‘‘อปุญฺญลาโภ จ คตี จ ปาปิกา,

ภีตสฺส ภีตาย รตี จ โถกิกา;

ราชา จ ทณฺฑํ ครุกํ ปเณติ,

ตสฺมา นโร ปรทารํ น เสเว’’ติฯ

ตตฺถ ฐานานีติ ทุกฺขการณานิฯ ปมตฺโตติ สติโวสฺสคฺเคน สมนฺนาคโตฯ อาปชฺชตีติ ปาปุณาติฯ ปรทารูปเสวีติ ปรทารํ อุปเสวนฺโต อุปฺปถจารีฯ อปุญฺญลาภนฺติ อกุสลลาภํฯ น นิกามเสยฺยนฺติ ยถา อิจฺฉติ, เอวํ เสยฺยํ อลภิตฺวา อนิจฺฉิตํ ปริตฺตกเมว กาลํ เสยฺยํ ลภติฯ อปุญฺญลาโภ จาติ เอวํ ตสฺส อยญฺจ อปุญฺญลาโภ, เตน จ อปุญฺเญน นิรยสงฺขาตา ปาปิกา คติ โหติฯ รตี จ โถกิกาติ ยา ตสฺส ภีตสฺส ภีตาย อิตฺถิยา สทฺธิํ รติ, สาปิ โถกิกา ปริตฺตา โหติฯ ครุกนฺติ ราชา จ หตฺถจฺเฉทาทิวเสน ครุกํ ทณฺฑํ ปเณติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปรทารํ เสวนฺโต เอตานิ อปุญฺญาทีนิ ปาปุณาติ, ตสฺมา ปรทารํ น เสเวยฺยาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน เขมโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตโต ปฏฺฐาย มหาชโน สุขํ วีตินาเมสิฯ กิํ ปนสฺส ปุพฺพกมฺมนฺติ? โส กิร กสฺสปพุทฺธกาเล อุตฺตมมลฺโล หุตฺวา ทฺเว สุวณฺณปฏากา ทสพลสฺส กญฺจนถูเป อาโรเปตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ ‘‘ฐเปตฺวา ญาติสาโลหิติตฺถิโย อวเสสา มํ ทิสฺวา รชฺชนฺตู’’ติฯ อิทมสฺส ปุพฺพกมฺมนฺติฯ เตน ตํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ทิสฺวา ปเรสํ อิตฺถิโย สกภาเวน สณฺฐาตุํ นาสกฺขิํสูติฯ

เขมกเสฏฺฐิปุตฺตวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. ทุพฺพจภิกฺขุวตฺถุ

กุโส ยถาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอโก กิร ภิกฺขุ อสญฺจิจฺจ เอกํ ติณํ ฉินฺทิตฺวา กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน เอกํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อาวุโส, โย ติณํ ฉินฺทติ, ตสฺส กิํ โหตี’’ติ ตํ อตฺตนา กตภาวํ อาโรเจตฺวา ปุจฺฉิฯ

อถ นํ อิตโร ‘‘ตฺวํ ติณสฺส ฉินฺนการณา กิญฺจิ โหตีติ สญฺญํ กโรสิ, น เอตฺถ กิญฺจิ โหติ, เทเสตฺวา ปน มุจฺจตี’’ติ วตฺวา สยมฺปิ อุโภหิ หตฺเถหิ ติณํ ลุญฺจิตฺวา อคฺคเหสิฯ ภิกฺขู ตํ ปวตฺติํ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ อเนกปริยาเยน วิครหิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[311]

‘‘กุโส ยถา ทุคฺคหิโต, หตฺถเมวานุกนฺตติ;

สามญฺญํ ทุปฺปรามฏฺฐํ, นิรยายุปกฑฺฒติฯ

[312]

‘‘ยํ กิญฺจิ สิถิลํ กมฺมํ, สํกิลิฏฺฐญฺจ ยํ วตํ;

สงฺกสฺสรํ พฺรหฺมจริยํ, น ตํ โหติ มหปฺผลํฯ

[313]

‘‘กยิรา เจ กยิราเถนํ, ทฬฺหเมนํ ปรกฺกเม;

