‘‘อปฺปลาโภปิ เจ ภิกฺขุ, สลาภํ นาติมญฺญติ;

ตํ เว เทวา ปสํสนฺติ, สุทฺธาชีวิํ อตนฺทิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สลาภนฺติ อตฺตโน อุปฺปชฺชนกลาภํฯ สปทานจารญฺหิ ปริวชฺเชตฺวา อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺโต สลาภํ อติมญฺญติ หีเฬติ ชิคุจฺฉติ นามฯ ตสฺมา เอวํ อกรเณน สลาภํ นาติมญฺเญยฺยฯ อญฺเญสํ ปิหยนฺติ อญฺเญสํ ลาภํ ปตฺเถนฺโต น จเรยฺยาติ อตฺโถฯ สมาธิํ นาธิคจฺฉตีติ อญฺเญสญฺหิ ลาภํ ปิหยนฺโต เตสํ จีวราทิกรเณ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน ภิกฺขุ อปฺปนาสมาธิํ วา อุปจารสมาธิํ วา นาธิคจฺฉติฯ สลาภํ นาติมญฺญตีติ อปฺปลาโภปิ สมาโน อุจฺจนีจกุเล ปฏิปาฏิยา สปทานํ จรนฺโต ภิกฺขุ สลาภํ นาติมญฺญติ นามฯ ตํ เวติ ตํ เอวรูปํ ภิกฺขุํ สารชีวิตตาย สุทฺธาชีวิํ ชงฺฆพลํ นิสฺสาย ชีวิตกปฺปเนน อกุสีตตาย อตนฺทิตํ เทวา ปสํสนฺติ โถเมนฺตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

วิปกฺขเสวกภิกฺขุวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. ปญฺจคฺคทายกพฺราหฺมณวตฺถุ

สพฺพโสติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจคฺคทายกํ นาม พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร สสฺเส เขตฺเต ฐิตกาเลเยว เขตฺตคฺคํ นาม เทติ, ขลกาเล ขลคฺคํ นาม เทติ, ขลภณฺฑกาเล ขลภณฺฑคฺคํ นาม เทติ, อุกฺขลิกกาเล กุมฺภคฺคํ นาม เทติ, ปาติยํ วฑฺฒิตกาเล ปาตคฺคํ นาม เทตีติ อิมานิ ปญฺจ อคฺคทานานิ เทติ, สมฺปตฺตสฺส อทตฺวา นาม น ภุญฺชติฯ เตนสฺส ปญฺจคฺคทายโกตฺเวว นามํ อโหสิฯ สตฺถา ตสฺส จ พฺราหฺมณิยา จสฺส ติณฺณํ ผลานํ อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา พฺราหฺมณสฺส โภชนเวลายํ คนฺตฺวา ทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ โสปิ ทฺวารปมุเข อนฺโตเคหาภิมุโข นิสีทิตฺวา ภุญฺชติ, สตฺถารํ ทฺวาเร ฐิตํ น ปสฺสติฯ

