32. สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรวตฺถุ

โยธ กาเมติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต สุนฺทรสมุทฺทกุมาโร นาม จตฺตาลีสโกฏิวิภเว มหากุเล นิพฺพตฺโตฯ โส เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลาทิหตฺถํ มหาชนํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย เชตวนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสฺสวนตฺถายา’’ติ วุตฺเต ‘‘อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา เตน สทฺธิํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ สตฺถา ตสฺส อาสยํ วิทิตฺวา อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิฯ โส ‘‘น สกฺกา อคารํ อชฺฌาวสนฺเตน สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติ สตฺถุ ธมฺมกถํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาย ชาตุสฺสาโห ปริสาย ปกฺกนฺตาย สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ‘‘มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตํ ตถาคตา น ปพฺพาเชนฺตี’’ติ สุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา รฏฺฐปาลกุลปุตฺตาทโย วิย มหนฺเตน วายาเมน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท ‘‘กิํ เม อิธ วาเสนา’’ติ ตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺโต วีตินาเมสิฯ

อเถกทิวสํ สาวตฺถิยํ ตสฺส มาตาปิตโร เอกสฺมิํ ฉณทิวเส มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตสฺส สหายกกุมารเก กีฬมาเน ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺตสฺส อิทํ ทุลฺลภํ ชาต’’นฺติ ปริเทวิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ เอกา คณิกา ตํ กุลํ คนฺตฺวา ตสฺส มาตรํ โรทมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อมฺม, กิํ การณา โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปุตฺตํ อนุสฺสริตฺวา โรทามี’’ติฯ ‘‘กหํ ปน โส, อมฺมา’’ติ? ‘‘ภิกฺขูสุ ปพฺพชิโต’’ติฯ ‘‘กิํ อุปฺปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘วฏฺฏติ, น ปน อิจฺฉติ, อิโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหํ คโต’’ติฯ ‘‘สจาหํ ตํ อุปฺปพฺพาเชยฺยํ, กิํ เม กเรยฺยาถา’’ติ? ‘‘อิมสฺส เต กุลสฺส กุฏุมฺพสามินิํ กเรยฺยามา’’ติฯ เตน หิ เม ปริพฺพยํ เทถาติ ปริพฺพยํ คเหตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ราชคหํ คนฺตฺวา ตสฺส ปิณฺฑาย จรณวีถิํ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺเถกํ นิวาสเคหํ คเหตฺวา ปาโตว ปณีตํ อาหารํ ปฏิยาเทตฺวา เถรสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐกาเล ภิกฺขํ ทตฺวา กติปาหจฺจเยน, ‘‘ภนฺเต, อิเธว นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กโรถา’’ติ ปตฺตํ คณฺหิฯ โส ปตฺตมทาสิฯ

อถ นํ ปณีเตน อาหาเรน ปริวิสิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิเธว ปิณฺฑาย จริตุํ ผาสุก’’นฺติ วตฺวา กติปาหํ อาลินฺเท นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา ทารเก ปูเวหิ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘เอถ ตุมฺเห เถรสฺส อาคตกาเล มยิ วาเรนฺติยาปิ อิธาคนฺตฺวา รชํ อุฏฺฐาเปยฺยาถา’’ติ อาหฯ เต ปุนทิวเส เถรสฺส โภชนเวลาย ตาย วาริยมานาปิ รชํ อุฏฺฐาเปสุํฯ สา ปุนทิวเส, ‘‘ภนฺเต, ทารกา วาริยมานาปิ มม วจนํ อสุณิตฺวา อิธ รชํ อุฏฺฐาเปนฺติ, อนฺโตเคเห นิสีทถา’’ติ อนฺโต นิสีทาเปตฺวา กติปาหํ โภเชสิฯ ปุน ทารเก สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘ตุมฺเห มยา วาริยมานาปิ เถรสฺส โภชนกาเล มหาสทฺทํ กเรยฺยาถา’’ติ อาหฯ เต ตถา กริํสุฯ สา ปุนทิวเส, ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ฐาเน อติวิย มหาสทฺโท โหติ, ทารกา มยา วาริยมานาปิ วจนํ น คณฺหนฺติ, อุปริปาสาเทเยว นิสีทถา’’ติ วตฺวา เถเรน อธิวาสิเต เถรํ ปุรโต กตฺวา ปาสาทํ อภิรุหนฺตี ทฺวารานิ ปิทหมานาว ปาสาทํ อภิรุหิฯ เถโร อุกฺกฏฺฐสปทานจาริโก สมาโนปิ รสตณฺหาย พทฺโธ ตสฺสา วจเนน สตฺตภูมิกํ ปาสาทํ อภิรุหิฯ