สิถิโล หิ ปริพฺพาโช, ภิยฺโย อากิรเต รช’’นฺติฯ

ตตฺถ กุโสติ ยํ กิญฺจิ ติขิณธารํ ติณํ อนฺตมโส ตาลปณฺณมฺปิ, ยถา โส กุโส เยน ทุคฺคหิโต, ตสฺส หตฺถํ อนุกนฺตติ ผาเลติ, เอวเมว สมณธมฺมสงฺขาตํ สามญฺญมฺปิ ขณฺฑสีลาทิตาย ทุปฺปรามฏฺฐํ นิรยายุปกฑฺฒติ, นิรเย นิพฺพตฺตาเปตีติ อตฺโถฯ สิถิลนฺติ โอลียิตฺวา กรเณน สิถิลคาหํ กตฺวา กตํ ยํกิญฺจิ กมฺมํฯ สํกิลิฏฺฐนฺติ เวสิยาทิเกสุ อโคจเรสุ จรเณน สํกิลิฏฺฐํฯ สงฺกสฺสรนฺติ สงฺกาหิ สริตพฺพํ, อุโปสถกิจฺจาทีสุ อญฺญตรกิจฺเจน สนฺนิปติตมฺปิ สงฺฆํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อิเม มม จริยํ ญตฺวา มํ อุกฺขิปิตุกามาว สนฺนิปติตา’’ติ เอวํ อตฺตโน อาสงฺกาหิ สริตํ อุสฺสงฺกิตํ ปริสงฺกิตํฯ น ตํ โหตีติ ตํ เอวรูปํ สมณธมฺมสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส มหปฺผลํ น โหติ, ตสฺส มหปฺผลาภาเวเนว ภิกฺขทายกานมฺปิสฺส น มหปฺผลํ โหตีติ อตฺโถฯ กยิรา เจติ ตสฺมา ยํ กมฺมํ กเรยฺย, ตํ กเรยฺยาเถวฯ ทฬฺหเมนํ ปรกฺกเมติ ถิรกตเมว กตฺวา อวตฺตสมาทาโน หุตฺวา เอนํ กยิราฯ ปริพฺพาโชติ สิถิลภาเวน กโต ขณฺฑาทิภาวปฺปตฺโต สมณธมฺโมฯ ภิยฺโย อากิรเต รชนฺติ อพฺภนฺตเร วิชฺชมานํ ราครชาทิํ เอวรูโป สมณธมฺโม อปเนตุํ น สกฺโกติ, อถ โข ตสฺส อุปริ อปรมฺปิ ราครชาทิํ อากิรตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุ, โสปิ ภิกฺขุ สํวเร ฐตฺวา ปจฺฉา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติฯ

ทุพฺพจภิกฺขุวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. อิสฺสาปกติตฺถิวตฺถุ

อกตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อิสฺสาปกตํ อิตฺถิํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตสฺสา กิร สามิโก เอกาย เคหทาสิยา สทฺธิํ สนฺถวํ อกาสิฯ สา อิสฺสาปกตา ตํ ทาสิํ หตฺถปาเทสุ พนฺธิตฺวา ตสฺสา กณฺณนาสํ ฉินฺทิตฺวา เอกสฺมิํ คุฬฺหคพฺเภ ปกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ ปิทหิตฺวา ตสฺส กมฺมสฺส อตฺตนา กตภาวํ ปฏิจฺฉาเทตุํ ‘‘เอหิ, อยฺย, วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ สามิกํ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตี นิสีทิฯ อถสฺสา อาคนฺตุกญาตกา เคหํ อาคนฺตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ทาสิํ โมจยิํสุฯ สา วิหารํ คนฺตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ฐิตา ตมตฺถํ ทสพลสฺส อาโรเจสิฯ สตฺถา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ทุจฺจริตํ นาม ‘อิทํ เม อญฺเญ น ชานนฺตี’ติ อปฺปมตฺตกมฺปิ น กาตพฺพํ, อญฺญสฺมิํ อชานนฺเตปิ สุจริตเมว กาตพฺพํฯ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กตมฺปิ หิ ทุจฺจริตํ นาม ปจฺฉานุตาปํ กโรติ, สุจริตํ ปาโมชฺชเมว ชเนตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[314]

‘‘อกตํ ทุกฺกฏํ เสยฺโย, ปจฺฉา ตปฺปติ ทุกฺกฏํ;

กตญฺจ สุกตํ เสยฺโย, ยํ กตฺวา นานุตปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ ทุกฺกฏนฺติ สาวชฺชํ อปายสํวตฺตนิกํ กมฺมํ อกตเมว เสยฺโย วรํ อุตฺตมํฯ ปจฺฉา ตปฺปตีติ ตญฺหิ อนุสฺสริตานุสฺสริตกาเล ตปฺปติเยวฯ สุกตนฺติ อนวชฺชํ ปน สุขทายกํ สุคติสํวตฺตนิกเมว กมฺมํ กตํ เสยฺโยฯ ยํ กตฺวาติ ยํ กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา อนุสฺสรณกาเล น ตปฺปติ นานุตปฺปติ, โสมนสฺสชาโตว โหติ, ตํ กมฺมํ วรนฺติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน อุปาสโก จ สา จ อิตฺถี โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ตญฺจ ปน ทาสิํ ตตฺเถว ภุชิสฺสํ กตฺวา ธมฺมจารินิํ กริํสูติฯ

อิสฺสาปกติตฺถิวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