23. นาควคฺโค

1. อตฺตทนฺตวตฺถุ

อหํ นาโค วาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา โกสมฺพิยํ วิหรนฺโต อตฺตานํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อปฺปมาทวคฺคสฺส อาทิคาถาวณฺณนาย วิตฺถาริตเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ ตตฺถ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.สามาวติวตฺถุ) –

มาคณฺฑิยา ตาสํ กิญฺจิ กาตุํ อสกฺกุณิตฺวา ‘‘สมณสฺส โคตมสฺเสว กตฺตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ นาครานํ ลญฺชํ ทตฺวา ‘‘สมณํ โคตมํ อนฺโตนครํ ปวิสิตฺวา จรนฺตํ ทาสกมฺมกรโปริเสหิ สทฺธิํ อกฺโกเสตฺวา ปริภาเสตฺวา ปลาเปถา’’ติ อาณาเปสิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺนา อนฺโตนครํ ปวิฏฺฐํ สตฺถารํ อนุพนฺธิตฺวา ‘‘โจโรสิ พาโลสิ มูฬฺโหสิ เถโนสิ โอฏฺโฐสิ โคโณสิ คทฺรโภสิ เนรยิโกสิ ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ตุยฺหํ ปาฏิกงฺขา’’ติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติฯ ตํ สุตฺวา อายสฺมา อานนฺโท สตฺถารํ เอตทโวจ – ‘‘ภนฺเต, อิเม นาครา อมฺเห อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, อิโต อญฺญตฺถ คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘กุหิํ, อานนฺทา’’ติ? ‘‘อญฺญํ นครํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ตตฺถ มนุสฺเสสุ อกฺโกสนฺเตสุ ปริภาสนฺเตสุ ปุน กตฺถ คมิสฺสามานนฺทา’’ติฯ ‘‘ตโตปิ อญฺญํ นครํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ตตฺถ มนุสฺเสสุ อกฺโกสนฺเตสุ ปริภาสนฺเตสุ กุหิํ คมิสฺสามานนฺทา’’ติฯ ‘‘ตโตปิ อญฺญํ นครํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อานนฺท, น เอวํ กาตุํ วฏฺฏติ, ยตฺถ อธิกรณํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว ตสฺมิํ วูปสนฺเต อญฺญตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏติ, เก ปน เต, อานนฺท, อกฺโกสนฺตี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ทาสกมฺมกเร อุปาทาย สพฺเพ อกฺโกสนฺตี’’ติฯ ‘‘อหํ, อานนฺท, สงฺคามํ โอติณฺณหตฺถิสทิโสฯ สงฺคามํ โอติณฺณหตฺถิโน หิ จตูหิ ทิสาหิ อาคเต สเร สหิตุํ ภาโร, ตเถว พหูหิ ทุสฺสีเลหิ กถิตกถานํ สหนํ นาม มยฺหํ ภาโร’’ติ วตฺวา อตฺตานํ อารพฺภ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[320]

‘‘อหํ นาโคว สงฺคาเม, จาปโต ปติตํ สรํ;

อติวากฺยํ ติติกฺขิสฺสํ, ทุสฺสีโล หิ พหุชฺชโนฯ

[321]

‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิติํ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;

ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติฯ

[322]

‘‘วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ สินฺธวา;

กุญฺชรา จ มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วร’’นฺติฯ

ตตฺถ นาโควาติ หตฺถี วิยฯ จาปโต ปติตนฺติ ธนุโต มุตฺตํฯ อติวากฺยนฺติ อฏฺฐอนริยโวหารวเสน ปวตฺตํ วีติกฺกมวจนํฯ ติติกฺขิสฺสนฺติ ยถา สงฺคามาวจโร สุทนฺโต มหานาโค ขโม สตฺติปหาราทีนิ จาปโต มุจฺจิตฺวา อตฺตนิ ปติเต สเร อวิหญฺญมาโน ติติกฺขติ, เอวเมว เอวรูปํ อติวากฺยํ ติติกฺขิสฺสํ, สหิสฺสามีติ อตฺโถฯ ทุสฺสีโล หีติ อยญฺหิ โลกิยมหาชโน พหุทุสฺสีโล อตฺตโน อตฺตโน รุจิวเสน วาจํ นิจฺฉาเรตฺวา ฆฏฺเฏนฺโต จรติ, ตตฺถ อธิวาสนํ อชฺฌุเปกฺขนเมว มม ภาโรฯ สมิตินฺติ อุยฺยานกีฬมณฺฑลาทีสุ มหาชนมชฺฌํ คจฺฉนฺตา ทนฺตเมว โคณชาติํ วา อสฺสชาติํ วา ยาเน โยเชตฺวา นยนฺติฯ ราชาติ ตถารูเปเหว วาหเนหิ คจฺฉนฺโต ราชาปิ ทนฺตเมว อภิรูหติฯ มนุสฺเสสูติ มนุสฺเสสุปิ จตูหิ อริยมคฺเคหิ ทนฺโต นิพฺพิเสวโนว เสฏฺโฐฯ โยติวากฺยนฺติ โย เอวรูปํ อติกฺกมวจนํ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานมฺปิ ติติกฺขติ น ปฏิปฺผรติ น วิหญฺญติ, เอวรูโป ทนฺโต เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ

