25. ภิกฺขุวคฺโค

1. ปญฺจภิกฺขุวตฺถุ

จกฺขุนา สํวโรติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจ ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

เตสุ กิร เอเกโก จกฺขุทฺวาราทีสุ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ เอเกกเมว รกฺขิฯ อเถกทิวสํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อหํ ทุรกฺขํ รกฺขามิ, อหํ ทุรกฺขํ รกฺขามี’’ติ วิวทิตฺวา ‘‘สตฺถารํ ปุจฺฉิตฺวา อิมมตฺถํ ชานิสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยํ จกฺขุทฺวาราทีนิ รกฺขนฺตา อตฺตโน อตฺตโน รกฺขนทฺวารเมว ทุรกฺขนฺติ มญฺญาม, โก นุ โข อมฺเหสุ ทุรกฺขํ รกฺขตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา เอกํ ภิกฺขุมฺปิ อโนสาเทตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สพฺพานิ เปตานิ ทุรกฺขาเนว, อปิ จ โข ปน ตุมฺเห น อิทาเนว ปญฺจสุ ฐาเนสุ อสํวุตา, ปุพฺเพปิ อสํวุตา, อสํวุตตฺตาเยว จ ปณฺฑิตานํ โอวาเท อวตฺติตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิตฺถา’’ติ วตฺวา ‘‘กทา, ภนฺเต’’ติ เตหิ ยาจิโต อตีเต ตกฺกสิลชาตกสฺส วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา รกฺขสีนํ วเสน ราชกุเล ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต ปตฺตาภิเสเกน มหาสตฺเตน เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา ราชาสเน นิสินฺเนน อตฺตโน สิริสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘วีริยํ นาเมตํ สตฺเตหิ กตฺตพฺพเมวา’’ติ อุทานวเสน อุทานิตํ –

‘‘กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย จ,

อนิวตฺติตตฺตาภยภีรุตาย จ;

น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺหเส,

ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เม’’ติฯ (ชา. 1.1.132) –

อิมํ คาถํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตทาปิ ตุมฺเหว ปญฺจ ชนา ตกฺกสิลายํ รชฺชคหณตฺถาย นิกฺขนฺตํ มหาสตฺตํ อาวุธหตฺถา ปริวาเรตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค รกฺขสีหิ จกฺขุทฺวาราทิวเสน อุปนีเตสุ รูปารมฺมณาทีสุ อสํวุตา ปณฺฑิตสฺส โอวาเท อวตฺติตฺวา โอลียนฺตา รกฺขสีหิ ขาทิตา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิตฺถฯ

เตสุ ปน อารมฺมเณสุ สุสํวุโต ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธนฺติํ เทววณฺณิํ ยกฺขินิํ อนาทิยิตฺวา โสตฺถินา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา รชฺชํ ปตฺโต ราชา อหเมวา’’ติ ชาตกํ สโมธาเนตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม สพฺพานิ ทฺวารานิ สํวริตพฺพานิฯ เอตานิ หิ สํวรนฺโต เอว สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[360]

‘‘จกฺขุนา สํวโร สาธุ, สาธุ โสเตน สํวโร;

ฆาเนน สํวโร สาธุ, สาธุ ชิวฺหาย สํวโรฯ

[361]

‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร;

มนสา สํวโร สาธุ, สาธุ สพฺพตฺถ สํวโร;

สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ จกฺขุนาติ ยทา หิ ภิกฺขุโน จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตทา อิฏฺฐารมฺมเณ อรชฺชนฺตสฺส อนิฏฺฐารมฺมเณ อทุสฺสนฺตสฺส อสมเปกฺขเนน โมหํ อนุปฺปาเทนฺตสฺส ตสฺมิํ ทฺวาเร สํวโร ถกนํ ปิทหนํ คุตฺติ กตา นาม โหติฯ ตสฺส โส เอวรูโป จกฺขุนา สํวโร สาธุฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิฯ จกฺขุทฺวาราทีสุเยว ปน สํวโร วา อสํวโร วา นุปฺปชฺชติ, ปรโต ปน ชวนวีถิยํ เอส ลพฺภติฯ ตทา หิ อสํวโร อุปฺปชฺชนฺโต อสฺสทฺธา อกฺขนฺติ โกสชฺชํ มุฏฺฐสจฺจํ อญฺญาณนฺติ อกุสลวีถิยํ อยํ ปญฺจวิโธ ลพฺภติฯ สํวโร อุปฺปชฺชนฺโต สทฺธา ขนฺติ วีริยํ สติ ญาณนฺติ กุสลวีถิยํ อยํ ปญฺจวิโธ ลพฺภติฯ

