ตตฺถ สทฺโธติ โลกิยโลกุตฺตรสทฺธาย สมนฺนาคโตฯ สีเลนาติ อาคาริยสีลํ, อนาคาริยสีลนฺติ ทุวิธํ สีลํฯ เตสุ อิธ อาคาริยสีลํ อธิปฺเปตํ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ยโสโภคสมปฺปิโตติ ยาทิโส อนาถปิณฺฑิกาทีนํ ปญฺจอุปาสกสตปริวารสงฺขาโต อาคาริยยโส, ตาทิเสเนว ยเสน ธนธญฺญาทิโก เจว สตฺตวิธอริยธนสงฺขาโต จาติ ทุวิโธ โภโค, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ยํ ยํ ปเทสนฺติ ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ เอวรูโป กุลปุตฺโต ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺถ เอวรูเปน ลาภสกฺกาเรน ปูชิโตว โหตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

จิตฺตคหปติวตฺถุ สตฺตมํฯ

8. จูฬสุภทฺทาวตฺถุ

ทูเร สนฺโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส ธีตรํ จูฬสุภทฺทํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ

อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร ทหรกาลโต ปฏฺฐาย อุคฺคนครวาสี อุคฺโค นาม เสฏฺฐิปุตฺโต สหายโก อโหสิฯ เต เอกาจริยกุเล สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺตา อญฺญมญฺญํ กติกํ กริํสุ ‘‘อมฺหากํ วยปฺปตฺตกาเล ปุตฺตธีตาสุ ชาตาสุ โย ปุตฺตสฺส ธีตรํ วาเรติ, เตน ตสฺส ธีตา ทาตพฺพา’’ติฯ เต อุโภปิ วยปฺปตฺตา อตฺตโน อตฺตโน นคเร เสฏฺฐิฏฺฐาเน ปติฏฺฐหิํสุฯ อเถกสฺมิํ สมเย อุคฺคเสฏฺฐิ วณิชฺชํ ปโยเชนฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ สาวตฺถิํ อคมาสิฯ อนาถปิณฺฑิโก อตฺตโน ธีตรํ จูฬสุภทฺทํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อมฺม, ปิตา เต อุคฺคเสฏฺฐิ นาม อาคโต, ตสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ สพฺพํ ตว ภาโร’’ติ อาณาเปสิฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺส อาคตทิวสโต ปฏฺฐาย สหตฺเถเนว สูปพฺยญฺชนาทีนิ สมฺปาเทติ, มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ อภิสงฺขโรติ , โภชนกาเล ตสฺส นฺหาโนทกํ ปฏิยาทาเปตฺวา นฺหานกาลโต ปฏฺฐาย สพฺพกิจฺจานิ สาธุกํ กโรติฯ

อุคฺคเสฏฺฐิ ตสฺสา อาจารสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต เอกทิวสํ อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธิํ สุขกถาย สนฺนิสินฺโน ‘‘มยํ ทหรกาเล เอวํ นาม กติกํ กริมฺหา’’ติ สาเรตฺวา จูฬสุภทฺทํ อตฺตโน ปุตฺตสฺสตฺถาย วาเรสิฯ โส ปน ปกติยาว มิจฺฉาทิฏฺฐิโกฯ ตสฺมา ทสพลสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา สตฺถารา อุคฺคเสฏฺฐิสฺสูปนิสฺสยํ ทิสฺวา อนุญฺญาโต ภริยาย สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา ธีตรํ วิสาขํ ทตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ธนญฺจยเสฏฺฐิ วิย มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา สุภทฺทํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อมฺม, สสุรกุเล วสนฺติยา นาม อนฺโตอคฺคิ พหิ น นีหริตพฺโพ’’ติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.259; ธ. ป. อฏฺฐ. 1.52 วิสาขาวตฺถุ) ธนญฺจยเสฏฺฐินา วิสาขาย ทินฺนนเยเนว ทส โอวาเท ทตฺวา ‘‘สเจ เม คตฏฺฐาเน ธีตุ โทโส อุปฺปชฺชติ, ตุมฺเหหิ โสเธตพฺโพ’’ติ อฏฺฐ กุฏุมฺพิเก ปาฏิโภเค คเหตฺวา ตสฺสา อุยฺโยชนทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปุริมภเว ธีตรา กตานํ สุจริตานํ ผลวิภูติํ โลกสฺส ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย มหนฺเตน สกฺกาเรน ธีตรํ อุยฺโยเชสิฯ ตสฺสา อนุปุพฺเพน อุคฺคนครํ ปตฺตกาเล สสุรกุเลน สทฺธิํ มหาชโน ปจฺจุคฺคมนมกาสิฯ

