เอกสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา ปตฺตสพฺพญฺญุตญฺญาโณ โพธิมณฺเฑ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย ธมฺมจกฺกปวตฺตนตฺถํ พาราณสิํ สนฺธาย อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ อาชีวกํ อทฺทสฯ โสปิ สตฺถารํ ทิสฺวา ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, กํสิ ตฺวํ, อาวุโส, อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส สตฺถา ‘‘มยฺหํ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา นตฺถี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[353]

‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ,

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;

สพฺพญฺชโห ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโต,

สยํ อภิญฺญาย กมุทฺทิเสยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺพาภิภูติ สพฺเพสํ เตภูมกธมฺมานํ อภิภวนโต สพฺพาภิภูฯ สพฺพวิทูติ วิทิตสพฺพจตุภูมกธมฺโมฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสูติ สพฺเพสุปิ เตภูมกธมฺเมสุ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อนูปลิตฺโตฯ สพฺพญฺชโหติ สพฺเพ เตภูมกธมฺเม ชหิตฺวา ฐิโตฯ ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหกฺขยนฺเต อุปฺปาทิเต ตณฺหกฺขยสงฺขาเต อรหตฺเต อเสขาย วิมุตฺติยา วิมุตฺโตฯ สยํ อภิญฺญายาติ อภิญฺเญยฺยาทิเภเท ธมฺเม สยเมว ชานิตฺวาฯ กมุทฺทิเสยฺยนฺติ ‘‘อยํ เม อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา’’ติ กํ นาม อุทฺทิเสยฺยนฺติฯ

เทสนาวสาเน อุปโก อาชีวโก ตถาคตสฺส วจนํ เนวาภินนฺทิ, น ปฏิกฺโกสิฯ สีสํ ปน จาเลตฺวา ชิวฺหํ นิลฺลาเฬตฺวา เอกปทิกมคฺคํ คเหตฺวา อญฺญตรํ ลุทฺทกนิวาสนฏฺฐานํ อคมาสีติฯ

อุปกาชีวกวตฺถุ นวมํฯ

10. สกฺกปญฺหวตฺถุ

สพฺพทานนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สกฺกํ เทวราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย ตาวติํสเทวโลเก เทวตา สนฺนิปติตฺวา จตฺตาโร ปญฺเห สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘กตรํ ทานํ นุ โข ทาเนสุ, กตโร รโส รเสสุ, กตรา รติ รตีสุ เชฏฺฐกา, ตณฺหกฺขโยว กสฺมา เชฏฺฐโกติ วุจฺจตี’’ติ? เต ปญฺเห เอกา เทวตาปิ วินิจฺฉิตุํ นาสกฺขิฯ เอโก ปน เทโว เอกํ เทวํ, โสปิ อปรนฺติ เอวํ อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉนฺตา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ วิจริํสุฯ เอตฺตเกนาปิ กาเลน ปญฺหานํ อตฺถํ อทิสฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา จตุนฺนํ มหาราชานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา, มหาเทวตาสนฺนิปาโต’’ติ วุตฺเต ‘‘จตฺตาโร ปญฺเห สมุฏฺฐาเปตฺวา วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺตา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคตมฺหา’’ติฯ ‘‘กิํ ปญฺหํ นาเมตํ, ตาตา’’ติฯ ‘‘ทานรสรตีสุ กตมา ทานรสรตี นุ โข เสฏฺฐา, ตณฺหกฺขโยว กสฺมา เสฏฺโฐ’’ติ อิเม ปญฺเห วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺตา อาคตมฺหาติฯ ตาตา, มยมฺปิ อิเมสํ อตฺเถ น ชานาม, อมฺหากํ ปน ราชา ชนสหสฺเสน จินฺติเต อตฺเถ จินฺเตตฺวา ตงฺขเณเนว ชานาติ, โส อมฺเหหิ ปญฺญาย จ ปุญฺเญน จ วิสิฏฺโฐ, เอถ, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามาติ ตเมว เทวคณํ อาทาย สกฺกสฺส เทวรญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตนาปิ ‘‘กิํ, ตาตา, มหนฺโต เทวสนฺนิปาโต’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ‘‘ตาตา, อิเมสํ ปญฺหานํ อตฺถํ อญฺโญปิ ชานิตุํ น สกฺโกติ, พุทฺธวิสยา เหเตฯ สตฺถา ปเนตรหิ กหํ วิหรตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เชตวเน’’ติ สุตฺวา ‘‘เอถ, ตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติ เทวคเณน สทฺธิํ รตฺติภาเค สกลํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ‘‘กิํ, มหาราช, มหตา เทวสงฺเฆน อาคโตสี’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภนฺเต, เทวคเณน อิเม นาม ปญฺหา สมุฏฺฐาปิตา, อญฺโญ อิเมสํ อตฺถํ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อิเมสํ โน อตฺถํ ปกาเสถา’’ติ อาหฯ

