ธมฺมปท,อฏฺฐกถา 731 ปณฺเณ

อายสาธโก อายุตฺตกปุริโส วิย ตนฺนิสฺสิโต นนฺทิราโค อนุจโร นามฯ อนีโฆติ นิทฺทุกฺโขฯ พฺราหฺมโณติ ขีณาสโวฯ เอเตสํ ตณฺหาทีนํ อรหตฺตมคฺคญาณาสินา หตตฺตา ขีณาสโว นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตีติ อยเมตฺถตฺโถฯ

เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ

ทุติยคาถายปิ วตฺถุ ปุริมสทิสเมวฯ ตทา หิ สตฺถา ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรเมว อารพฺภ กเถสิฯ เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[295]

‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ โสตฺถิเย;

เวยคฺฆปญฺจมํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ

ตตฺถ ทฺเว จ โสตฺถิเยติ ทฺเว จ พฺราหฺมเณฯ อิมิสฺสา คาถาย สตฺถา อตฺตโน ธมฺมิสฺสรตาย จ เทสนาวิธิกุสลตาย จ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ทฺเว พฺราหฺมณราชาโน จ กตฺวา กเถสิฯ เวยคฺฆปญฺจมนฺติ เอตฺถ พฺยคฺฆานุจริโต สปฺปฏิภโย ทุปฺปฏิปนฺโน มคฺโค เวยคฺโฆ นาม, วิจิกิจฺฉานีวรณมฺปิ เตน สทิสตาย เวยคฺฆํ นาม, ตํ ปญฺจมํ อสฺสาติ นีวรณปญฺจกํ เวยคฺฆปญฺจมํ นามฯ อิทญฺจ เวยคฺฆปญฺจมํ อรหตฺตมคฺคญาณาสินา นิสฺเสสํ หนฺตฺวา อนีโฆว ยาติ พฺราหฺมโณติ อยเมตฺถตฺโถฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวาติฯ

ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. ทารุสากฏิกปุตฺตวตฺถุ

สุปฺปพุทฺธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ทารุสากฏิกสฺส ปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ

ราชคหสฺมิญฺหิ สมฺมาทิฏฺฐิกปุตฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิกปุตฺโตติ ทฺเว ทารกา อภิกฺขณํ คุฬกีฬํ กีฬนฺติฯ เตสุ สมฺมาทิฏฺฐิกปุตฺโต คุฬํ ขิปมาโน พุทฺธานุสฺสติํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ วตฺวา วตฺวา คุฬํ ขิปติฯ อิตโร ติตฺถิยคุเณ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘นโม อรหนฺตาน’’นฺติ วตฺวา วตฺวา ขิปติฯ

เตสุ สมฺมาทิฏฺฐิกสฺส ปุตฺโต ชินาติ, อิตโร ปน ปราชยติฯ โส ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอวํ อนุสฺสริตฺวา เอวํ วตฺวา คุฬํ ขิปนฺโต มมํ ชินาติ, อหมฺปิ เอวรูปํ กริสฺสามี’’ติ พุทฺธานุสฺสติยํ ปริจยมกาสิฯ อเถกทิวสํ ตสฺส ปิตา สกฏํ โยเชตฺวา ทารูนํ อตฺถาย คจฺฉนฺโต ตมฺปิ ทารกํ อาทาย คนฺตฺวา อฏวิยํ ทารูนํ สกฏํ ปูเรตฺวา อาคจฺฉนฺโต พหินคเร สุสานสามนฺเต อุทกผาสุกฏฺฐาเน โคเณ โมเจตฺวา ภตฺตวิสฺสคฺคมกาสิฯ อถสฺส เต โคณา สายนฺหสมเย นครํ ปวิสนฺเตน โคคเณน สทฺธิํ นครเมว ปวิสิํสุฯ สากฏิโกปิ โคเณ อนุพนฺธนฺโต นครํ ปวิสิตฺวา สายํ โคเณ ทิสฺวา อาทาย นิกฺขมนฺโต ทฺวารํ น สมฺปาปุณิฯ ตสฺมิญฺหิ อสมฺปตฺเตเยว ทฺวารํ ปิหิตํฯ

อถสฺส ปุตฺโต เอกโกว รตฺติภาเค สกฏสฺส เหฏฺฐา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ราชคหํ ปน ปกติยาปิ อมนุสฺสพหุลํฯ อยญฺจ สุสานสนฺติเก นิปนฺโนฯ ตตฺถ นํ ทฺเว อมนุสฺสา ปสฺสิํสุฯ เอโก สาสนสฺส ปฏิกณฺฑโก มิจฺฉาทิฏฺฐิโก, เอโก สมฺมาทิฏฺฐิโกฯ เตสุ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก อาห – ‘‘อยํ โน ภกฺโข, อิมํ ขาทิสฺสามา’’ติฯ อิตโร ‘‘อลํ มา เต รุจฺจี’’ติ นิวาเรติฯ โส เตน นิวาริยมาโนปิ ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา ทารกํ ปาเทสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิฯ โส พุทฺธานุสฺสติยา ปริจิตตฺตา ตสฺมิํ ขเณ ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ อาหฯ อมนุสฺโส มหาภยภีโต ปฏิกฺกมิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ อิตโร ‘‘อมฺเหหิ อกิจฺจํ กตํ, ทณฺฑกมฺมํ ตสฺส กโรมา’’ติ วตฺวา ตํ รกฺขมาโน อฏฺฐาสิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก นครํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ โภชนปาติํ ปูเรตฺวา โภชนํ อาหริฯ อถ นํ อุโภปิ ตสฺส มาตาปิตโร วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาเปตฺวา โภเชตฺวา ‘‘อิมานิ อกฺขรานิ ราชาว ปสฺสตุ, มา อญฺโญ’’ติ ตํ ปวตฺติํ ปกาเสนฺตา ยกฺขานุภาเวน โภชนปาติยํ อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา ปาติํ ทารุสกเฏ ปกฺขิปิตฺวา สพฺพรตฺติํ อารกฺขํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

ปุนทิวเส ‘‘ราชกุลโต โจเรหิ โภชนภณฺฑํ อวหฏ’’นฺติ โกลาหลํ กโรนฺตา ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา โอโลเกนฺตา ตตฺถ อปสฺสนฺตา นครา นิกฺขมิตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตา ทารุสกเฏ สุวณฺณปาติํ ทิสฺวา ‘‘อยํ โจโร’’ติ ตํ ทารกํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ

ราชา อกฺขรานิ ทิสฺวา ‘‘กิํ เอตํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นาหํ , เทว, ชานามิ, มาตาปิตโร เม อาคนฺตฺวา รตฺติํ โภเชตฺวา รกฺขมานา อฏฺฐํสุ, อหมฺปิ มาตาปิตโร มํ รกฺขนฺตีติ นิพฺภโยว นิทฺทํ อุปคโตฯ เอตฺตกํ อหํ ชานามี’’ติฯ อถสฺส มาตาปิตโรปิ ตํ ฐานํ อาคมํสุฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา เต ตโยปิ ชเน อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ อาโรเจตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, พุทฺธานุสฺสติ เอว รกฺขา โหติ, อุทาหุ ธมฺมานุสฺสติอาทโยปี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส สตฺถา, ‘‘มหาราช, น เกวลํ พุทฺธานุสฺสติเยว รกฺขา, เยสํ ปน ฉพฺพิเธน จิตฺตํ สุภาวิตํ, เตสํ อญฺเญน รกฺขาวรเณน วา มนฺโตสเธหิ วา กิจฺจํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ฉ ฐานานิ ทสฺเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิฯ

[296]