สา เถรํ นิสีทาเปตฺวา ‘‘จตฺตาลีสาย ขลุ, สมฺม, ปุณฺณมุข ฐาเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาวทติ วิชมฺภติ วินมติ คิลสติ วิลชฺชติ นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ, ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ, กฏฺเฐน ปถวิํ วิลิขติ, ทารกํ อุลฺลงฺเฆติ โอลงฺเฆติ, กีฬติ กีฬาเปติ, จุมฺพติ จุมฺพาเปติ, ภุญฺชติ ภุญฺชาเปติ, ททาติ อายาจติ, กตมนุกโรติ, อุจฺจํ ภาสติ, นีจํ ภาสติ, อวิจฺจํ ภาสติ, วิวิจฺจํ ภาสติ, นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทิเตน วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ, เปกฺขติ, กฏิํ จาเลติ, คุยฺหภณฺฑกํ จาเลติ, อูรุํ วิวรติ, อูรุํ ปิทหติ, ถนํ ทสฺเสติ, กจฺฉํ ทสฺเสติ, นาภิํ ทสฺเสติ, อกฺขิํ นิขณติ, ภมุกํ อุกฺขิปติ, โอฏฺฐํ ปลิขติ, ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ, ทุสฺสํ มุญฺจติ, ทุสฺสํ พนฺธติ, สิรสํ มุญฺจติ, สิรสํ พนฺธตี’’ติ (ชา. 2.21.300) เอวํ อาคตํ อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถิลีลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ปุรโต ฐิตา อิมํ คาถมาห –

‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, ปาทุการุยฺห เวสิยา;

ตุวมฺปิ ทหโร มม, อหมฺปิ ทหรา ตว;

อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, ชิณฺณา ทณฺฑปรายณา’’ติฯ (เถรคา. 459, 462);

เถรสฺส ‘‘อโห วต เม ภาริยํ อนุปธาเรตฺวา กตกมฺม’’นฺติ มหาสํเวโค อุทปาทิฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺถา ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก เชตวเน นิสินฺโนว ตํ การณํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ อถ นํ อานนฺทตฺเถโร ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, โก นุ โข เหตุ, โก ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายา’’ติฯ อานนฺท, ราชคหนคเร สตฺตภูมิกปาสาทตเล สุนฺทรสมุทฺทสฺส จ ภิกฺขุโน คณิกาย จ สงฺคาโม วตฺตตีติฯ กสฺส นุ โข, ภนฺเต, ชโย ภวิสฺสติ, กสฺส ปราชโยติ? สตฺถา, ‘‘อานนฺท, สุนฺทรสมุทฺทสฺส ชโย ภวิสฺสติ, คณิกาย ปราชโย’’ติ เถรสฺส ชยํ ปกาเสตฺวา ตตฺถ นิสินฺนโกว โอภาสํ ผริตฺวา ‘‘ภิกฺขุ อุโภปิ กาเม นิรเปกฺโข ปชหา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[415]

‘‘โยธ กาเม ปหนฺตฺวาน, อนาคาโร ปริพฺพเช;

กามภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล อิธ โลเก อุโภปิ กาเม หิตฺวา อนาคาโร หุตฺวา ปริพฺพชติ, ตํ ปริกฺขีณกามญฺเจว ปริกฺขีณภวญฺจ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน โส เถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อิทฺธิพเลน เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา กณฺณิกามณฺฑลํ วินิวิชฺฌิตฺวา สตฺถุ สรีรํ โถเมนฺโตเยว อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิฯ ธมฺมสภายมฺปิ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ, ‘‘อาวุโส, ชิวฺหาวิญฺเญยฺยํ รสํ นิสฺสาย มนํ นฏฺโฐ สุนฺทรสมุทฺทตฺเถโร, สตฺถา ปนสฺส อวสฺสโย ชาโต’’ติฯ สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปาหํ เอตสฺส รสตณฺหาย พทฺธมนสฺส อวสฺสโย ชาโตเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต ตสฺสตฺถสฺส ปกาสนตฺถํ อตีตํ อาหริตฺวา –

‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย,

อาวาเสหิ วา สนฺถเวหิ วา;

วาตมิคํ คหนนิสฺสิตํ,

วสมาเนสิ รเสหิ สญฺชโย’’ติฯ (ชา. 1.1.14) –

เอกกนิปาเต อิมํ วาตมิคชาตกํ วิตฺถาเรตฺวา ‘‘ตทา สุนฺทรสมุทฺโท วาตมิโค อโหสิ, อิมํ ปน คาถํ วตฺวา ตสฺส วิสฺสชฺชาเปตา รญฺโญ มหามจฺโจ อหเมวา’’ติ ชาตกํ สโมธาเนสีติฯ

สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรวตฺถุ พตฺติํสติมํฯ

33. ชฏิลตฺเถรวตฺถุ

โยธ ตณฺหนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ชฏิลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพี กถา – อตีเต กิร พาราณสิยํ ทฺเว ภาตโร กุฏุมฺพิกา มหนฺตํ อุจฺฉุเขตฺตํ กาเรสุํฯ อเถกทิวสํ กนิฏฺฐภาตา อุจฺฉุเขตฺตํ คนฺตฺวา ‘‘เอกํ เชฏฺฐภาติกสฺส ทสฺสามิ, เอกํ มยฺหํ ภวิสฺสตี’’ติ ทฺเว อุจฺฉุยฏฺฐิโย รสสฺส อนิกฺขมนตฺถาย ฉินฺนฏฺฐาเน พนฺธิตฺวา คณฺหิฯ ตทา กิร อุจฺฉูนํ ยนฺเตน ปีฬนกิจฺจํ นตฺถิ, อคฺเค วา มูเล วา ฉินฺทิตฺวา อุกฺขิตฺตกาเล ธมฺมกรณโต อุทกํ วิย สยเมว รโส นิกฺขมติฯ ตสฺส ปน เขตฺตโต อุจฺฉุยฏฺฐิโย คเหตฺวา อาคมนกาเล คนฺธมาทเน ปจฺเจกพุทฺโธ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ‘‘กสฺส นุ โข อชฺช อนุคฺคหํ กริสฺสามี’’ติ อุปธาเรนฺโต ตํ อตฺตโน ญาณชาเล ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา สงฺคหํ กาตุํ สมตฺถภาวญฺจ ญตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย อิทฺธิยา อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ โส ตํ ทิสฺวาว ปสนฺนจิตฺโต อุตฺตรสาฏกํ อุจฺจตเร ภูมิปเทเส อตฺถริตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิธ นิสีทถา’’ติ ปจฺเจกพุทฺธํ นิสีทาเปตฺวา ‘‘ปตฺตํ อุปนาเมถา’’ติ อุจฺฉุยฏฺฐิยา พนฺธนฏฺฐานํ โมเจตฺวา ปตฺตสฺส อุปริ อกาสิ, รโส โอตริตฺวา ปตฺตํ ปูเรสิฯ ปจฺเจกพุทฺเธน ตสฺมิํ รเส ปีเต ‘‘สาธุกํ วต เม อยฺเยน รโส ปีโตฯ สเจ เม เชฏฺฐภาติโก มูลํ อาหราเปสฺสติ, มูลํ ทสฺสามิฯ สเจ ปตฺติํ อาหราเปสฺสติ, ปตฺติํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ปตฺตํ เม อุปนาเมถา’’ติ ทุติยมฺปิ อุจฺฉุยฏฺฐิํ โมเจตฺวา รสํ อทาสิฯ ‘‘ภาตา เม อุจฺฉุเขตฺตโต อญฺญํ อุจฺฉุํ อาหริตฺวา ขาทิสฺสตี’’ติ เอตฺตกมฺปิ กิรสฺส วญฺจนจิตฺตํ นาโหสิฯ