สตฺถา ‘‘สาธุ มหาราช, มยา หิ ปารมิโย ปูเรตฺวา มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺหาทิสานํ กงฺขจฺเฉทนตฺถเมว สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธํ, ตยา ปุจฺฉิตปญฺเหสุ หิ สพฺพทานานํ ธมฺมทานํ เสฏฺฐํ, สพฺพรสานํ ธมฺมรโส เสฏฺโฐ, สพฺพรตีนํ ธมฺมรติ เสฏฺฐา, ตณฺหกฺขโย ปน อรหตฺตํ สมฺปาปกตฺตา เสฏฺโฐเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[354]

‘‘สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ,

สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ;

สพฺพรติํ ธมฺมรติ ชินาติ,

ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตี’’ติฯ

ตตฺถ สพฺพทานํ ธมฺมทานนฺติ สเจปิ หิ จกฺกวาฬคพฺเภ ยาว พฺรหฺมโลกา นิรนฺตรํ กตฺวา สนฺนิสินฺนานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวานํ กทลิคพฺภสทิสานิ จีวรานิ ทเทยฺย, ตสฺมิํ สมาคเม จตุปฺปทิกาย คาถาย กตานุโมทนาว เสฏฺฐาฯ ตญฺหิ ทานํ ตสฺสา คาถาย โสฬสิํ กลํ นาคฺฆติฯ เอวํ ธมฺมสฺส เทสนาปิ วาจนมฺปิ สวนมฺปิ มหนฺตํฯ เยน จ ปุคฺคเลน พหูนํ ตํ ธมฺมสฺสวนํ การิตํ, ตสฺเสว อานิสํโส มหาฯ ตถารูปาย เอว ปริสาย ปณีตปิณฺฑปาตสฺส ปตฺเต ปูเรตฺวา ทินฺนทานโตปิ สปฺปิเตลาทีนํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ทินฺนเภสชฺชทานโตปิ มหาวิหารสทิสานํ วิหารานญฺจ โลหปาสาทสทิสานญฺจ ปาสาทานํ อเนกานิ สตสหสฺสานิ กาเรตฺวา ทินฺนเสนาสนทานโตปิ อนาถปิณฺฑิกาทีหิ วิหาเร อารพฺภ กตปริจฺจาคโตปิ อนฺตมโส จตุปฺปทิกาย คาถาย อนุโมทนาวเสนาปิ ปวตฺติตํ ธมฺมทานเมว วรํ เสฏฺฐํฯ กิํ การณา? เอวรูปานิ หิ ปุญฺญานิ กโรนฺตา ธมฺมํ สุตฺวาว กโรนฺติ, โน อสุตฺวาฯ สเจ หิ อิเม สตฺตา ธมฺมํ น สุเณยฺยุํ, อุฬุงฺกมตฺตํ ยาคุมฺปิ กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตมฺปิ น ทเทยฺยุํฯ อิมินา การเณน สพฺพทาเนหิ ธมฺมทานเมว เสฏฺฐํฯ อปิจ ฐเปตฺวา พุทฺเธ จ ปจฺเจกพุทฺเธ จ สกลกปฺปํ เทเว วสฺสนฺเต อุทกพินฺทูนิ คเณตุํ สมตฺถาย ปญฺญาย สมนฺนาคตา สาริปุตฺตาทโยปิ อตฺตโน ธมฺมตาย โสตาปตฺติผลาทีนิ อธิคนฺตุํ นาสกฺขิํสุ, อสฺสชิตฺเถราทีหิ กถิตธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกริํสุ, สตฺถุ ธมฺมเทสนาย สาวกปารมีญาณํ สจฺฉิกริํสุฯ อิมินาปิ การเณน, มหาราช, ธมฺมทานเมว เสฏฺฐํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาตี’’ติฯ