สาปิ อตฺตโน สิริวิภวํ ปากฏํ กาตุํ วิสาขา วิย สกลนครสฺส อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี รเถ ฐตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา นาคเรหิ เปสิเต ปณฺณากาเร คเหตฺวา อนุรูปวเสน เตสํ เตสํ เปเสนฺตี สกลนครํ อตฺตโน คุเณหิ เอกาพทฺธมกาสิฯ มงฺคลทิวสาทีสุ ปนสฺสา สสุโร อเจลกานํ สกฺการํ กโรนฺโต ‘‘อาคนฺตฺวา อมฺหากํ สมเณ วนฺทตู’’ติ เปเสสิฯ สา ลชฺชาย นคฺเค ปสฺสิตุํ อสกฺโกนฺตี คนฺตุํ น อิจฺฉติฯ โส ปุนปฺปุนํ เปเสตฺวาปิ ตาย ปฏิกฺขิตฺโต กุชฺฌิตฺวา ‘‘นีหรถ น’’นฺติ อาหฯ สา ‘‘น สกฺกา มม อการเณน โทสํ อาโรเปตุ’’นฺติ กุฏุมฺพิเก ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เต ตสฺสา นิทฺโทสภาวํ ญตฺวา เสฏฺฐิํ สญฺญาเปสุํฯ โส ‘‘อยํ มม สมเณ อหิริกาติ น วนฺที’’ติ ภริยาย อาโรเจสิฯ สา ‘‘กีทิสา นุ โข อิมิสฺสา สมณา, อติวิย เตสํ ปสํสตี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห –

‘‘กีทิสา สมณา ตุยฺหํ, พาฬฺหํ โข เน ปสํสสิ;

กิํสีลา กิํสมาจารา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติฯ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.24);

อถสฺสา สุภทฺทา พุทฺธานญฺเจว พุทฺธสาวกานญฺจ คุเณ ปกาเสนฺตี –

‘‘สนฺตินฺทฺริยา สนฺตมานสา, สนฺตํ เตสํ คตํ ฐิตํ;

โอกฺขิตฺตจกฺขู มิตภาณี, ตาทิสา สมณา มมฯ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.24);

‘‘กายกมฺมํ สุจิ เนสํ, วาจากมฺมํ อนาวิลํ;

มโนกมฺมํ สุวิสุทฺธํ, ตาทิสา สมณา มมฯ

‘‘วิมลา สงฺขมุตฺตาภา, สุทฺธา อนฺตรพาหิรา;

ปุณฺณา สุทฺเธหิ ธมฺเมหิ, ตาทิสา สมณา มมฯ

‘‘ลาเภน อุนฺนโต โลโก, อลาเภน จ โอนโต;

ลาภาลาเภน เอกฏฺฐา, ตาทิสา สมณา มมฯ

‘‘ยเสน อุนฺนโต โลโก, อยเสน จ โอนโต;

ยสายเสน เอกฏฺฐา, ตาทิสา สมณา มมฯ

‘‘ปสํสายุนฺนโต โลโก, นินฺทายาปิ จ โอนโต;

สมา นินฺทาปสํสาสุ, ตาทิสา สมณา มมฯ

‘‘สุเขน อุนฺนโต โลโก, ทุกฺเขนาปิ จ โอนโต;

อกมฺปา สุขทุกฺเขสุ, ตาทิสา สมณา มมา’’ติฯ –

เอวมาทีหิ วจเนหิ สสฺสุํ โตเสสิฯ

อถ นํ ‘‘สกฺกา ตว สมเณ อมฺหากมฺปิ ทสฺเสตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘สกฺกา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ ยถา มยํ เต ปสฺสาม, ตถา กโรหี’’ติ วุตฺเต สา ‘‘สาธู’’ติ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ สชฺเชตฺวา อุปริปาสาทตเล ฐตฺวา เชตวนาภิมุขี สกฺกจฺจํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา พุทฺธคุเณ อาวชฺเชตฺวา คนฺธวาสปุปฺผธุเมหิ ปูชํ กตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตมิ, อิมินา เม สญฺญาเณน สตฺถา นิมนฺติตภาวํ ชานาตู’’ติ สุมนปุปฺผานํ อฏฺฐ มุฏฺฐิโย อากาเส ขิปิฯ ปุปฺผานิ คนฺตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สตฺถุโน อุปริ มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺฐํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ อนาถปิณฺฑิโกปิ ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย สตฺถารํ นิมนฺเตสิฯ

สตฺถา ‘‘อธิวุตฺถํ มยา, คหปติ, สฺวาตนาย ภตฺต’’นฺติ วตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยา ปุเรตรํ อาคโต นตฺถิ, กสฺส นุ โข โว อธิวุตฺถ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘จูฬสุภทฺทาย, คหปติ, นิมนฺติโต’’ติ วตฺวา ‘‘นนุ, ภนฺเต, จูฬสุภทฺทา ทูเร วสติ อิโต วีสติโยชนสตมตฺถเก’’ติ วุตฺเต, ‘‘อาม คหปติ, ทูเร วสนฺตาปิ หิ สปฺปุริสา อภิมุเข ฐิตา วิย ปกาเสนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[304]

