เมนู

สกฺโก ตํ ทิสฺวา ‘‘โก เอสา, ภนฺเต, อาคจฺฉมานา อากาเส ฐิตาว สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘เอสา, มหาราช, มม ธีตา เขมา นาม มหาปญฺญา มคฺคามคฺคโกวิทา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[403]

‘‘คมฺภีรปญฺญํ เมธาวิํ, มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ;

อุตฺตมตฺถมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

ตตฺถ คพฺภีรปญฺญนฺติ คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย ปญฺญาย สมนฺนาคตํ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตํ เมธาวิํ ‘‘อยํ ทุคฺคติยา มคฺโค, อยํ สุคติยา มคฺโค, อยํ นิพฺพานสฺส มคฺโค, อยํ อมคฺโค’’ติ เอวํ มคฺเค จ อมคฺเค จ เฉกตาย มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ อรหตฺตสงฺขาตํ อุตฺตมตฺถํ อนุปฺปตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

เขมาภิกฺขุนิวตฺถุ วีสติมํฯ

21. ปพฺภารวาสีติสฺสตฺเถรวตฺถุ

อสํสฏฺฐนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปพฺภารวาสีติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สปฺปายํ เสนาสนํ โอโลเกนฺโต เอกํ เลณปพฺภารํ ปาปุณิ, สมฺปตฺตกฺขเณเยวสฺส จิตฺตํ เอกคฺคตํ ลภิฯ โส ‘‘อหํ อิธ วสนฺโต ปพฺพชิตกิจฺจํ นิปฺผาเทตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ เลเณปิ อธิวตฺถา เทวตา ‘‘สีลวา ภิกฺขุ อาคโต, อิมินา สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน วสิตุํ ทุกฺขํฯ อยํ ปน อิธ เอกรตฺติเมว วสิตฺวา ปกฺกมิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุตฺเต อาทาย นิกฺขมิฯ เถโร ปุนทิวเส ปาโตว โคจรคามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อถ นํ เอกา อุปาสิกา ทิสฺวาว ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา อตฺตานํ นิสฺสาย เตมาสํ วสนตฺถาย ยาจิฯ

โสปิ ‘‘สกฺกา มยา อิมํ นิสฺสาย ภวนิสฺสรณํ กาตุ’’นฺติ อธิวาเสตฺวา ตเมว เลณํ อคมาสิฯ เทวตา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา เกนจิ นิมนฺติโต ภวิสฺสติ, สฺเว วา ปรสุเว วา คมิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ

เอวํ อฑฺฒมาสมตฺเต อติกฺกนฺเต ‘‘อยํ อิเธว มญฺเญ อนฺโตวสฺสํ วสิสฺสติ, สีลวตา ปน สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน ปุตฺตเกหิ สทฺธิํ วสิตุํ ทุกฺกรํ, อิมญฺจ ‘นิกฺขมา’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, อตฺถิ นุ โข อิมสฺส สีเล ขลิต’’นฺติ ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกนฺตี อุปสมฺปทมาฬกโต ปฏฺฐาย ตสฺส สีเล ขลิตํ อทิสฺวา ‘‘ปริสุทฺธมสฺส สีลํ, กิญฺจิเทวสฺส กตฺวา อยสํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ ตสฺส อุปฏฺฐากกุเล อุปาสิกาย เชฏฺฐปุตฺตสฺส สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา คีวํ ปริวตฺเตสิฯ ตสฺส อกฺขีนิ นิกฺขมิํสุ, มุขโต เขโฬ ปคฺฆริฯ อุปาสิกา ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ วิรวิฯ อถ นํ เทวตา อทิสฺสมานรูปา เอวมาห – ‘‘มยา เอส คหิโต, พลิกมฺเมนปิ เม อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ ปน กุลูปกํ เถรํ ลฏฺฐิมธุกํ ยาจิตฺวา เตน เตลํ ปจิตฺวา อิมสฺส นตฺถุกมฺมํ เทถ, เอวาหํ อิมํ มุญฺจิสฺสามี’’ติฯ นสฺสตุ วา เอส มรตุ วา, น สกฺขิสฺสามหํ อยฺยํ ลฏฺฐิมธุกํ ยาจิตุนฺติฯ สเจ ลฏฺฐิมธุกํ ยาจิตุํ น สกฺโกถ, นาสิกายสฺส หิงฺคุจุณฺณํ ปกฺขิปิตุํ วเทถาติฯ อิทมฺปิ วตฺตุํ น สกฺโกมาติฯ เตน หิสฺส ปาทโธวนอุทกํ อาทาย สีเส อาสิญฺจถาติฯ อุปาสิกา ‘‘สกฺกา อิทํ กาตุ’’นฺติ เวลาย อาคตํ เถรํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา อนฺตรภตฺเต นิสินฺนสฺส ปาเท โธวิตฺวา อุทกํ คเหตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิทํ อุทกํ ทารกสฺส สีเส อาสิญฺจามา’’ติ อาปุจฺฉิตฺวา ‘‘เตน หิ อาสิญฺจถา’’ติ วุตฺเต ตถา อกาสิฯ สา เทวตา ตาวเทว ตํ มุญฺจิตฺวา คนฺตฺวา เลณทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ

เถโรปิ ภตฺตกิจฺจาวสาเน อุฏฺฐายาสนา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานตาย ทฺวตฺติํสาการํ สชฺฌายนฺโตว ปกฺกามิฯ อถ นํ เลณทฺวารํ ปตฺตกาเล สา เทวตา ‘‘มหาเวชฺช มา อิธ ปวิสา’’ติ อาหฯ โส ตตฺเถว ฐตฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ อาหฯ อหํ อิธ อธิวตฺถา เทวตาติฯ

เถโร ‘‘อตฺถิ นุ โข มยา เวชฺชกมฺมสฺส กตฏฺฐาน’’นฺติ อุปสมฺปทมาฬกโต ปฏฺฐาย โอโลเกนฺโต อตฺตโน สีเล ติลกํ วา กาฬกํ วา อทิสฺวา ‘‘อหํ มยา เวชฺชกมฺมสฺส กตฏฺฐานํ น ปสฺสามิ, กสฺมา เอวํ วเทสี’’ติ อาหฯ น ปสฺสสีติฯ อาม, น ปสฺสามีติ? อาจิกฺขามิ เตติฯ อาม, อาจิกฺขาหีติฯ ติฏฺฐตุ ตาว ทูเร กตํ, อชฺเชว ตยา อมนุสฺสคหิตสฺส อุปฏฺฐากปุตฺตสฺส ปาทโธวนอุทกํ สีเส อาสิตฺตํ, นาสิตฺตนฺติ? อาม, อาสิตฺตนฺติฯ กิํ เอตํ น ปสฺสสีติ? เอตํ สนฺธาย ตฺวํ วเทสีติ? อาม, เอตํ สนฺธาย วทามีติฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘อโห วต เม สมฺมา ปณิหิโต อตฺตา, สาสนสฺส อนุรูปํ วต เม จริตํ, เทวตาปิ มม จตุปาริสุทฺธิสีเล ติลกํ วา กาฬกํ วา อทิสฺวา ทารกสฺส สีเส อาสิตฺตปาทโธวนมตฺตํ อทฺทสา’’ติ ตสฺส สีลํ อารพฺภ พลวปีติ อุปฺปชฺชิฯ โส ตํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปาทุทฺธารมฺปิ อกตฺวา ตตฺเถว อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘มาทิสํ ปริสุทฺธํ สมณํ ทูเสตฺวา มา อิธ วนสณฺเฑ วสิ, ตฺวเมว นิกฺขมาหี’’ติ เทวตํ โอวทนฺโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘วิสุทฺโธ วต เม วาโส, นิมฺมลํ มํ ตปสฺสินํ;

