานา อฏฺฐาสิฯ สตฺตสุ ปน รตเนสุ โกฏฺเฏตพฺพยุตฺตกํ โกฏฺเฏตฺวา อิตรํ สกลเมว คเหตฺวา ชณฺณุมตฺเตน โอธินา คนฺธกุฏิํ ปริกฺขิปิตฺวา ปริเวณํ ปูเรสิฯ

เอวํ คนฺธกุฏิํ นิฏฺฐาเปตฺวา อปราชิโต, คหปติ, ภาติกตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, นิฏฺฐิตา คนฺธกุฏิ, ปริโภคมสฺสา ปจฺจาสีสามิ, ปริโภเคน กิร มหนฺตํ ปุญฺญํ โหตี’’ติ ฯ โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมินา กิร โว กุฏุมฺพิเกน คนฺธกุฏิ การิตา, อิทานิ ปน ปริโภคํ ปจฺจาสีสตี’’ติ อาหฯ สตฺถา อุฏฺฐายาสนา คนฺธกุฏิอภิมุขํ คนฺตฺวา คนฺธกุฏิํ ปริกฺขิปิตฺวา ปริกฺขิตฺตรตนราสิํ โอโลเกนฺโต ทฺวารโกฏฺฐเก อฏฺฐาสิฯ อถ นํ กุฏุมฺพิโก ‘‘ปวิสถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ สตฺถา ตตฺเถว ฐตฺวา ตติยวาเร ตสฺส ภาติกตฺเถรํ โอโลเกสิฯ โส โอโลกิตากาเรเนว ญตฺวา กนิฏฺฐภาตรํ อาห – ‘‘เอหิ, ตาต, ‘มเมว รกฺขา ภวิสฺสติ, ตุมฺเห ยถาสุขํ วสถา’ติ สตฺถารํ วเทหี’’ติฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สตฺถารํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยถา มนุสฺสา รุกฺขมูเล ปวิสิตฺวา อนเปกฺขา ปกฺกมนฺติ, ยถา วา นทิํ ตริตฺวา อุฬุมฺปํ อนเปกฺขา ปริจฺจชนฺติ, เอวํ อนเปกฺขา หุตฺวา ตุมฺเห วสถา’’ติ อาหฯ กิมตฺถํ ปน สตฺถา อฏฺฐาสิ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘พุทฺธานํ สนฺติกํ ปุเรภตฺตมฺปิ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ พหู อาคจฺฉนฺติ, เตสุ รตนานิ อาทาย ปกฺกมนฺเตสุ น สกฺกา อมฺเหหิ วาเรตุํ, ปริเวณมฺหิ เอตฺตเก รตเน โวกิณฺเณ อตฺตโน อุปฏฺฐาเก หรนฺเตปิ น วาเรตีติ กุฏุมฺพิโก มยิ อาฆาตํ กตฺวา อปายูปโค ภเวยฺยา’’ติ อิมินา การเณน อฏฺฐาสิฯ เตน ปน , ‘‘ภนฺเต, มเมว รกฺขา ภวิสฺสติ, ตุมฺเห วสถา’’ติ วุตฺเต ปาวิสิฯ

กุฏุมฺพิโก สมนฺตา รกฺขํ ฐเปตฺวา มนุสฺเส อาห – ‘‘ตาตา, อุจฺฉงฺเคน วา ปจฺฉิปสิพฺพเกหิ วา อาทาย คจฺฉนฺเต วาเรยฺยาถ, หตฺเถน คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ปน มา วารยิตฺถา’’ติฯ อนฺโตนคเรปิ อาโรจาเปสิ ‘‘มยา คนฺธกุฏิปริเวเณ สตฺต รตนานิ โอกิณฺณานิ, สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา คจฺฉนฺตา ทุคฺคตมนุสฺสา อุโภ หตฺเถ ปูเรตฺวา คณฺหนฺตุ, สุขิตาปิ เอเกน คณฺหนฺตู’’ติฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘สทฺธา ตาว ธมฺมํ โสตุกามา คมิสฺสนฺติเยว, อสฺสทฺธาปิ ปน ธนโลเภน คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทุกฺขโต มุจฺจิสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา ชนสงฺคหตฺถาย เอวํ อาโรจาเปสิฯ มหาชโน เตน วุตฺตนิยาเมเนว รตนานิ คณฺหิฯ สกิํ โอกิณฺณรตเนสุ ขีเณสุ ยาวตติยํ ชณฺณุมตฺเตน โอธินา โอกิราเปสิเยวฯ สตฺถุ ปน ปาทมูเล ติปุสมตฺตํ อนคฺฆํ มณิรตนํ ฐเปสิฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘สตฺถุ สรีรโต สุวณฺณวณฺณาย ปภาย สทฺธิํ มณิปภํ โอโลเกนฺตานํ ติตฺติ นาม น ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา เอวมกาสิฯ มหาชโนปิ อติตฺโตว โอโลเกสิฯ

อเถกทิวสํ เอโก มิจฺฉาทิฏฺฐิกพฺราหฺมโณ ‘‘สตฺถุ กิร ปาทมูเล มหคฺฆํ มณิรตนํ นิกฺขิตฺตํ, หริสฺสามิ น’’นฺติ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ อาคตสฺส มหาชนสฺส อนฺตเรน ปาวิสิฯ กุฏุมฺพิโก ตสฺส ปวิสนากาเรเนว ‘‘มณิํ คณฺหิตุกาโม’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อโห วต น คณฺเหยฺยา’’ติ จินฺเตสิฯ โสปิ สตฺถารํ วนฺทนฺโต วิย ปาทมูเล หตฺถํ อุปนาเมตฺวา มณิํ คเหตฺวา โอวฏฺฏิกาย กตฺวา ปกฺกามิฯ กุฏุมฺพิโก ตสฺมิํ จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขิฯ โส ธมฺมกถาวสาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, มยา ติกฺขตฺตุํ คนฺธกุฏิํ ปริกฺขิปิตฺวา ชณฺณุมตฺเตน โอธินา สตฺต รตนานิ โอกิณฺณานิ, ตานิ เม คณฺหนฺเตสุ อาฆาโต นาม นาโหสิ, จิตฺตํ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทิเยวฯ อชฺช ปน ‘อโห วตายํ พฺราหฺมโณ มณิํ น คณฺเหยฺยา’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมิํ มณิํ อาทาย คเต จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขิ’’นฺติฯ สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘นนุ, อุปาสก, อตฺตโน สนฺตกํ ปเรหิ อนาหรณียํ กาตุํ สกฺโกสี’’ติ นยํ อทาสิฯ

