เมนู

เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาตี’’ติ ฯ ยาเปสา ปุตฺตรติธีตุรติธนรติอิตฺถิรตินจฺจคีตวาทิตาทิรติปเภทา จ อเนกปฺปเภทา รตี, สาปิ สํสารวฏฺเฏ ปาเตตฺวา ทุกฺขานุภวนสฺเสว ปจฺจโยฯ ยา ปเนสา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส วา สุณนฺตสฺส วา วาเจนฺตสฺส วา อนฺโต อุปฺปชฺชมานา ปีติ อุทคฺคภาวํ ชเนติ, อสฺสูนิ ปวตฺเตติ, โลมหํสํ ชเนติ, สายํ สํสารวฏฺฏสฺส อนฺตํ กตฺวา อรหตฺตปริโยสานา โหติฯ ตสฺมา สพฺพรตีนํ เอวรูปา ธมฺมรติเยว เสฏฺฐาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺพรติํ ธมฺมรติ ชินาตี’’ติ ตณฺหกฺขโย ปน ตณฺหาย ขยนฺเต อุปฺปนฺนํ อรหตฺตํ สกลสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อภิภวนโต สพฺพเสฏฺฐเมวฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตี’’ติฯ

เอวํ สตฺถริ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ กเถนฺเตเยว จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ สกฺโกปิ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, เอวํเชฏฺฐเก นาม ธมฺมทาเน กิมตฺถํ อมฺหากํ ปตฺติํ น ทาเปถ, อิโต ปฏฺฐาย โน ภิกฺขุสงฺฆสฺส กเถตฺวา ปตฺติํ ทาเปถ, ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, อชฺชาทิํ กตฺวา มหาธมฺมสฺสวนํ วา ปากติกธมฺมสฺสวนํ วา อุปนิสินฺนกถํ วา อนฺตมโส อนุโมทนมฺปิ กเถตฺวา สพฺพสตฺตานํ ปตฺติํ ทเทยฺยาถา’’ติ อาหฯ

สกฺกปญฺหวตฺถุ ทสมํฯ

11. อปุตฺตกเสฏฺฐิวตฺถุ

หนนฺติ โภคาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปุตฺตกเสฏฺฐิํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ

ตสฺส กิร กาลกิริยํ สุตฺวา ราชา ปเสนทิ โกสโล ‘‘อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ กสฺส ปาปุณาตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘รญฺโญ’’ติ สุตฺวา สตฺตหิ ทิวเสหิ ตสฺส เคหโต ธนํ ราชกุลํ อภิหราเปตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘หนฺท กุโต นุ ตฺวํ, มหาราช, อาคจฺฉสิ ทิวาทิวสฺสา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิธ, ภนฺเต, สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิ, คหปติ, กาลกโต, ตมหํ อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชนฺเตปุรํ อภิหริตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ อาหฯ สพฺพํ สุตฺเต (สํ. นิ. 1.130) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

โส กิร สุวณฺณปาติยา นานคฺครสโภชเน อุปนีเต ‘‘เอวรูปํ นาม มนุสฺสา ภุญฺชนฺติ, กิํ ตุมฺเห มยา สทฺธิํ อิมสฺมิํ เคเห เกฬิํ กโรถา’’ติ โภชเน อุปฏฺฐิเต เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริตฺวา ปลาเปตฺวา ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ โภชน’’นฺติ กณาชกํ ภุญฺชติ พิฬงฺคทุติยํฯ วตฺถยานฉตฺเตสุปิ มนาเปสุ อุปฏฺฐาปิเตสุ เต มนุสฺเส เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหรนฺโต ปลาเปตฺวา สาณานิ ธาเรติ, ชชฺชรรถเกน ยาติ ปณฺณฉตฺตเกน ธาริยมาเนนาติ เอวํ รญฺญา อาโรจิเต สตฺถา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถสิฯ

ภูตปุพฺพํ โส, มหาราช, เสฏฺฐิ, คหปติ, ตครสิขิํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑปาเตน ปฏิปาเทสิฯ ‘‘เทถ สมณสฺส ปิณฺฑ’’นฺติ วตฺวา โส อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ ตสฺมิํ กิร อสฺสทฺเธ พาเล เอวํ วตฺวา ปกฺกนฺเต ตสฺส ภริยา สทฺธา ปสนฺนา ‘‘จิรสฺสํ วต เม อิมสฺส มุขโต ‘เทหี’ติ วจนํ สุตํ, อชฺช มม มโนรถํ ปูเรนฺตี ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามี’’ติ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปณีตโภชนสฺส ปูเรตฺวา อทาสิฯ โสปิ นิวตฺตมาโน ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, สมณ, กิญฺจิ เต ลทฺธ’’นฺติ ปตฺตํ คเหตฺวา ปณีตปิณฺฑปาตํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘วรเมตํ ปิณฺฑปาตํ ทาสา วา กมฺมกรา วา ภุญฺเชยฺยุํฯ เต หิ อิมํ ภุญฺชิตฺวา มยฺหํ กมฺมํ กริสฺสนฺติ, อยํ ปน คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา นิทฺทายิสฺสติ, นฏฺโฐ เม โส ปิณฺฑปาโต’’ติฯ โส ภาตุ จ ปน เอกปุตฺตกํ สาปเตยฺยสฺส การณา ชีวิตา โวโรเปสิฯ โส กิรสฺส องฺคุลิํ คเหตฺวา วิจรนฺโต ‘‘อิทํ มยฺหํ ปิตุสนฺตกํ ยานกํ, อยํ ตสฺส โคโณ’’ติอาทีนิ อาหฯ อถ นํ โส เสฏฺฐิ ‘‘อิทานิ ตาเวส เอวํ วเทติ, อิมสฺส ปน วุฑฺฒิปฺปตฺตกาเล อิมสฺมิํ เคเห โภเค โก รกฺขิสฺสตี’’ติ ตํ อรญฺญํ เนตฺวา เอกสฺมิํ คจฺฉมูเล คีวาย คเหตฺวา มูลกนฺทํ วิย คีวํ ผาเลตฺวา มาเรตฺวา ตตฺเถว ฉฑฺเฑสิฯ อิทมสฺส ปุพฺพกมฺมํฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ยํ โข โส, มหาราช, เสฏฺฐิ, คหปติ, ตครสิขิํ ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑปาเตน ปฏิปาเทสิ, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน สตฺตกฺขตฺตุํ สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิ, ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา สตฺตกฺขตฺตุํ เสฏฺฐิตฺตํ กาเรสิฯ

