ตถา อสกฺโกนฺตา ปน เอกทิวสํ ตีสุ กาเลสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอกสฺมิมฺปิ กาเล พุทฺธานุสฺสติํ มนสิ กโรนฺตา สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติเยว นามฯ ธมฺมคตา สตีติ ‘‘สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทิปฺปเภเท ธมฺมคุเณ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา สติฯ สงฺฆคตา สตีติ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทิปฺปเภเท สงฺฆคุเณ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา สติฯ กายคตา สตีติ ทฺวตฺติํสาการวเสน วา นวสิวถิกาวเสน วา จตุธาตุววตฺถานวเสน วา อชฺฌตฺตนีลกสิณาทิรูปชฺฌานวเสน วา อุปฺปชฺชมานา สติฯ อหิํสาย รโตติ ‘‘โส กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติ (วิภ. 642) เอวํ วุตฺตาย กรุณาภาวนาย รโตฯ ภาวนายาติ เมตฺตาภาวนายฯ กิญฺจาปิ เหฏฺฐา กรุณาภาวนาย วุตฺตตฺตา อิธ สพฺพาปิ อวเสสา ภาวนา นาม, อิธ ปน เมตฺตาภาวนาว อธิปฺเปตาฯ เสสํ ปฐมคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เทสนาวสาเน ทารโก สทฺธิํ มาตาปิตูหิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ปจฺฉา ปน ปพฺพชิตฺวา สพฺเพปิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ทารุสากฏิกปุตฺตวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. วชฺชิปุตฺตกภิกฺขุวตฺถุ

ทุปฺปพฺพชฺชนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวสาลิํ นิสฺสาย มหาวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ วชฺชิปุตฺตกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – อญฺญตโร วชฺชิปุตฺตโก ภิกฺขุ เวสาลิยํ วิหรติ อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ, เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยํ สพฺพรตฺติฉโณ โหติฯ อถ โข โส ภิกฺขุ เวสาลิยา ตูริยตาฬิตวาทิตนิคฺโฆสสทฺทํ สุตฺวา ปริเทวมาโน ตายํ เวลายํ อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘เอกกา มยํ อรญฺเญ วิหราม,

อปวิทฺธํว วนสฺมิํ ทารุกํ;

เอตาทิสิกาย รตฺติยา,

โกสุ นามมฺเหหิ ปาปิโย’’ติฯ (สํ. นิ. 1.229);

โส กิร วชฺชิรฏฺเฐ ราชปุตฺโต วาเรน สมฺปตฺตํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต เวสาลิยํ จาตุมหาราชิเกหิ สทฺธิํ เอกาพทฺธํ กตฺวา สกลนคเร ธชปฏากาทีหิ ปฏิมณฺฑิเต โกมุทิยา ปุณฺณมาย สพฺพรตฺติํ ฉณวาเร วตฺตมาเน เภริยาทีนํ ตูริยานํ ตาฬิตานํ นิคฺโฆสํ วีณาทีนญฺจ วาทิตานํ สทฺทํ สุตฺวา ยานิ เวสาลิยํ สตฺต ราชสหสฺสานิ สตฺต ราชสตานิ สตฺต ราชาโน, ตตฺตกา เอว จ เนสํ อุปราชเสนาปติอาทโย, เตสุ อลงฺกตปฏิยตฺเตสุ นกฺขตฺตกีฬนตฺถาย วีถิํ โอติณฺเณสุ สฏฺฐิหตฺเถ มหาจงฺกเม จงฺกมมาโน คคนมชฺเฌ ฐิตํ ปุณฺณจนฺทํ ทิสฺวา จงฺกมโกฏิยํ ผลกํ นิสฺสาย ฐิโต เวฐนาลงฺการวิรหิตตฺตา วเน ฉฑฺฑิตทารุกํ วิย อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข อญฺโญ อมฺเหหิ ลามกตโร’’ติ จินฺเตนฺโต ปกติยา อารญฺญกาทิคุณยุตฺโตปิ ตสฺมิํ ขเณ อนภิรติยา ปีฬิโต เอวมาหฯ โส ตสฺมิํ วนสณฺเฑ อธิวตฺถาย เทวตาย ‘‘อิมํ ภิกฺขุํ สํเวเชสฺสามี’’ติ อธิปฺปาเยน –