โส สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘อชฺช อาทิํ กตฺวา มม สนฺตกํ ทสิกสุตฺตมตฺตมฺปิ มํ อภิภวิตฺวา อเนกสตาปิ ราชาโน วา โจรา วา คณฺหิตุํ สมตฺถา นาม มา โหนฺตุ, อคฺคินาปิ มม สนฺตกํ มา ฑยฺหตุ, อุทเกนปิ มา วุยฺหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ ฯ สตฺถาปิสฺส ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อนุโมทนํ อกาสิฯ โส คนฺธกุฏิมหํ กโรนฺโต อฏฺฐสฏฺฐิยา ภิกฺขุสตสหสฺสานํ อนฺโตวิหาเรเยว นว มาเส มหาทานํ ทตฺวา ทานปริโยสาเน สพฺเพสํ ติจีวรํ อทาสิฯ สงฺฆนวกสฺส จีวรสาฏกา สหสฺสคฺฆนกา อเหสุํฯ

โส เอวํ ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กริตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอตฺตกํ กาลํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห เอกสฺมิํ เสฏฺฐิกุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อฑฺฒมาสาธิเก นว มาเส มาตุกุจฺฉิยํ วสิฯ ชาตทิวเส ปนสฺส สกลนคเร สพฺพาวุธานิ ปชฺชลิํสุ, สพฺเพสํ กายรูฬฺหานิ อาภรณานิปิ ปชฺชลิตานิ วิย โอภาสํ มุญฺจิํสุ, นครํ เอกปชฺโชตํ อโหสิฯ เสฏฺฐิปิ ปาโตว ราชูปฏฺฐานํ อคมาสิฯ อถ นํ ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘อชฺช สพฺพาวุธานิ ปชฺชลิํสุ, นครํ เอกปชฺโชตํ ชาตํ, ชานาสิ นุ โข เอตฺถ การณ’’นฺติ? ‘‘ชานามิ, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํ, เสฏฺฐี’’ติ? ‘‘มม เคเห ตุมฺหากํ ทาโส ชาโต, ตสฺส ปุญฺญเตเชเนวํ อโหสี’’ติฯ ‘‘กิํ นุ โข โจโร ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘นตฺเถตํ, เทว, ปุญฺญวา สตฺโต กตาภินีหาโร’’ติฯ ‘‘เตน หิ นํ สมฺมา โปเสตุํ วฏฺฏติ, อิทมสฺส ขีรมูลํ โหตู’’ติ เทวสิกํ สหสฺสํ ปฏฺฐเปสิฯ อถสฺส นามคหณทิวเส สกลนครสฺส เอกปชฺโชตภูตตฺตา โชติโกตฺเวว นามํ กริํสุฯ

อถสฺส วยปฺปตฺตกาเล เคหกรณตฺถาย ภูมิตเล โสธิยมาเน สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ‘‘กิํ นุ โข อิท’’นฺติ อุปธารยมาโน ‘‘โชติกสฺส เคหฏฺฐานํ คณฺหนฺตี’’ติ ญตฺวา ‘‘นายํ เอเตหิ กตเคเห วสิสฺสติ, มยาเปตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วฑฺฒกีเวเสน ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘กิํ กโรถา’’ติ อาหฯ ‘‘โชติกสฺส เคหฏฺฐานํ คณฺหามา’’ติฯ ‘‘อเปถ, นายํ ตุมฺเหหิ กตเคเห วสิสฺสตี’’ติ วตฺวา โสฬสกรีสมตฺตํ ภูมิปเทสํ โอโลเกสิ, โส ตาวเทว กสิณมณฺฑลํ วิย สโม อโหสิฯ ปุน ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปถวิํ ภินฺทิตฺวา สตฺตรตนมโย สตฺตภูมิกปาสาโท อุฏฺฐหตู’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ, ตาวเทว ตถารูโป ปาสาโท อุฏฺฐหิฯ ปุน ‘‘อิมํ ปริกฺขิปิตฺวา สตฺตรตนมยา สตฺต ปาการา อุฏฺฐหนฺตู’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ, ตถารูปา ปาการา อุฏฺฐหิํสุฯ

อถ ‘‘เนสํ ปริยนฺเต กปฺปรุกฺขา อุฏฺฐหนฺตู’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ, ตถารูปา กปฺปรุกฺขา อุฏฺฐหิํสุฯ ‘‘ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย อุฏฺฐหนฺตู’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ, สพฺพํ ตเถว อโหสิฯ นิธิกุมฺภีสุ ปน เอกา โยชนิกา อโหสิ, เอกา ติคาวุติกา, เอกา อฑฺฒโยชนิกา, เอกา คาวุตปฺปมาณาฯ โพธิสตฺตสฺส นิพฺพตฺตนิธิกุมฺภีนํ ปน เอกมุขปฺปมาณํ อโหสิ, เหฏฺฐา ปถวีปริยนฺตาว อเหสุํฯ โชติกสฺส นิพฺพตฺตนิธิกุมฺภีนํ มุขปริมาณํ น กถิตํ, สพฺพา มุขฉินฺนตาลผลํ วิย ปริปุณฺณาว อุฏฺฐหิํสุฯ ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา จตสฺโส สุวณฺณมยา อุจฺฉุยฏฺฐิโย นิพฺพตฺติํสุฯ ตาสํ มณิมยานิ ปตฺตานิ, โสวณฺณมยานิ ขนฺธานิ อเหสุํฯ ปุพฺพกมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํ กิเรตานิ, นิพฺพตฺติํสุฯ

สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ สตฺต ยกฺขา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ ปฐเม ทฺวารโกฏฺฐเก ยมโกฬี นาม ยกฺโข อตฺตโน ปริวาเรน ยกฺขสหสฺเสน สทฺธิํ อารกฺขํ คณฺหิ, ทุติเย อุปฺปโล นาม อตฺตโน ปริวารยกฺขานํ ทฺวีหิ สหสฺเสหิ สทฺธิํ, ตติเย วชิโร นาม ตีหิ สหสฺเสหิ สทฺธิํ, จตุตฺเถ วชิรพาหุ นาม จตูหิ สหสฺเสหิ สทฺธิํ, ปญฺจเม กสกนฺโท นาม ปญฺจหิ สหสฺเสหิ สทฺธิํ, ฉฏฺเฐ กฏตฺโถ นาม ฉหิ สหสฺเสหิ สทฺธิํ, สตฺตเม ทิสามุโข นาม สตฺตหิ สหสฺเสหิ สทฺธิํ อารกฺขํ คณฺหิฯ เอวํ ปาสาทสฺส อนฺโต จ พหิ จ คาฬฺหรกฺขา อโหสิฯ ‘‘โชติกสฺส กิร สตฺตรตนมโย สตฺตภูมิกปาสาโท อุฏฺฐิโต, สตฺต ปาการา สตฺตทฺวารโกฏฺฐกา จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย อุฏฺฐิตา’’ติ สุตฺวา พิมฺพิสาโร ราชา เสฏฺฐิจฺฉตฺตํ ปหิณิฯ โส โชติกเสฏฺฐิ นาม อโหสิฯ

เตน ปน สทฺธิํ กตปุญฺญกมฺมา อิตฺถี อุตฺตรกุรูสุ นิพฺพตฺติฯ อถ นํ เทวตา ตโต อาเนตฺวา สิริคพฺเภ นิสีทาเปสุํฯ สา อาคจฺฉมานา เอกํ ตณฺฑุลนาฬิํ ตโย จ โชติปาสาเณ คณฺหิฯ เตสํ ยาวชีวํ ตาเยว ตณฺฑุลนาฬิยา ภตฺตํ อโหสิฯ สเจ กิร เต สกฏสตมฺปิ ตณฺฑุลานํ ปูเรตุกามา โหนฺติ, สา ตณฺฑุลนาฬิ นาฬิเยว หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

ภตฺตปจนกาเล ตณฺฑุเล อุกฺขลิยํ ปกฺขิปิตฺวา เตสํ ปาสาณานํ อุปริ ฐเปติ, ปาสาณา ตาวเทว ปชฺชลิตฺวา ภตฺเต ปกฺกมตฺเต นิพฺพายนฺติฯ เตเนว สญฺญาเณน ภตฺตสฺส ปกฺกภาวํ ชานนฺติฯ สูเปยฺยาทิปจนกาเลปิ เอเสว นโยฯ เอวํ เตสํ โชติปาสาเณหิ อาหาโร ปจฺจติฯ มณิอาโลเกน จ วสนฺติ, อคฺคิสฺส วา ทีปสฺส วา โอภาสํ เนว ชานิํสุฯ ‘‘โชติกสฺส กิร เอวรูปา สมฺปตฺตี’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิฯ มหาชโน ยานาทีนิ โยเชตฺวา ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉติฯ โชติกเสฏฺฐิ อาคตาคตานํ อุตฺตรกุรุตณฺฑุลานํ ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ทาเปสิฯ ‘‘กปฺปรุกฺเขหิ วตฺถานิ คณฺหนฺตุ, อาภรณานิ คณฺหนฺตู’’ติ อาณาเปสิฯ ‘‘คาวุติกนิธิกุมฺภิยา มุขํ วิวราเปตฺวา ยาปนมตฺตํ ธนํ คณฺหนฺตู’’ติ อาณาเปสิฯ สกลชมฺพุทีปวาสิเกสุ ธนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ นิธิกุมฺภิยา องฺคุลิมตฺตมฺปิ อูนํ นาโหสิฯ คนฺธกุฏิปริเวเณ วาลุกํ กตฺวา โอกิณฺณรตนานํ กิรสฺส เอโส นิสฺสนฺโทฯ

เอวํ มหาชเน วตฺถาภรณานิ เจว ธนญฺจ ยทิจฺฉกํ อาทาย คจฺฉนฺเต พิมฺพิสาโร ตสฺส ปาสาทํ ทฏฺฐุกาโมปิ มหาชเน อาคจฺฉนฺเต โอกาสํ นาลตฺถฯ อปรภาเค ยทิจฺฉกํ อาทาย คตตฺตา มนุสฺเสสุ มนฺทีภูเตสุ ราชา โชติกสฺส ปิตรํ อาห – ‘‘ตว ปุตฺตสฺส ปาสาทํ ทฏฺฐุกามมฺหา’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา ปุตฺตสฺส กเถสิ – ‘‘ตาต, ราชา เต ปาสาทํ ทฏฺฐุกาโม’’ติฯ ‘‘สาธุ, ตาต, อาคจฺฉตู’’ติฯ ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน ตตฺถ อคมาสิฯ ปฐมทฺวารโกฏฺฐเก สมฺมชฺชิตฺวา กจวรฉฑฺฑิกา ทาสี รญฺโญ หตฺถํ อทาสิ, ราชา ‘‘เสฏฺฐิชายา’’ติ สญฺญาย ลชฺชมาโน ตสฺสา พาหาย หตฺถํ น ฐเปสิฯ เอวํ เสสทฺวารโกฏฺฐเกสุปิ ทาสิโย ‘‘เสฏฺฐิภริยาโย’’ติ มญฺญมาโน ตาสํ พาหาย หตฺถํ น ฐเปสิฯ โชติโก อาคนฺตฺวา ราชานํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปจฺฉโต หุตฺวา ‘‘ปุรโต ยาถ, เทวา’’ติ อาหฯ รญฺโญ มณิปถวี สตโปริสปปาโต วิย หุตฺวา อุปฏฺฐหิฯ โส ‘‘อิมินา มม คหณตฺถาย โอปาโต ขณิโต’’ติ มญฺญมาโน ปาทํ นิกฺขิปิตุํ น วิสหิฯ โชติโก ‘‘นายํ, เทว, โอปาโต, มม ปจฺฉโต อาคจฺฉถา’’ติ ปุรโต อโหสิฯ