ยํ โข โส, มหาราช, เสฏฺฐิ, คหปติ, ทตฺวา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสิ ‘วรเมตํ ปิณฺฑปาตํ ทาสา วา กมฺมกรา วา ภุญฺเชยฺยุ’นฺติ, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน นาสฺสุฬาราย ภตฺตโภคาย จิตฺตํ นมติ, นาสฺสุฬาราย วตฺถโภคาย, นาสฺสุฬาราย ยานโภคาย, นาสฺสุฬารานํ ปญฺจนฺนํ กามคุณานํ โภคาย จิตฺตํ นมติฯ ยํ โข โส, มหาราช, เสฏฺฐิ, คหปติ, ภาตุ จ ปน เอกปุตฺตํ สาปเตยฺยสฺส การณา ชีวิตา โวโรเปสิ, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺถ, ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อิทํ สตฺตมํ อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชโกสํ ปเวเสติฯ ตสฺส โข ปน, มหาราช, เสฏฺฐิสฺส คหปติสฺส ปุราณญฺจ ปุญฺญํ ปริกฺขีณํ, นวญฺจ ปุญฺญํ อนุปจิตํฯ อชฺช ปน, มหาราช, เสฏฺฐิ, คหปติ, มหาโรรุเว นิรเย ปจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 1.131)ฯ

ราชา สตฺถุ วจนํ สุตฺวา ‘‘อโห, ภนฺเต, ภาริยํ กมฺมํ, เอตฺตเก นาม โภเค วิชฺชมาเน เนว อตฺตนา ปริภุญฺชิ, น ตุมฺหาทิเส พุทฺเธ ธุรวิหาเร วิหรนฺเต ปุญฺญกมฺมํ อกาสี’’ติ อาห ฯ สตฺถา ‘‘เอวเมตํ, มหาราช, ทุมฺเมธปุคฺคลา นาม โภเค ลภิตฺวา นิพฺพานํ น คเวสนฺติ, โภเค นิสฺสาย อุปฺปนฺนตณฺหา ปเนเต ทีฆรตฺตํ หนตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[355]

‘‘หนนฺติ โภคา ทุมฺเมธํ, โน จ ปารคเวสิโน;

โภคตณฺหาย ทุมฺเมโธ, หนฺติ อญฺเญว อตฺตน’’นฺติฯ

ตตฺถ โน จ ปารคเวสิโนติ เย ปน นิพฺพานปารคเวสิโน ปุคฺคลา, น เต โภคา หนนฺติฯ อญฺเญว อตฺตนนฺติ โภเค นิสฺสาย อุปฺปนฺนาย ตณฺหาย ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ปเร วิย อตฺตานเมว หนตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

อปุตฺตกเสฏฺฐิวตฺถุ เอกาทสมํฯ

12. องฺกุรวตฺถุ

ติณโทสานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วิหรนฺโต องฺกุรํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติ (ธ. ป. 181) คาถาย วิตฺถาริตเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ ตตฺถ อินฺทกํ อารพฺภฯ โส กิร อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อนฺโตคามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส อตฺตโน อาภตํ กฏจฺฉุมตฺตกํ ภิกฺขํ ทาเปสิฯ ตทสฺส ปุญฺญํ องฺกุเรน ทสวสฺสสหสฺสานิ ทฺวาทสโยชนิกํ อุทฺธนปนฺติํ กตฺวา ทินฺนทานโต มหปฺผลตรํ ชาตํฯ ตสฺมา เอวมาหฯ เอวํ วุตฺเต สตฺถา, ‘‘องฺกุร, ทานํ นาม วิเจยฺย ทาตุํ วฏฺฏติ, เอวํ ตํ สุเขตฺเต สุวุตฺตพีชํ วิย มหปฺผลํ โหติฯ ตฺวํ ปน ตถา นากาสิ, เตน เต ทานํ น มหปฺผลํ ชาต’’นฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต –

‘‘วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ;

วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ,

เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก;

เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ,

พีชานิ วุตฺตานิ ยถาสุเขตฺเต’’ติฯ (เป. ว. 329) –

วตฺวา อุตฺตริมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[356]

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตราเคสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํฯ

[357]

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โทสโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตโทเสสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํฯ

[358]

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โมหโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตโมเหสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํฯ

[359]

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, อิจฺฉาโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วิคติจฺเฉสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผล’’นฺติฯ

ตตฺถ ติณโทสานีติ สามากาทีนิ ติณานิ อุฏฺฐหนฺตานิ ปุพฺพณฺณาปรณฺณานิ เขตฺตานิ ทูเสนฺติ, เตน ตานิ น พหุผลานิ โหนฺติฯ เอวํ สตฺตานมฺปิ อนฺโต ราโค อุปฺปชฺชนฺโต สตฺเต ทูเสติ, เตน เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลํ น โหติ ฯ ขีณาสเวสุ ทินฺนํ ปน มหปฺผลํ โหติฯ เตน วุตฺตํ –