พฺราหฺมณี ปน ตํ ปริวิสมานา สตฺถารํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ปญฺจสุ ฐาเนสุ อคฺคํ ทตฺวา ภุญฺชติ, อิทานิ จ สมโณ โคตโม อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐิโตฯ สเจ พฺราหฺมโณ เอตํ ทิสฺวา อตฺตโน ภตฺตํ หริตฺวา ทสฺสติ, ปุนปาหํ ปจิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติฯ สา ‘‘เอวํ อยํ สมณํ โคตมํ น ปสฺสิสฺสตี’’ติ สตฺถุ ปิฏฺฐิํ ทตฺวา ตสฺส ปจฺฉโต ตํ ปฏิจฺฉาเทนฺตี โอนมิตฺวา ปุณฺณจนฺทํ ปาณินา ปฏิจฺฉาเทนฺตี วิย อฏฺฐาสิฯ ตถา ฐิตา เอว จ ปน ‘‘คโต นุ โข โน’’ติ สตฺถารํ อฑฺฒกฺขิเกน โอโลเกสิฯ สตฺถา ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมณสฺส ปน สวนภเยน ‘‘อติจฺฉถา’’ติ น วเทติ, โอสกฺกิตฺวา ปน สณิกเมว ‘‘อติจฺฉถา’’ติ อาห ฯ สตฺถา ‘‘น คมิสฺสามี’’ติ สีสํ จาเลสิฯ โลกครุนา พุทฺเธน ‘‘น คมิสฺสามี’’ติ สีเส จาลิเต สา สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี มหาหสิตํ หสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺถา เคหาภิมุขํ โอภาสํ มุญฺจิฯ พฺราหฺมโณปิ ปิฏฺฐิํ ทตฺวา นิสินฺโนเยว พฺราหฺมณิยา หสิตสทฺทํ สุตฺวา ฉพฺพณฺณานญฺจ รสฺมีนํ โอภาสํ โอโลเกตฺวา สตฺถารํ อทฺทสฯ พุทฺธา หิ นาม คาเม วา อรญฺเญ วา เหตุสมฺปนฺนานํ อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา น ปกฺกมนฺติฯ พฺราหฺมโณปิ สตฺถารํ ทิสฺวา, ‘‘โภติ นาสิโตมฺหิ ตยา, ราชปุตฺตํ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐิตํ มยฺหํ อนาจิกฺขนฺติยา ภาริยํ เต กมฺมํ กต’’นฺติ วตฺวา อฑฺฒภุตฺตํ โภชนปาติํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘โภ โคตม, อหํ ปญฺจสุ ฐาเนสุ อคฺคํ ทตฺวาว ภุญฺชามิ, อิโต จ เม มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา เอโกว ภตฺตโกฏฺฐาโส ภุตฺโต, เอโก โกฏฺฐาโส อวสิฏฺโฐ, ปฏิคฺคณฺหิสฺสสิ เม อิทํ ภตฺต’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘น เม ตว อุจฺฉิฏฺฐภตฺเตน อตฺโถ’’ติ อวตฺวา, ‘‘พฺราหฺมณ, อคฺคมฺปิ มยฺหเมว อนุจฺฉวิกํ, มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อฑฺฒภุตฺตภตฺตมฺปิ, จริมกภตฺตปิณฺโฑปิ มยฺหเมว อนุจฺฉวิโกฯ มยญฺหิ, พฺราหฺมณ, ปรทตฺตูปชีวิเปตสทิสา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘ยทคฺคโต มชฺฌโต เสสโต วา,

ปิณฺฑํ ลเภถ ปรทตฺตูปชีวี;

นาลํ ถุตุํ โนปิ นิปจฺจวาที,

ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตี’’ติฯ (สุ. นิ. 219);

พฺราหฺมโณ ตํ สุตฺวาว ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา ‘‘อโห อจฺฉริยํ, ทีปสามิโก นาม ราชปุตฺโต ‘น เม ตว อุจฺฉิฏฺฐภตฺเตน อตฺโถ’ติ อวตฺวา เอวํ วกฺขตี’’ติ ทฺวาเร ฐิตโกว สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘โภ โคตม , ตุมฺเห อตฺตโน สาวเก ภิกฺขูติ วทถ, กิตฺตาวตา ภิกฺขุ นาม โหตี’’ติฯ สตฺถา ‘‘กถํรูปา นุ โข อิมสฺส ธมฺมเทสนา สปฺปายา’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อิเม ทฺเวปิ ชนา กสฺสปพุทฺธกาเล ‘นามรูป’นฺติ วทนฺตานํ กถํ สุณิํสุ, นามรูปํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว เนสํ ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ, ‘‘พฺราหฺมณ, นาเม จ รูเป จ อรชฺชนฺโต อสชฺชนฺโต อโสจนฺโต ภิกฺขุ นาม โหตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[367]

‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;

อสตา จ น โสจติ, ส เว ภิกฺขูติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ สพฺพโสติ สพฺพสฺมิมฺปิ เวทนาทีนํ จตุนฺนํ, รูปกฺขนฺธสฺส จาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน ปวตฺเต นามรูเปฯ มมายิตนฺติ ยสฺส อหนฺติ วา มมนฺติ วา คาโห นตฺถิฯ อสตา จ น โสจตีติ ตสฺมิญฺจ นามรูเป ขยวยํ ปตฺเต ‘‘มม รูปํ ขีณํ…เป.… มม วิญฺญาณํ ขีณ’’นฺติ น โสจติ น วิหญฺญติ, ‘‘ขยวยธมฺมํ เม ขีณ’’นฺติ ปสฺสติฯ ส เวติ โส เอวรูโป วิชฺชมาเนปิ นามรูเป มมายิตรหิโตปิ อสตาปิ เตน อโสจนฺโต ภิกฺขูติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน อุโภปิ ชยมฺปติกา อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิํสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ปญฺจคฺคทายกพฺราหฺมณวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ

เมตฺตาวิหารีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