ราชา เตน อกฺกนฺตกาเล ภูมิํ อกฺกมิตฺวา เหฏฺฐิมตลโต ปฏฺฐาย ปาสาทํ โอโลเกนฺโต วิจริฯ ตทา อชาตสตฺตุกุมาโรปิ ปิตุ องฺคุลิํ คเหตฺวา วิจรนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อโห อนฺธพาโล มม ปิตา, คหปติเก นาม สตฺตรตนมเย ปาสาเท วสนฺเต เอส ราชา หุตฺวา ทารุมเย เคเห วสติ, อหํ ทานิ ราชา หุตฺวา อิมสฺส อิมสฺมิํ ปาสาเท วสิตุํ น ทสฺสามี’’ติฯ

รญฺโญปิ อุปริมตลานิ อภิรุหนฺตสฺเสว ปาตราสเวลา ชาตาฯ โส เสฏฺฐิํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘มหาเสฏฺฐิ, อิเธว ปาตราสํ ภุญฺชิสฺสามา’’ติฯ ชานามิ, เทว, สชฺชิโต เทวสฺสาหาโรติฯ โส โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหตฺวา รตนมเย เสฏฺฐิสฺส นิสีทนมณฺฑเป ปญฺญตฺเต ตสฺเสว นิสีทนปลฺลงฺเก นิสีทิฯ อถสฺส หตฺถโธวนูทกํ ทตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา กิลินฺนปายาสํ วฑฺเฒตฺวา ปุรโต ฐปยิํสุฯ ราชา ‘‘โภชน’’นฺติ สญฺญาย ภุญฺชิตุํ อารภิฯ เสฏฺฐิ ‘‘นยิทํ, เทว, โภชนํ, กิลินฺนปายาโส เอโส’’ติ อญฺญิสฺสา สุวณฺณปาติยา โภชนํ วฑฺเฒตฺวา ปุริมปาติยํ ฐปยิํสุฯ ตโต อุฏฺฐิตอุตุนา กิร ตํ ภุญฺชิตุํ สุขํ โหติฯ ราชา มธุรโภชนํ ภุญฺชนฺโต ปมาณํ น อญฺญาสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิ วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘อลํ, เทว, เอตฺตกเมว โหตุ, อิโต อุตฺตริํ ชิราเปตุํ น สกฺกา’’ติ อาหฯ อถ นํ ราชา อาห – ‘‘กิํ, คหปติ, ครุกํ กตฺวา กเถสิ อตฺตโน ภตฺต’’นฺติ? เทว, นตฺเถตํ, ตุมฺหากํ สพฺพสฺสาปิ หิ พลกายสฺส อิทเมว ภตฺตํ อิทํ สุเปยฺยํฯ อปิ จ โข อหํ อยสสฺส ภายามีติฯ กิํ การณาติ? สเจ เทวสฺส กายาลสิยมตฺตํ ภเวยฺย, ‘‘หิยฺโย รญฺญา เสฏฺฐิสฺส เคเห ภตฺตํ ภุตฺตํ, เสฏฺฐินา กิญฺจิ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ วจนสฺส ภายามิ, เทวาติฯ เตน หิ ภตฺตํ หร, อุทกํ อาหราติฯ รญฺโญ ภตฺตกิจฺจาวสาเน สพฺโพ ราชปริวาโร ตเทว ภตฺตํ ปริภุญฺชิฯ

ราชา สุขกถาย นิสินฺโน เสฏฺฐิํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘กิํ อิมสฺมิํ เคเห เสฏฺฐิภริยา นตฺถี’’ติ อาห? ‘‘อาม อตฺถิ, เทวา’’ติฯ ‘‘กหํ สา’’ติ? ‘‘สิริคพฺเภ นิสินฺนา, เทวสฺส อาคตภาวํ น ชานาตี’’ติฯ กิญฺจาปิ หิ ปาโตว ราชา สปริวาโร อาคโต, สา ปนสฺส อาคตภาวํ น ชานาเตวฯ ตโต เสฏฺฐิ ‘‘ราชา เม ภริยํ ทฏฺฐุกาโม’’ติ ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ราชา อาคโต, กิํ ตว ราชานํ ทฏฺฐุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ

สา นิปนฺนกาว ‘‘โก เอส, สามิ, ราชา นามา’’ติ วตฺวา ‘‘ราชา นาม อมฺหากํ อิสฺสโร’’ติ วุตฺเต อนตฺตมนตํ ปเวเทนฺตี ‘‘ทุกฺกฏานิ วต โน ปุญฺญกมฺมานิ, เยสํ โน อิสฺสโรปิ อตฺถิฯ อสฺสทฺธาย นาม ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา มยํ สมฺปตฺติํ ปาปุณิตฺวา อญฺญสฺส อิสฺสริยฏฺฐาเน นิพฺพตฺตมฺหาฯ อทฺธา อมฺเหหิ อสทฺทหิตฺวา ทานํ ทินฺนํ ภวิสฺสติ, ตสฺเสตํ ผล’’นฺติ วตฺวา ‘‘กิํ ทานิ กโรมิ, สามี’’ติ อาหฯ ตาลวณฺฏํ อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ พีชาหีติฯ ตสฺสา ตาลวณฺฏํ อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ พีเชนฺติยา รญฺโญ เวฐนสฺส คนฺธวาโต อกฺขีนิ ปหริ, อถสฺสา อกฺขีหิ อสฺสุธารา ปวตฺติํสุฯ ตํ ทิสฺวา ราชา เสฏฺฐิํ อาห – ‘‘มหาเสฏฺฐิ, มาตุคาโม นาม อปฺปพุทฺธิโก, ‘ราชา เม สามิกสฺส สมฺปตฺติํ คณฺเหยฺยา’ติ ภเยน โรทติ มญฺเญ, อสฺสาเสหิ นํ ‘น เม ตว สมฺปตฺติยา อตฺโถ’’’ติฯ น เอสา, เทว, โรทตีติฯ อถ กิํ เอตนฺติ? ตุมฺหากํ เวฐนคนฺเธนสฺสา อสฺสูนิ ปวตฺติํสุฯ อยญฺหิ ทีโปภาสํ วา อคฺคิโอภาสํ วา อทิสฺวา มณิอาโลเกเนว ภุญฺชติ จ นิสีทติ จ นิปชฺชติ จ, เทโว ปน ทีปาโลเกน นิสินฺโน ภวิสฺสตีติ? อาม, เสฏฺฐีติฯ เตน หิ, เทว, อชฺช ปฏฺฐาย มณิอาโลเกน นิสีทถาติ มหนฺตํ ติปุสมตฺตํ อนคฺฆํ มณิรตนํ อทาสิฯ ราชา เคหํ โอโลเกตฺวา ‘‘มหตี วต โชติกสฺส สมฺปตฺตี’’ติ วตฺวา อคมาสิฯ อยํ ตาว โชติกสฺส อุปฺปตฺติ