กาเยน สํวโรติ เอตฺถ ปน ปสาทกาโยปิ โจปนกาโยปิ ลพฺภติฯ อุภยมฺปิ ปเนตํ กายทฺวารเมวฯ ตตฺถ ปสาททฺวาเร สํวราสํวโร กถิโตวฯ โจปนทฺวาเรปิ ตํวตฺถุกา ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจาราฯ เตหิ ปน สทฺธิํ อกุสลวีถิยํ อุปฺปชฺชนฺเตหิ ตํ ทฺวารํ อสํวุตํ โหติ, กุสลวีถิยํ อุปฺปชฺชนฺเตหิ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีหิ สํวุตํฯ สาธุ วาจายาติ เอตฺถาปิ โจปนวาจาปิ วาจาฯ ตาย สทฺธิํ อุปฺปชฺชนฺเตหิ มุสาวาทาทีหิ ตํ ทฺวารํ อสํวุตํ โหติ, มุสาวาทาเวรมณิอาทีหิ สํวุตํฯ มนสา สํวโรติ เอตฺถาปิ ชวนมนโต อญฺเญน มเนน สทฺธิํ อภิชฺฌาทโย นตฺถิฯ มโนทฺวาเร ปน ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาเนหิ อภิชฺฌาทีหิ ตํ ทฺวารํ อสํวุตํ โหติ, อนภิชฺฌาทีหิ สํวุตํ โหติฯ สาธุ สพฺพตฺถาติ เตสุ จกฺขุทฺวาราทีสุ สพฺเพสุปิ สํวโร สาธุฯ เอตฺตาวตา หิ อฏฺฐ สํวรทฺวารานิ อฏฺฐ จ อสํวรทฺวารานิ กถิตานิฯ

เตสุ อฏฺฐสุ อสํวรทฺวาเรสุ ฐิโต ภิกฺขุ สกลวฏฺฏมูลกทุกฺขโต น มุจฺจติ, สํวรทฺวาเรสุ ปน ฐิโต สพฺพสฺมาปิ วฏฺฏมูลกทุกฺขา มุจฺจติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติฯ

เทสนาวสาเน เต ปญฺจ ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ปญฺจภิกฺขุวตฺถุ ปฐมํฯ

2. หํสฆาตกภิกฺขุวตฺถุ

หตฺถสํยโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ หํสฆาตกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิวาสิโน กิร ทฺเว สหายกา ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปทา เยภุยฺเยน เอกโต วิจรนฺติฯ เต เอกทิวสํ อจิรวติํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา อาตเป ตปฺปมานา สารณียกถํ กเถนฺตา อฏฺฐํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ทฺเว หํสา อากาเสน คจฺฉนฺติฯ อเถโก ทหรภิกฺขุ สกฺขรํ คเหตฺวา ‘‘เอกสฺส หํสโปตกสฺส อกฺขิํ ปหริสฺสามี’’ติ อาห, อิตโร ‘‘น สกฺขิสฺสามี’’ติ อาหฯ ติฏฺฐตุ อิมสฺมิํ ปสฺเส อกฺขิ, ปรปสฺเส อกฺขิํ ปหริสฺสามีติฯ อิทมฺปิ น สกฺขิสฺสสิเยวาติฯ ‘‘เตน หิ อุปธาเรหี’’ติ ทุติยํ สกฺขรํ คเหตฺวา หํสสฺส ปจฺฉาภาเค ขิปิ, หํโส สกฺขรสทฺทํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกสิฯ อถ นํ อิตรํ วฏฺฏสกฺขรํ คเหตฺวา ปรปสฺเส อกฺขิมฺหิ ปหริตฺวา โอริมกฺขินา นิกฺขาเมสิฯ หํโส วิรวนฺโต ปริวตฺติตฺวา เตสํ ปาทมูเลเยว ปติฯ ตตฺถ ตตฺถ ฐิตา ภิกฺขู ทิสฺวา, ‘‘อาวุโส, พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา อนนุจฺฉวิกํ โว กตํ ปาณาติปาตํ กโรนฺเตหี’’ติ วตฺวา เต อาทาย คนฺตฺวา ตถาคตสฺส ทสฺเสสุํฯ