มา ตฺวํ วิสุทฺธํ ทูเสสิ, นิกฺขม ปวนา ตุว’’นฺติฯ

โส ตตฺเถว เตมาสํ วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ ‘‘กิํ, อาวุโส, ปพฺพชิตกิจฺจํ เต มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ ปุฏฺโฐ ตสฺมิํ เลเณ วสฺสูปคมนโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ ภิกฺขูนํ อาโรเจตฺวา, ‘‘อาวุโส, ตฺวํ เทวตาย เอวํ วุจฺจมาโน น กุชฺฌี’’ติ วุตฺเต ‘‘น กุชฺฌิ’’นฺติ อาหฯ ภิกฺขู ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ, ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ อญฺญํ พฺยากโรติ, เทวตาย อิทํ นาม วุจฺจมาโนปิ น กุชฺฌินฺติ วทตี’’ติฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘เนว, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต กุชฺฌติ, เอตสฺส คิหีหิ วา ปพฺพชิเตหิ วา สํสคฺโค นาม นตฺถิ, อสํสฏฺโฐ เอส อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[404]

‘‘อสํสฏฺฐํ คหฏฺเฐหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ;

อโนกสาริมปฺปิจฺฉํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

ตตฺถ อสํสฏฺฐนฺติ ทสฺสนสวนสมุลฺลปนปริโภคกายสํสคฺคานํ อภาเวน อสํสฏฺฐํฯ

อุภยนฺติ คิหีหิ จ อนาคาเรหิ จาติ อุภเยหิปิ อสํสฏฺฐํ อโนกสารินฺติ อนาลยจาริํ ตํ เอวรูปํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ปพฺภารวาสีติสฺสตฺเถรวตฺถุ เอกวีสติมํฯ

22. อญฺญตรภิกฺขุวตฺถุ

นิธาย ทณฺฑนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วายมนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามี’’ติ ตโต นิกฺขมิฯ อถ นํ เอกสฺมิํ คาเม เอกา อิตฺถี สามิเกน สทฺธิํ กลหํ กตฺวา ตสฺมิํ พหิ นิกฺขนฺเต ‘‘กุลฆรํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปนฺนา อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา ‘‘อิมํ เถรํ นิสฺสาย คมิสฺสามี’’ติ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิฯ เถโร ปน ตํ น ปสฺสติฯ อถสฺสา สามิโก เคหํ อาคโต ตํ อทิสฺวา ‘‘กุลคามํ คตา ภวิสฺสตี’’ติ อนุพนฺธนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘น สกฺกา อิมาย เอกิกาย อิมํ อฏวิํ ปฏิปชฺชิตุํ, กํ นุ โข นิสฺสาย คจฺฉตี’’ติ โอโลเกนฺโต เถรํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อิมํ คณฺหิตฺวา นิกฺขนฺโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา เถรํ สนฺตชฺเชสิฯ อถ นํ สา อิตฺถี ‘‘เนว มํ เอส ภทนฺโต ปสฺสติ, น อาลปติ, มา นํ กิญฺจิ อวจา’’ติ อาหฯ โส ‘‘กิํ ปน ตฺวํ อตฺตานํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ มม อาจิกฺขิสฺสสิ, ตุยฺหเมว อนุจฺฉวิกํ อิมสฺส กริสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนโกโธ อิตฺถิยา อาฆาเตน เถรํ โปเถตฺวา ตํ อาทาย นิวตฺติฯ เถรสฺส สกลสรีรํ สญฺชาตคณฺฑํ อโหสิฯ อถสฺส วิหารํ คตกาเล ภิกฺขู สรีรํ สมฺพาหนฺตา คณฺเฑ ทิสฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ โส เตสํ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถ นํ ภิกฺขู, ‘‘อาวุโส, ตสฺมิํ ปุริเส เอวํ ปหรนฺเต ตฺวํ กิํ อวจ, กิํ วา เต โกโธ อุปฺปนฺโน’’ติฯ