อิทานิ ชฏิลสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา – พาราณสิยญฺหิ เอกา เสฏฺฐิธีตา อภิรูปา อโหสิ, ตํ ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล รกฺขณตฺถาย เอกํ ทาสิํ ทตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล สิริคพฺเภ วาสยิํสุฯ ตํ เอกทิวสํ วาตปานํ วิวริตฺวา พหิ โอโลกยมานํ อากาเสน คจฺฉนฺโต เอโก วิชฺชาธโร ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนโห วาตปาเนน ปวิสิตฺวา ตาย สทฺธิํ สนฺถวมกาสิฯ สา เตน สทฺธิํ สํวาสมนฺวาย น จิรสฺเสว คพฺภํ ปฏิลภิฯ อถ นํ สา ทาสี ทิสฺวา, ‘‘อมฺม, กิํ อิท’’นฺติ วตฺวา ‘‘โหตุ มา กสฺสจิ อาจิกฺขี’’ติ ตาย วุตฺตา ภเยน ตุณฺหี อโหสิฯ

สาปิ ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิตฺวา นวภาชนํ อาหราเปตฺวา ตตฺถ ตํ ทารกํ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ภาชนํ ปิทหิตฺวา อุปริ ปุปฺผทามานิ ฐเปตฺวา ‘‘อิมํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา คงฺคาย วิสฺสชฺเชหิ, ‘กิํ อิท’นฺติ จ ปุฏฺฐา ‘อยฺยาย เม พลิกมฺม’นฺติ วเทยฺยาสี’’ติ ทาสิํ อาณาเปสิฯ สา ตถา อกาสิฯ

เหฏฺฐาคงฺคายมฺปิ ทฺเว อิตฺถิโย นฺหายมานา ตํ ภาชนํ อุทเกนาหริยมานํ ทิสฺวา เอกา ‘‘มยฺเหตํ ภาชน’’นฺติ อาหฯ เอกา ‘‘ยํ เอตสฺส อนฺโต, ตํ มยฺห’’นฺติ วตฺวา ภาชเน สมฺปตฺเต ตํ อาทาย ถเล ฐเปตฺวา วิวริตฺวา ทารกํ ทิสฺวา เอกา ‘‘มม ภาชนนฺติ วุตฺตตาย ทารโก มเมว โหตี’’ติ อาหฯ เอกา ‘‘ยํ ภาชนสฺส อนฺโต, ตํ มเมว โหตูติ วุตฺตตาย มม ทารโก’’ติ อาหฯ ตา วิวทมานา วินิจฺฉยฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา อมจฺเจสุ วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺเตสุ รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา ตาสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘ตฺวํ ทารกํ คณฺห, ตฺวํ ภาชนํ คณฺหา’’ติ อาหฯ ยาย ปน ทารโก ลทฺโธ, สา มหากจฺจานตฺเถรสฺส อุปฏฺฐายิกา อโหสิฯ ตสฺมา สา ทารกํ ‘‘อิมํ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ โปเสสิฯ ตสฺส ชาตทิวเส คพฺภมลสฺส โธวิตฺวา อนปนีตตาย เกสา ชฏิตา หุตฺวา อฏฺฐํสุ, เตนสฺส ชฏิโลตฺเวว นามํ กริํสุฯ ตสฺส ปทสา วิจรณกาเล เถโร ตํ เคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อุปาสิกา เถรํ นิสีทาเปตฺวา อาหารมทาสิฯ เถโร ทารกํ ทิสฺวา ‘‘กิํ อุปาสิเก ทารโก ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, อิมาหํ ทารกํ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามีติ โปเสสิํ, ปพฺพาเชถ น’’นฺติ อทาสิฯ เถโร ‘‘สาธู’’ติ อาทาย ตํ คจฺฉนฺโต ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺส คิหิสมฺปตฺติํ อนุภวิตุํ ปุญฺญกมฺม’’นฺติ โอโลเกนฺโต ‘‘มหาปุญฺโญ สตฺโต มหาสมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสติ, ทหโร เอส ตาว, ญาณมฺปิสฺส ปริปากํ น คจฺฉตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ อาทาย ตกฺกสิลายํ เอกสฺส อุปฏฺฐากสฺส เคหํ อคมาสิฯ

โส เถรํ วนฺทิตฺวา ฐิโต ตํ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ทารโก โว, ภนฺเต, ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิฯ อาม, อุปาสก, ปพฺพชิสฺสติ, ทหโร ตาว, ตเวว สนฺติเก โหตูติฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคิฯ ตสฺส ปน เคเห ทฺวาทส วสฺสานิ ภณฺฑกํ อุสฺสนฺนํ โหติฯ

