อถสฺส ทฺวตฺติํสาการํ อาจิกฺขิฯ โส ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อิทํ มนฺตสฺส ปริกมฺมํ สชฺฌายิตุํ วฏฺฏตีติฯ พฺราหฺมณาปิ อนฺตรนฺตรา อาคนฺตฺวา ‘‘คหิโต เต มนฺโต’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ น ตาว คณฺหามีติฯ โส กติปาเหเนว อรหตฺตํ ปตฺวา พฺราหฺมเณหิ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิตกาเล ‘‘ยาถ ตุมฺเห, อิทานาหํ อนาคมนธมฺโม ชาโต’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, อภูตํ วตฺวา อญฺญํ พฺยากโรตี’’ติฯ สตฺถา ‘‘ขีณาสโว อิทานิ, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต จนฺทาโภ, ภูตเมเวส กเถตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[413]

‘‘จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;

นนฺทีภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

ตตฺถ วิมลนฺติ อพฺภาทิมลรหิตํฯ สุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ วิปฺปสนฺนนฺติ ปสนฺนจิตฺตํฯ อนาวิลนฺติ กิเลสาวิลตฺตรหิตํฯ นนฺทีภวปริกฺขีณนฺติ ตีสุ ภเวสุ ปริกฺขีณตณฺหํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

จนฺทาภตฺเถรวตฺถุ ติํสติมํฯ

31. สีวลิตฺเถรวตฺถุ

โย อิมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา กุณฺฑโกลิยํ นิสฺสาย กุณฺฑธานวเน วิหรนฺโต สีวลิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย สุปฺปวาสา นาม โกลิยธีตา สตฺตวสฺสานิ คพฺภํ ธาเรตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา ทุกฺขาหิ ติพฺพาหิ กฏุกาหิ เวทนาหิ ผุฏฺฐา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย อิมสฺส เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสติฯ สุปฺปฏิปนฺโน วต ตสฺส ภควโต สาวกสงฺโฆ, โย อิมสฺส เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ปฏิปนฺโนฯ

สุสุขํ วต ตํ นิพฺพานํ, ยถิทํ เอวรูปํ ทุกฺขํ น สํวิชฺชตี’’ติ (อุทา. 18) อิเมหิ ตีหิ วิตกฺเกหิ ตํ ทุกฺขํ อธิวาเสนฺตี สามิกํ สตฺถุ สนฺติกํ เปเสตฺวา เตน ตสฺสา วจเนน สตฺถุ วนฺทนาย อาโรจิตาย ‘‘สุขินี โหตุ สุปฺปวาสา โกลิยธีตา, อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู’’ติ สตฺถารา วุตฺตกฺขเณเยว สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ อทาสิฯ ปุตฺโตปิสฺสา ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย ธมฺมกรณํ อาทาย สงฺฆสฺส อุทกํ ปริสฺสาเวสิฯ โส อปรภาเค นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘ปสฺสถาวุโส, เอวรูโป นาม อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน ภิกฺขุ เอตฺตกํ กาลํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ทุกฺขํ อนุโภสิ, กิมงฺคํ ปน อญฺเญ, พหุํ วต อิมินา ทุกฺขํ นิตฺถิณฺณ’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต เอตฺตกา ทุกฺขา มุจฺจิตฺวา อิทานิ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา วิหรตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[414]

‘‘โยมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, สํสารํ โมหมจฺจคา;

ติณฺโณ ปารงฺคโต ฌายี, อเนโช อกถํกถี;

อนุปาทาย นิพฺพุโต, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย ภิกฺขุ อิมํ ราคปลิปถญฺเจว กิเลสทุคฺคญฺจ สํสารวฏฺฏญฺจ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อปฺปฏิวิชฺฌนกโมหญฺจ อตีโต, จตฺตาโร โอเฆ ติณฺโณ หุตฺวา ปารํ อนุปฺปตฺโต, ทุวิเธน ฌาเนน ฌายี, ตณฺหาย อภาเวน อเนโช, กถํกถาย อภาเวน อกถํกถี, อุปาทานานํ อภาเวน อนุปาทิยิตฺวา กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุโต, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

สีวลิตฺเถรวตฺถุ เอกติํสติมํฯ

32. สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรวตฺถุ

โยธ กาเมติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต สุนฺทรสมุทฺทกุมาโร นาม จตฺตาลีสโกฏิวิภเว มหากุเล นิพฺพตฺโตฯ โส เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลาทิหตฺถํ มหาชนํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย เชตวนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสฺสวนตฺถายา’’ติ วุตฺเต ‘‘อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา เตน สทฺธิํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ สตฺถา ตสฺส อาสยํ วิทิตฺวา อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิฯ โส ‘‘น สกฺกา อคารํ อชฺฌาวสนฺเตน สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติ สตฺถุ ธมฺมกถํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาย ชาตุสฺสาโห ปริสาย ปกฺกนฺตาย สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ‘‘มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตํ ตถาคตา น ปพฺพาเชนฺตี’’ติ สุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา รฏฺฐปาลกุลปุตฺตาทโย วิย มหนฺเตน วายาเมน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท ‘‘กิํ เม อิธ วาเสนา’’ติ ตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺโต วีตินาเมสิฯ

อเถกทิวสํ สาวตฺถิยํ ตสฺส มาตาปิตโร เอกสฺมิํ ฉณทิวเส มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตสฺส สหายกกุมารเก กีฬมาเน ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺตสฺส อิทํ ทุลฺลภํ ชาต’’นฺติ ปริเทวิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ เอกา คณิกา ตํ กุลํ คนฺตฺวา ตสฺส มาตรํ โรทมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อมฺม, กิํ การณา โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปุตฺตํ อนุสฺสริตฺวา โรทามี’’ติฯ ‘‘กหํ ปน โส, อมฺมา’’ติ? ‘‘ภิกฺขูสุ ปพฺพชิโต’’ติฯ ‘‘กิํ อุปฺปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘วฏฺฏติ, น ปน อิจฺฉติ, อิโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหํ คโต’’ติฯ ‘‘สจาหํ ตํ อุปฺปพฺพาเชยฺยํ, กิํ เม กเรยฺยาถา’’ติ? ‘‘อิมสฺส เต กุลสฺส กุฏุมฺพสามินิํ กเรยฺยามา’’ติฯ เตน หิ เม ปริพฺพยํ เทถาติ ปริพฺพยํ คเหตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ราชคหํ คนฺตฺวา ตสฺส ปิณฺฑาย จรณวีถิํ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺเถกํ นิวาสเคหํ คเหตฺวา ปาโตว ปณีตํ อาหารํ ปฏิยาเทตฺวา เถรสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐกาเล ภิกฺขํ ทตฺวา กติปาหจฺจเยน, ‘‘ภนฺเต, อิเธว นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กโรถา’’ติ ปตฺตํ คณฺหิฯ โส ปตฺตมทาสิฯ