อสฺสตราติ วฬวาย คทฺรเภน ชาตาฯ อาชานียาติ ยํ อสฺสทมสารถิ การณํ กาเรติ, ตสฺส ขิปฺปํ ชานนสมตฺถาฯ สินฺธวาติ สินฺธวรฏฺเฐ ชาตา อสฺสาฯ มหานาคาติ กุญฺชรสงฺขาตา มหาหตฺถิโนฯ อตฺตทนฺโตติ เอเต อสฺสตรา จ สินฺธวา จ กุญฺชรา จ ทนฺตาว วรํ, น อทนฺตาฯ โย ปน จตูหิ อริยมคฺเคหิ อตฺตโน ทนฺตตาย อตฺตทนฺโต นิพฺพิเสวโน, อยํ ตโตปิ วรํ, สพฺเพหิปิ เอเตหิ อุตฺตริตโรติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน ลญฺชํ คเหตฺวา วีถิสิงฺฆาฏกาทีสุ ฐตฺวา อกฺโกสนฺโต ปริภาสนฺโต สพฺโพปิ โส มหาชโน โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณีติฯ

อตฺตทนฺตวตฺถุ ปฐมํฯ

2. หตฺถาจริยปุพฺพกภิกฺขุวตฺถุ

น หิ เอเตหีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ หตฺถาจริยปุพฺพกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร เอกทิวสํ อจิรวตีนทีตีเร หตฺถิทมกํ ‘‘เอกํ หตฺถิํ ทเมสฺสามี’’ติ อตฺตนา อิจฺฉิตํ การณํ สิกฺขาเปตุํ อสกฺโกนฺตํ ทิสฺวา สมีเป ฐิเต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา อาห – ‘‘อาวุโส, สเจ อยํ หตฺถาจริโย อิมํ หตฺถิํ อสุกฏฺฐาเน นาม วิชฺเฌยฺย, ขิปฺปเมว อิมํ การณํ สิกฺขาเปยฺยา’’ติฯ โส ตสฺส กถํ สุตฺวา ตถา กตฺวา ตํ หตฺถิํ สุทนฺตํ ทเมสิฯ เต ภิกฺขู ตํ ปวตฺติํ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตยา เอวํ วุตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต วิครหิตฺวา ‘‘กิํ เต, โมฆปุริส, หตฺถิยาเนน วา อญฺเญน วา ทนฺเตนฯ น หิ เอเตหิ ยาเนหิ อคตปุพฺพํ ฐานํ คนฺตุํ สมตฺถา นาม อตฺถิ, อตฺตนา ปน สุทนฺเตน สกฺกา อคตปุพฺพํ ฐานํ คนฺตุํ, ตสฺมา อตฺตานเมว ทเมหิ, กิํ เต เอเตสํ ทมเนนา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[323]

‘‘น หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;

ยถาตฺตนา สุทนฺเตน, ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยานิ ตานิ หตฺถิยานาทีนิ ยานานิ, น หิ เอเตหิ ยาเนหิ โกจิ ปุคฺคโล สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพตฺตา ‘‘อคต’’นฺติ สงฺขาตํ นิพฺพานทิสํ ตถา คจฺเฉยฺย, ยถา ปุพฺพภาเค อินฺทฺริยทเมน อปรภาเค อริยมคฺคภาวนาย สุทนฺเตน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน สปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ตํ อคตปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉติ, ทนฺตภูมิํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา อตฺตทมนเมว ตโต วรนฺติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

หตฺถาจริยปุพฺพกภิกฺขุวตฺถุ ทุติยํฯ