โส คามนฺตรํ คจฺฉนฺโต สพฺพมฺปิ ตํ ภณฺฑํ อาปณํ หริตฺวา ทารกํ อาปเณ นิสีทาเปตฺวา ตสฺส ตสฺส ภณฺฑกสฺส มูลํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิทญฺจ อิทญฺจ เอตฺตกํ นาม ธนํ คเหตฺวา ทเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ตํทิวสํ นครปริคฺคาหิกา เทวตา อนฺตมโส มริจชีรกมตฺเตนาปิ อตฺถิเก ตสฺเสว อาปณาภิมุเข กริํสุฯ โส ทฺวาทส วสฺสานิ อุสฺสนฺนํ ภณฺฑกํ เอกทิวเสเนว วิกฺกิณิฯ กุฏุมฺพิโก อาคนฺตฺวา อาปเณ กิญฺจิ อทิสฺวา ‘‘สพฺพํ เต, ตาต, ภณฺฑกํ นาสิต’’นฺติ อาหฯ น นาเสมิ, สพฺพํ ตุมฺเหหิ วุตฺตนเยเนว วิกฺกิณิํ, อิทํ อสุกสฺส มูลํ, อิทํ อสุกสฺสาติฯ กุฏุมฺพิโก ปสีทิตฺวา ‘‘อนคฺโฆ ปุริโส, ยตฺถ กตฺถจิ ชีวิตุํ สมตฺโถ’’ติ อตฺตโน เคเห วยปฺปตฺตํ ธีตรํ ตสฺส ทตฺวา ‘‘เคหมสฺส กโรถา’’ติ ปุริเส อาณาเปตฺวา นิฏฺฐิเต เคเห ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห อตฺตโน เคเห วสถา’’ติ อาหฯ

อถสฺส เคหปวิสนกาเล เอเกน ปาเทน อุมฺมาเร อกฺกนฺตมตฺเต เคหสฺส ปจฺฉิมภาเค ภูมิํ ภินฺทิตฺวา อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺฐหิฯ ราชา ‘‘ชฏิลกุมารสฺส กิร เคเห ภูมิํ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺฐิโต’’ติ สุตฺวาว ตสฺส เสฏฺฐิจฺฉตฺตํ เปเสสิฯ โส ชฏิลเสฏฺฐิ นาม อโหสิฯ ตสฺส ตโย ปุตฺตา อเหสุํฯ โส เตสํ วยปฺปตฺตกาเล ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สเจ อมฺเหหิ สมานโภคํ เสฏฺฐิกุลํ ภวิสฺสติ, ปพฺพชิตุํ ทสฺสนฺติฯ โน เจ, น ทสฺสนฺติฯ อตฺถิ นุ โข ชมฺพุทีเป อมฺเหหิ สมานโภคํ กุล’’นฺติ วีมํสนตฺถาย สุวณฺณมยํ อิฏฺฐกํ สุวณฺณมยํ ปโตทลฏฺฐิํ สุวณฺณมยํ ปาทุกญฺจ การาเปตฺวา ปุริสานํ หตฺเถ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อิมานิ อาทาย กิญฺจิเทว โอโลกยมานา วิย ชมฺพุทีปตเล วิจริตฺวา อมฺเหหิ สมานโภคสฺส เสฏฺฐิกุลสฺส อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ญตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ ปหิณิฯ

เต จาริกํ จรนฺตา ภทฺทิยนครํ ปาปุณิํสุฯ อถ เน เมณฺฑกเสฏฺฐิ ทิสฺวา, ‘‘ตาตา, กิํ กโรนฺตา วิจรถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอกํ โอโลเกนฺตา วิจรามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิเมสํ อิมานิ คเหตฺวา กิญฺจิเทว โอโลเกตุํ วิจรณกิจฺจํ นตฺถิ, รฏฺฐํ ปริคฺคณฺหมานา วิจรนฺตี’’ติ ญตฺวา, ‘‘ตาตา, อมฺหากํ ปจฺฉิมเคหํ ปวิสิตฺวา โอโลเกถา’’ติ อาหฯ

เต ตตฺถ อฏฺฐกรีสมตฺเต ฐาเน หตฺถิอสฺสอุสภปฺปมาเณ ปิฏฺฐิยา ปิฏฺฐิํ อาหจฺจ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา อุฏฺฐิเต เหฏฺฐา วุตฺตปฺปกาเร สุวณฺณเมณฺฑเก ทิสฺวา เตสํ อนฺตรนฺตรา วิจริตฺวา นิกฺขมิํสุฯ อถ เน เสฏฺฐิ, ‘‘ตาตา, ยํ โอโลเกนฺตา วิจรถ, ทิฏฺโฐ โว โส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปสฺสาม, สามี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ คจฺฉถา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ เต ตโตว คนฺตฺวา อตฺตโน เสฏฺฐินา ‘‘กิํ, ตาตา, ทิฏฺฐํ โว อมฺหากํ สมานโภคํ เสฏฺฐิกุล’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ กิํ อตฺถิ, ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺฐิโน เอวรูโป นาม วิภโว’’ติ สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิํสุฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ อตฺตมโน หุตฺวา ‘‘เอกํ ตาว เสฏฺฐิกุลํ ลทฺธํ, อปรมฺปิ นุ โข อตฺถี’’ติ สตสหสฺสคฺฆนิกํ กมฺพลํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, อญฺญมฺปิฯ เสฏฺฐิกุลํ วิจินถา’’ติ ปหิณิฯ

