เมนู

3. โกกาลิกวตฺถุ

โย มุขสํยโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ‘‘อถ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติ สุตฺเต (สํ. นิ. 1.181; สุ. นิ. โกกาลิกสุตฺต; อ. นิ. 10.89) อาคตเมวฯ อตฺโถปิสฺส อฏฺฐกถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

โกกาลิเก ปน ปทุมนิรเย อุปฺปนฺเน ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อโห โกกาลิโก ภิกฺขุ อตฺตโน มุขํ นิสฺสาย วินาสํ ปตฺโต, ทฺเว อคฺคสาวเก อกฺโกสนฺตสฺเสว หิสฺส ปถวี วิวรํ อทาสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ โกกาลิโก ภิกฺขุ อตฺตโน มุขเมว นิสฺสาย นฏฺโฐ’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ โสตุกาเมหิ ภิกฺขูหิ ยาจิโต ตสฺส ปกาสนตฺถํ อตีตํ อาหริฯ

อตีเต หิมวนฺตปเทเส เอกสฺมิํ สเร กจฺฉโป วสติฯ ทฺเว หํสโปตกา โคจราย จรนฺตา เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ กตฺวา ทฬฺหวิสฺสาสิกา หุตฺวา เอกทิวสํ กจฺฉปํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘สมฺม, อมฺหากํ หิมวนฺเต จิตฺตกูฏปพฺพตตเล กญฺจนคุหาย วสนฏฺฐานํ, รมณิโย ปเทโส, คจฺฉิสฺสสิ อมฺเหหิ สทฺธิ’’นฺติฯ ‘‘สมฺม, อหํ กถํ คมิสฺสามี’’ติ? ‘‘มยํ ตํ เนสฺสาม, สเจ มุขํ รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติฯ ‘‘รกฺขิสฺสามิ, สมฺมา คเหตฺวา มํ คจฺฉถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เอกํ ทณฺฑกํ กจฺฉเปน ฑํสาเปตฺวา สยํ ตสฺส อุโภ โกฏิโย ฑํสิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิํสุฯ ตํ ตถา หํเสหิ นียมานํ คามทารกา ทิสฺวา ‘‘ทฺเว หํสา กจฺฉปํ ทณฺเฑน หรนฺตี’’ติ อาหํสุฯ กจฺฉโป ‘‘ยทิ มํ สหายกา เนนฺติ, ตุมฺหากํ เอตฺถ กิํ โหติ ทุฏฺฐเจฏกา’’ติ วตฺตุกาโม หํสานํ สีฆเวคตาย พาราณสินคเร ราชนิเวสนสฺส อุปริภาคํ สมฺปตฺตกาเล ทฏฺฐฏฺฐานโต ทณฺฑกํ วิสฺสชฺเชตฺวา อากาสงฺคเณ ปติตฺวา ทฺเวธา ภิชฺชิฯ สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา –

‘‘อวธี วต อตฺตานํ, กจฺฉโป พฺยาหรํ คิรํ;

สุคฺคหีตสฺมิํ กฏฺฐสฺมิํ, วาจาย สกิยาวธีฯ

‘‘เอตมฺปิ ทิสฺวา นรวีริยเสฏฺฐ,

วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ;

ปสฺสสิ พหุภาเณน, กจฺฉปํ พฺยสนํ คต’’นฺติฯ (ชา. 1.2.129-130);

อิมํ ทุกนิปาเต พหุภาณิชาตกํ วิตฺถาเรตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม มุขสํยเตน สมจารินา อนุทฺธเตน นิพฺพุตจิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[363]

‘‘โย มุขสํยโต ภิกฺขุ, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;

อตฺถํ ธมฺมญฺจ ทีเปติ, มธุรํ ตสฺส ภาสิต’’นฺติฯ

ตตฺถ มุขสํยโตติ ทาสจณฺฑาลาทโยปิ ‘‘ตฺวํ ทุชฺชาโต, ตฺวํ ทุสฺสีโล’’ติอาทีนํ อวจนตาย มุเขน สํยโตฯ มนฺตภาณีติ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย ภณนสีโลฯ อนุทฺธโตติ นิพฺพุตจิตฺโตฯ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ทีเปตีติ ภาสิตตฺถญฺเจว เทสนาธมฺมญฺจ กเถติฯ มธุรนฺติ เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน ภาสิตํ มธุรํ นามฯ โย ปน อตฺถเมว สมฺปาเทติ, น ปาฬิํ, ปาฬิํเยว สมฺปาเทติ, น อตฺถํ, อุภยํ วา ปน น สมฺปาเทติ, ตสฺส ภาสิตํ มธุรํ นาม น โหตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

โกกาลิกวตฺถุ ตติยํฯ

4. ธมฺมารามตฺเถรวตฺถุ

ธมฺมาราโมติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมารามตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สตฺถารา กิร ‘‘อิโต เม จตุมาสจฺจเยน ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสตี’’ติ อาโรจิเต อเนกสหสฺสา ภิกฺขู สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา วิจริํสุฯ