พฺยนฺติ กาหิตีติ เอส ภิกฺขุ ตีสุ ภเวสุ อุปฺปชฺชนกํ ตณฺหํ วิคตนฺตํ กริสฺสติฯ มารพนฺธนนฺติ เอโส เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตํ มารพนฺธนมฺปิ ฉินฺทิสฺสตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

จูฬธนุคฺคหปณฺฑิตวตฺถุ สตฺตมํฯ

8. มารวตฺถุ

นิฏฺฐงฺคโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มารํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกทิวสญฺหิ วิกาเล สมฺพหุลา เถรา เชตวนวิหารํ ปวิสิตฺวา ราหุลตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ อุฏฺฐาเปสุํฯ โส อญฺญตฺถ วสนฏฺฐานํ อปสฺสนฺโต ตถาคตสฺส คนฺธกุฏิยา ปมุเข นิปชฺชิฯ ตทา โส อายสฺมา อรหตฺตํ ปตฺโต อวสฺสิโกว โหติฯ มาโร วสวตฺติภวเน ฐิโตเยว ตํ อายสฺมนฺตํ คนฺธกุฏิปมุเข นิปนฺนํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส รุชนกองฺคุลี พหิ นิปนฺโน, สยํ อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิปนฺโน, องฺคุลิยา ปีฬิยมานาย สยมฺปิ ปีฬิโต ภวิสฺสตี’’ติฯ โส มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา อาคมฺม โสณฺฑาย เถรสฺส มตฺถกํ ปริกฺขิปิตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน โกญฺจนาทํ รวิฯ สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว ตสฺส มารภาวํ ญตฺวา, ‘‘มาร, ตาทิสานํ สตสหสฺเสนาปิ มม ปุตฺตสฺส ภยํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺกาฯ ปุตฺโต หิ เม อสนฺตาสี วีตตณฺโห มหาวีริโย มหาปญฺโญ’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[351]

‘‘นิฏฺฐงฺคโต อสนฺตาสี, วีตตณฺโห อนงฺคโณ;

อจฺฉินฺทิ ภวสลฺลานิ, อนฺติโมยํ สมุสฺสโยฯ

[352]

‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, นิรุตฺติปทโกวิโท;

อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ, ชญฺญา ปุพฺพาปรานิ จ;

ส เว อนฺติมสารีโร,

มหาปญฺโญ มหาปุริโสติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ นิฏฺฐงฺคโตติ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตานํ อรหตฺตํ นิฏฺฐํ นาม, ตํ คโต ปตฺโตติ อตฺโถฯ อสนฺตาสีติ อพฺภนฺตเร ราคสนฺตาสาทีนํ อภาเวน อสนฺตสนโกฯ อจฺฉินฺทิ ภวสลฺลานีติ สพฺพานิปิ ภวคามีนิ สลฺลานิ อจฺฉินฺทิฯ สมุสฺสโยติ อยํ เอตสฺส อนฺติโม เทโหฯ

อนาทาโนติ ขนฺธาทีสุ นิคฺคหโณฯ นิรุตฺติปทโกวิโทติ นิรุตฺติยญฺจ เสสปเทสุ จาติ จตูสุปิ ปฏิสมฺภิทาสุ เฉโกติ อตฺโถฯ อกฺขรานํ สนฺนิปาตํ, ชญฺญา ปุพฺพาปรานิ จาติ อกฺขรานํ สนฺนิปาตสงฺขาตํ อกฺขรปิณฺฑญฺจ ชานาติ, ปุพฺพกฺขเรน อปรกฺขรํ, อปรกฺขเรน ปุพฺพกฺขรญฺจ ชานาติฯ ปุพฺพกฺขเรน อปรกฺขรํ ชานาติ นาม – อาทิมฺหิ ปญฺญายมาเน มชฺฌปริโยสาเนสุ อปญฺญายมาเนสุปิ ‘‘อิเมสํ อกฺขรานํ อิทํ มชฺฌํ, อิทํ ปริโยสาน’’นฺติ ชานาติฯ อปรกฺขเรน ปุพฺพกฺขรํ ชานาติ นาม – อนฺเต ปญฺญายมาเน อาทิมชฺเฌสุ อปญฺญายมาเนสุ ‘‘อิเมสํ อกฺขรานํ อิทํ มชฺฌํ, อยํ อาที’’ติ ชานาติฯ มชฺเฌ ปญฺญายมาเนปิ ‘‘อิเมสํ อกฺขรานํ อยํ อาทิ, อยํ อนฺโต’’ติ ชานาติฯ เอวํ มหาปญฺโญฯ ส เว อนฺติมสารีโรติ เอส โกฏิยํ ฐิตสรีโร, มหนฺตานํ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานานํ สีลกฺขนฺธาทีนญฺจ ปริคฺคาหิกาย ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา มหาปญฺโญ, ‘‘วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 5.377) วจนโต วิมุตฺตจิตฺตตาย จ มหาปุริโสติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ มาโรปิ ปาปิมา ‘‘ชานาติ มํ สมโณ โคตโม’’ติ ตตฺเถวนฺตรธายีติฯ

มารวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. อุปกาชีวกวตฺถุ

สพฺพาภิภูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา อนฺตรามคฺเค อุปกํ อาชีวกํ อารพฺภ กเถสิฯ