เต ราชคหํ คนฺตฺวา โชติกเสฏฺฐิสฺส เคหโต อวิทูเร ทารุราสิํ กตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา อฏฺฐํสุฯ ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ปุฏฺฐกาเล จ ‘‘เอกํ โน มหคฺฆกมฺพลํ วิกฺกิณนฺตานํ กยิโก นตฺถิ, คเหตฺวา วิจรนฺตาปิ โจรานํ ภายาม, เตน ตํ ฌาเปตฺวา คมิสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ อถ เน โชติกเสฏฺฐิ ทิสฺวา ‘‘อิเม กิํ กโรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กิํ อคฺฆนโก กมฺพโล’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สตสหสฺสคฺฆนโก’’ติ วุตฺเต สตสหสฺสํ ทาเปตฺวา ‘‘ทฺวารโกฏฺฐกํ สมฺมชฺชิตฺวา กจวรฉฑฺฑิกาย ทาสิยา เทถา’’ติ เตสํเยว หตฺเถ ปหิณิฯ สา กมฺพลํ คเหตฺวา โรทมานา สามิกสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ มํ, สามิ, อปราเธ สติ ปหริตุํ น วฏฺฏติ, กสฺมา เม เอวรูปํ ถูลกมฺพลํ ปหิณิตฺถ, กถาหํ อิมํ นิวาเสสฺสามิ วา ปารุปิสฺสามิ วา’’ติฯ นาหํ ตว เอตทตฺถาย ปหิณิํ, เอตํ ปน ปลิเวเฐตฺวา ตว สยนปาทมูเล ฐเปตฺวา นิปชฺชนกาเล คนฺโธทเกน โธตานํ ปาทานํ ปุญฺฉนตฺถาย เต ปหิณิํ, กิํ เอตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกสีติฯ สา ‘‘เอตํ ปน กาตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ คเหตฺวา อคมาสิฯ เต จ ปุริสา ตํ การณํ ทิสฺวา อตฺตโน เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา, ทิฏฺฐํ โว เสฏฺฐิกุล’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘สามิ, กิํ ตุมฺหากํ อตฺถิ, ราชคหนคเร โชติกเสฏฺฐิสฺส เอวรูปา นาม สมฺปตฺตี’’ติ สพฺพํ เคหสมฺปตฺติํ อาโรเจตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิํสุฯ เสฏฺฐิ เตสํ วจนํ สุตฺวา ตุฏฺฐมานโส ‘‘อิทานิ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามี’’ติ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปพฺพชิตุกาโมมฺหิ, เทวา’’ติ อาหฯ

สาธุ, มหาเสฏฺฐิ, ปพฺพชาหีติ ฯ โส เคหํ คนฺตฺวา ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณทณฺฑํ วชิรกุทฺทาลํ เชฏฺฐปุตฺตสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา, ‘‘ตาต, ปจฺฉิมเคเห สุวณฺณปพฺพตโต สุวณฺณปิณฺฑํ อุทฺธราหี’’ติ อาหฯ โส กุทฺทาลํ อาทาย คนฺตฺวา สุวณฺณปพฺพตํ ปหริ, ปิฏฺฐิปาสาเณ ปหฏกาโล วิย อโหสิฯ ตสฺส หตฺถโต กุทฺทาลํ คเหตฺวา มชฺฌิมปุตฺตสฺส หตฺเถ ทตฺวา ปหิณิ, ตสฺสปิ สุวณฺณปพฺพตํ ปหรนฺตสฺส ปิฏฺฐิปาสาเณ ปหฏกาโล วิย อโหสิฯ อถ นํ กนิฏฺฐปุตฺตสฺส หตฺเถ ทตฺวา ปหิณิ, ตสฺส ตํ คเหตฺวา ปหรนฺตสฺส โกฏฺเฏตฺวา ราสิกตาย มตฺติกาย ปหฏกาโล วิย อโหสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘เอหิ, ตาต, อลํ เอตฺตเกนา’’ติ วตฺวา อิตเร ทฺเว เชฏฺฐภาติเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อยํ สุวณฺณปพฺพโต น ตุมฺหากํ นิพฺพตฺโต, มยฺหญฺจ กนิฏฺฐสฺส จ นิพฺพตฺโต, อิมินา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ปริภุญฺชถา’’ติ อาหฯ กสฺมา ปน โส เตสเมว นิพฺพตฺตติ, กสฺมา จ ชฏิโล ชาตกาเล อุทเก ปาติโตติ? อตฺตโน กตกมฺเมเนวฯ

กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ เจติเย กริยมาเน เอโก ขีณาสโว เจติยฏฺฐานํ คนฺตฺวา โอโลเกตฺวา, ‘‘ตาตา, กสฺมา เจติยสฺส อุตฺตเรน มุขํ น อุฏฺฐหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สุวณฺณํ นปฺปโหตี’’ติ อาหํสุฯ อหํ อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา สมาทเปสฺสามิ, ตุมฺเห อาทเรน กมฺมํ กโรถาติฯ โส เอวํ วตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา, ‘‘อมฺมา, ตาตา, ตุมฺหากํ เจติยสฺส เอกสฺมิํ มุเข สุวณฺณํ นปฺปโหติ, สุวณฺณํ ชานาถา’’ติ มหาชนํ สมาทเปนฺโต สุวณฺณการกุลํ อคมาสิฯ สุวณฺณกาโรปิ ตงฺขเณเยว ภริยาย สทฺธิํ กลหํ กโรนฺโต นิสินฺโน โหติฯ อถ นํ เถโร ‘‘เจติเย ตุมฺเหหิ คหิตมุขสฺส สุวณฺณํ นปฺปโหติ, ตํ ชานิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ โส ภริยาย โกเปน ‘‘ตว สตฺถารํ อุทเก ขิปิตฺวา คจฺฉา’’ติ อาหฯ อถ นํ สา ‘‘อติสาหสิกกมฺมํ เต กตํ, มม กุทฺเธน เต อหเมว อกฺโกสิตพฺพา วา ปหริตพฺพา วา, กสฺมา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ พุทฺเธสุ เวรมกาสี’’ติ อาหฯ สุวณฺณกาโร ตาวเทว สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิฯ ตาต, อหํ ตยา น กิญฺจิ วุตฺโต, สตฺถารํ ขมาเปหีติฯ กินฺติ กตฺวา ขมาเปมิ, ภนฺเตติฯ

สุวณฺณปุปฺผานํ ตโย กุมฺเภ กตฺวา อนฺโตธาตุนิธาเน ปกฺขิปิตฺวา อลฺลวตฺโถ อลฺลเกโส หุตฺวา ขมาเปหิ, ตาตาติฯ

โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา สุวณฺณปุปฺผานิ กโรนฺโต ตีสุ ปุตฺเตสุ เชฏฺฐปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอหิ, ตาต, อหํ สตฺถารํ เวรวจเนน อวจํ, ตสฺมา อิมานิ ปุปฺผานิ กตฺวา ธาตุนิธาเน ปกฺขิปิตฺวา ขมาเปสฺสามิ, ตฺวมฺปิ โข เม สหาโย โหหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘น ตฺวํ มยา เวรวจนํ วทาปิโต, ตฺวํเยว กโรหี’’ติ กาตุํ น อิจฺฉิฯ มชฺฌิมปุตฺตํ ปกฺโกสิตฺวา ตเถวาห, โสปิ ตเถว วตฺวา กาตุํ น อิจฺฉิฯ กนิฏฺฐํ ปกฺโกสิตฺวา ตเถวาห, โส ‘‘ปิตุ อุปฺปนฺนกิจฺจํ นาม ปุตฺตสฺส ภาโร’’ติ วตฺวา ปิตุสหาโย หุตฺวา ปุปฺผานิ อกาสิฯ สุวณฺณกาโร วิทตฺถิปฺปมาณานํ ปุปฺผานํ ตโย กุมฺเภ นิฏฺฐาเปตฺวา ธาตุนิธาเน ปกฺขิปิตฺวา อลฺลวตฺโถ อลฺลเกโส สตฺถารํ ขมาเปสิฯ อิติ โส สตฺตกฺขตฺตุํ ชาตกาเล อุทเก ปาตนํ ลภิฯ อยํ ปนสฺส โกฏิยํ ฐิโต อตฺตภาโวฯ อิธาปิ ตสฺเสว นิสฺสนฺเทน อุทเก ปาติโตฯ เย ปนสฺส ทฺเว เชฏฺฐภาติกา ปุตฺตา สุวณฺณปุปฺผานํ กรณกาเล สหายา ภวิตุํ น อิจฺฉิํสุ, เตสํ เตน การเณน สุวณฺณปพฺพโต น นิพฺพตฺติ, ชฏิลสฺส เจว กนิฏฺฐปุตฺตสฺส จ เอกโต กตภาเวน นิพฺพตฺติฯ อิติ โส ปุตฺเต อนุสาสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กติปาเหเนว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ สตฺถา อปเรน สมเยน ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส ปุตฺตานํ เคหทฺวารํ อคมาสิ, เต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อฑฺฒมาสํ ภิกฺขาทานํ อทํสุฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อชฺชาปิ เต, อาวุโส ชฏิล, อสีติหตฺเถ สุวณฺณปพฺพเต จ ปุตฺเตสุ จ ตณฺหา อตฺถี’’ติฯ ‘‘น เม, อาวุโส, เอเตสุ ตณฺหา วา มาโน วา อตฺถี’’ติฯ เต ‘‘อยํ ชฏิลตฺเถโร อภูตํ วตฺวา อญฺญํ พฺยากโรตี’’ติ วทิํสุฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, มม ปุตฺตสฺส เตสุ ตณฺหา วา มาโน วา อตฺถี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[416]

‘‘โยธ ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน, อนาคาโร ปริพฺพเช;

ตณฺหาภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย อิธ โลเก ฉทฺวาริกํ ตณฺหํ วา มานํ วา ชหิตฺวา ฆราวาเสน อนตฺถิโก อนาคาโร หุตฺวา ปริพฺพชติ, ตณฺหาย เจว ภวสฺส จ ปริกฺขีณตฺตา ตณฺหาภวปริกฺขีณํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ชฏิลตฺเถรวตฺถุ เตตฺติํสติมํฯ

34. โชติกตฺเถรวตฺถุ

โยธ ตณฺหนฺติ ปุน อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต โชติกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

อชาตสตฺตุกุมาโร หิ เทวทตฺเตน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ปิตรํ ฆาเตตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐิโต ‘‘โชติกเสฏฺฐิสฺส มหาปาสาทํ คณฺหิสฺสามี’’ติ ยุทฺธสชฺโช นิกฺขมิตฺวา มณิปากาเร สปริวารสฺส อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา ‘‘คหปติโก ยุทฺธสชฺโช หุตฺวา พลํ อาทาย นิกฺขนฺโต’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา อุปคนฺตุํ น วิสหิฯ เสฏฺฐิปิ ตํ ทิวสํ อุโปสถิโก หุตฺวา ปาโตว ภุตฺตปาตราโส วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโน โหติฯ ปฐเม ทฺวารโกฏฺฐเก อารกฺขํ คเหตฺวา ฐิโต ปน ยมโกฬิ นาม ยกฺโข ตํ ทิสฺวา ‘‘กหํ คจฺฉสี’’ติ สปริวารํ วิทฺธํเสตฺวา ทิสาวิทิสาสุ อนุพนฺธิฯ ราชา วิหารเมว อคมาสิฯ

อถ นํ เสฏฺฐิ ทิสฺวาว ‘‘กิํ, เทวา’’ติ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา อฏฺฐาสิฯ คหปติ, กิํ ตฺวํ ตว ปุริเส ‘‘มยา สทฺธิํ ยุชฺฌถา’’ติ อาณาเปตฺวา อิธาคมฺม ธมฺมํ สุณนฺโต วิย นิสินฺโนติฯ กิํ ปน เทโว มม เคหํ คณฺหิตุํ คโตติ? อาม, คโตมฺหีติฯ มม อนิจฺฉาย มม เคหํ คณฺหิตุํ ราชสหสฺสมฺปิ น สกฺโกติ, เทวาติฯ โส ‘‘กิํ ปน ตฺวํ ราชา ภวิสฺสสี’’ติ กุชฺฌิฯ นาหํ ราชา, มม สนฺตกํ ปน ทสิกสุตฺตมฺปิ มม อนิจฺฉาย ราชูหิ วา โจเรหิ วา คเหตุํ น สกฺกาติฯ กิํ ปนาหํ ตว รุจิยา คณฺหิสฺสามีติ? เตน หิ, เทว, อิมา เม ทสสุ องฺคุลีสุ วีสติ มุทฺทิกา, อิมาหํ ตุมฺหากํ น เทมิฯ สเจ สกฺโกถ, คณฺหถาติ