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติฯ

ตตฺถ สนฺโตติ ราคาทีนํ สนฺตตาย พุทฺธาทโย สนฺตา นามฯ อิธ ปน ปุพฺพพุทฺเธสุ กตาธิการา อุสฺสนฺนกุสลมูลา ภาวิตภาวนา สตฺตา สนฺโตติ อธิปฺเปตาฯ ปกาเสนฺตีติ ทูเร ฐิตาปิ พุทฺธานํ ญาณปถํ อาคจฺฉนฺตา ปากฏา โหนฺติฯ หิมวนฺโต วาติ ยถา หิ ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต ปญฺจโยชนสตุพฺเพโธ จตุราสีติยา กูฏสหสฺเสหิ ปฏิมณฺฑิโต หิมวนฺตปพฺพโต ทูเร ฐิตานมฺปิ อภิมุเข ฐิโต วิย ปกาเสติ, เอวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถฯ อสนฺเตตฺถาติ ทิฏฺฐธมฺมครุกา วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา พาลปุคฺคลา อสนฺโต นาม, เต เอตฺถ พุทฺธานํ ทกฺขิณสฺส ชาณุมณฺฑลสฺส สนฺติเก นิสินฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ น ปญฺญายนฺติฯ รตฺติํ ขิตฺตาติ รตฺติํ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร ขิตฺตสรา วิย ตถารูปสฺส อุปนิสฺสยภูตสฺส ปุพฺพเหตุโน อภาเวน น ปญฺญายนฺตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

สกฺโก เทวราชา ‘‘สตฺถารา สุภทฺทาย นิมนฺตนํ อธิวาสิต’’นฺติ ญตฺวา วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ อาณาเปสิ – ‘‘ปญฺจ กูฏาคารสตานิ นิมฺมินิตฺวา สฺเว พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุคฺคนครํ เนหี’’ติฯ โส ปุนทิวเส ปญฺจสตานิ กูฏาคารานิ นิมฺมินิตฺวา เชตวนทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ สตฺถา อุจฺจินิตฺวา วิสุทฺธขีณาสวานํเยว ปญฺจสตานิ อาทาย สปริวาโร กูฏาคาเรสุ นิสีทิตฺวา อุคฺคนครํ อคมาสิฯ อุคฺคเสฏฺฐิปิ สปริวาโร สุภทฺทาย ทินฺนนเยเนว ตถาคตสฺส อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺโต สตฺถารํ มหนฺเตน สิริวิภเวน อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มาลาทีหิ มหนฺตํ สกฺการํ กโรนฺโต สปริวาโร สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วนฺทิตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปุนปฺปุนํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ อทาสิฯ

สตฺถาปิสฺส สปฺปายํ สลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ อาทิํ กตฺวา จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ สตฺถา ‘‘จูฬสุภทฺทาย อนุคฺคหณตฺถํ ตฺวํ อิเธว โหหี’’ติ อนุรุทฺธตฺเถรํ นิวตฺตาเปตฺวา สาวตฺถิเมว อคมาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ตํ นครํ สทฺธาสมฺปนฺนํ อโหสีติฯ

จูฬสุภทฺทาวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. เอกวิหาริตฺเถรวตฺถุ

เอกาสนนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกวิหาริตฺเถรํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร เถโร เอกโกว เสยฺยํ กปฺเปติ, เอกโกว นิสีทติ, เอกโกว จงฺกมติ, เอกโกว ติฏฺฐตีติ จตุปริสนฺตเร ปากโฏ อโหสิฯ อถ นํ ภิกฺขู, ‘‘ภนฺเต, เอวรูโป นามายํ เถโร’’ติ ตถาคตสฺสาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ‘‘ภิกฺขุนา นาม ปวิวิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ วิเวเก อานิสํสํ กเถตฺวา อิมํ คาถมาห –

[305]

‘‘เอกาสนํ เอกเสยฺยํ, เอโก จรมตนฺทิโต;

เอโก ทมยมตฺตานํ, วนนฺเต รมิโต สิยา’’ติฯ

ตตฺถ เอกาสนํ เอกเสยฺยนฺติ ภิกฺขุสหสฺสมชฺเฌปิ มูลกมฺมฏฺฐานํ อวิชหิตฺวา เตเนว มนสิกาเรน นิสินฺนสฺส อาสนํ เอกาสนํ นามฯ โลหปาสาทสทิเสปิ จ ปาสาเท ภิกฺขุสหสฺสมชฺเฌปิ ปญฺญตฺเต วิจิตฺรปจฺจตฺถรณูปธาเน มหารเห สยเน สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน มูลกมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน นิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน เสยฺยา เอกเสยฺยา นามฯ เอวรูปํ เอกาสนญฺจ เอกเสยฺยญฺจ ภเชถาติ อตฺโถฯ อตนฺทิโตติ ชงฺฆพลํ นิสฺสาย ชีวิตกปฺปเนน อกุสีโต หุตฺวา สพฺพีริยาปเถสุ เอกโกว จรนฺโตติ อตฺโถฯ