‘‘เอกโกว ตฺวํ อรญฺเญ วิหรสิ, อปวิทฺธํว วนสฺมิํ ทารุกํ;

ตสฺส เต พหุกา ปิหยนฺติ, เนรยิกา วิย สคฺคคามิน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.229) –

วุตฺตํ อิมํ คาถํ สุตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ สตฺถา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ฆราวาสสฺส ทุกฺขตํ ปกาเสตุกาโม ปญฺจ ทุกฺขานิ สโมธาเนตฺวา อิมํ คาถมาห –

[302]

‘‘ทุปฺปพฺพชฺชํ ทุรภิรมํ, ทุราวาสา ฆรา ทุขา;

ทุกฺโขสมานสํวาโส, ทุกฺขานุปติตทฺธคู;

ตสฺมา น จทฺธคู สิยา, น จ ทุกฺขานุปติโต สิยา’’ติฯ

ตตฺถ ทุปฺปพฺพชฺชนฺติ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธญฺเจว ญาติปริวฏฺฏญฺจ ปหาย อิมสฺมิํ สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชฺชํ นาม ทุกฺขํฯ ทุรภิรมนฺติ เอวํ ปพฺพชิเตนาปิ ภิกฺขาจริยาย ชีวิตวุตฺติํ ฆเฏนฺเตน อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติปูรณวเสน อภิรมิตุํ ทุกฺขํฯ ทุราวาสาติ ยสฺมา ปน ฆรํ อาวสนฺเตน ราชูนํ ราชกิจฺจํ, อิสฺสรานํ อิสฺสรกิจฺจํ วหิตพฺพํ, ปริชนา เจว ธมฺมิกา สมณพฺราหฺมณา จ สงฺคหิตพฺพาฯ เอวํ สนฺเตปิ ฆราวาโส ฉิทฺทฆโฏ วิย มหาสมุทฺโท วิย จ ทุปฺปูโรฯ

ตสฺมา ฆราวาสา นาเมเต ทุราวาสา ทุกฺขา อาวสิตุํ, เตเนว การเณน ทุกฺขาติ อตฺโถฯ ทุกฺโข สมานสํวาโสติ คิหิโน วา หิ เย ชาติโคตฺตกุลโภเคหิ ปพฺพชิตา วา สีลาจารพาหุสจฺจาทีหิ สมานาปิ หุตฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ, โกสฺมิ อห’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อธิกรณปสุตา โหนฺติ, เต อสมานา นาม, เตหิ สทฺธิํ สํวาโส ทุกฺโขติ อตฺโถฯ ทุกฺขานุปติตทฺธคูติ เย วฏฺฏสงฺขาตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺนตฺตา อทฺธคู, เต ทุกฺเข อนุปติตาวฯ ตสฺมา น จทฺธคูติ ยสฺมา ทุกฺขานุปติตภาโวปิ ทุกฺโข อทฺธคูภาโวปิ, ตสฺมา วฏฺฏสงฺขาตํ อทฺธานํ คมนตาย อทฺธคู น ภเวยฺย, วุตฺตปฺปกาเรน ทุกฺเขน อนุปติโตปิ น ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ ทสฺสิเต ทุกฺเข นิพฺพินฺทนฺโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปทาเลตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐหีติฯ

วชฺชิปุตฺตกภิกฺขุวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. จิตฺตคหปติวตฺถุ

สทฺโธติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิตฺตคหปติํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ พาลวคฺเค ‘‘อสนฺตํ ภาวนมิจฺเฉยฺยา’’ติ คาถาวณฺณนาย วิตฺถาริตํฯ คาถาปิ ตตฺเถว วุตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ตตฺถ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.74) –

‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, เอตสฺส ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺเสวายํ ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชติ, อุทาหุ อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ‘‘อานนฺท, มม สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺสาปิ อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตสฺสาปิ ตสฺส อุปฺปชฺชเตวฯ อยญฺหิ อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน สมฺปนฺนสีโล, เอวรูโป ปุคฺคโล ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺเถวสฺส ลาภสกฺกาโร นิพฺพตฺตตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[303]

‘‘สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน, ยโสโภคสมปฺปิโต;

ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต’’ติฯ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.74);