สพฺเพ ปน คนฺธรสาทโยปิ รสา อุกฺกํสโต เทวตานํ สุธาโภชนรโสปิ สํสารวฏฺเฏ ปาเตตฺวา ทุกฺขานุภวนสฺเสว ปจฺจโยฯ โย ปเนส สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาโต จ นวโลกุตฺตรธมฺมสงฺขาโต จ ธมฺมรโส, อยเมว สพฺพรสานํ เสฏฺโฐฯ

เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาตี’’ติ ฯ ยาเปสา ปุตฺตรติธีตุรติธนรติอิตฺถิรตินจฺจคีตวาทิตาทิรติปเภทา จ อเนกปฺปเภทา รตี, สาปิ สํสารวฏฺเฏ ปาเตตฺวา ทุกฺขานุภวนสฺเสว ปจฺจโยฯ ยา ปเนสา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส วา สุณนฺตสฺส วา วาเจนฺตสฺส วา อนฺโต อุปฺปชฺชมานา ปีติ อุทคฺคภาวํ ชเนติ, อสฺสูนิ ปวตฺเตติ, โลมหํสํ ชเนติ, สายํ สํสารวฏฺฏสฺส อนฺตํ กตฺวา อรหตฺตปริโยสานา โหติฯ ตสฺมา สพฺพรตีนํ เอวรูปา ธมฺมรติเยว เสฏฺฐาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺพรติํ ธมฺมรติ ชินาตี’’ติ ตณฺหกฺขโย ปน ตณฺหาย ขยนฺเต อุปฺปนฺนํ อรหตฺตํ สกลสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อภิภวนโต สพฺพเสฏฺฐเมวฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตี’’ติฯ

เอวํ สตฺถริ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ กเถนฺเตเยว จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ สกฺโกปิ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, เอวํเชฏฺฐเก นาม ธมฺมทาเน กิมตฺถํ อมฺหากํ ปตฺติํ น ทาเปถ, อิโต ปฏฺฐาย โน ภิกฺขุสงฺฆสฺส กเถตฺวา ปตฺติํ ทาเปถ, ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, อชฺชาทิํ กตฺวา มหาธมฺมสฺสวนํ วา ปากติกธมฺมสฺสวนํ วา อุปนิสินฺนกถํ วา อนฺตมโส อนุโมทนมฺปิ กเถตฺวา สพฺพสตฺตานํ ปตฺติํ ทเทยฺยาถา’’ติ อาหฯ

สกฺกปญฺหวตฺถุ ทสมํฯ

11. อปุตฺตกเสฏฺฐิวตฺถุ

หนนฺติ โภคาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปุตฺตกเสฏฺฐิํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ

ตสฺส กิร กาลกิริยํ สุตฺวา ราชา ปเสนทิ โกสโล ‘‘อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ กสฺส ปาปุณาตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘รญฺโญ’’ติ สุตฺวา สตฺตหิ ทิวเสหิ ตสฺส เคหโต ธนํ ราชกุลํ อภิหราเปตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘หนฺท กุโต นุ ตฺวํ, มหาราช, อาคจฺฉสิ ทิวาทิวสฺสา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิธ, ภนฺเต, สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิ, คหปติ, กาลกโต, ตมหํ อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชนฺเตปุรํ อภิหริตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ อาหฯ สพฺพํ สุตฺเต (สํ. นิ. 1.130) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