เตสํ สติยา อวิปฺปวาเสน สตานํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ จตูหิ สมฺปชญฺเญหิ สมฺปชานานํ จตฺตาโรปิ อาสวา อตฺถํ คจฺฉนฺติ, ปริกฺขยํ อภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ภทฺทิยวตฺถุ ตติยํฯ

4. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ

มาตรนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกทิวสญฺหิ สมฺพหุลา อาคนฺตุกา ภิกฺขู สตฺถารํ ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถโร ภควโต อวิทูเร อติกฺกมติฯ สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘ปสฺสถ, ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ มาตาปิตโร หนฺตฺวา นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตี’’ติ วตฺวา เตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘กิํ นุ โข สตฺถา วทตี’’ติ อญฺญมญฺญํ มุขานิ โอโลเกตฺวา สํสยปกฺขนฺเทหิ, ‘‘ภนฺเต, กิํ นาเมตํ วเทถา’’ติ วุตฺเต เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[294]

‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย;

รฏฺฐํ สานุจรํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ

ตตฺถ สานุจรนฺติ อายสาธเกน อายุตฺตเกน สหิตํฯ เอตฺถ หิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริส’’นฺติ (สํ. นิ. 1.55-57) วจนโต ตีสุ ภเวสุ สตฺตานํ ชนนโต ตณฺหา มาตา นามฯ ‘‘อหํ อสุกสฺส นาม รญฺโญ วา ราชมหามตฺตสฺส วา ปุตฺโต’’ติ ปิตรํ นิสฺสาย อสฺมิมานสฺส อุปฺปชฺชนโต อสฺมิมาโน ปิตา นามฯ โลโก วิย ราชานํ ยสฺมา สพฺพทิฏฺฐิคตานิ ทฺเว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ภชนฺติ, ตสฺมา ทฺเว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ทฺเว ขตฺติยราชาโน นามฯ ทฺวาทสายตนานิ วิตฺถตฏฺเฐน รฏฺฐทิสตฺตา รฏฺฐํ นามฯ

อายสาธโก อายุตฺตกปุริโส วิย ตนฺนิสฺสิโต นนฺทิราโค อนุจโร นามฯ อนีโฆติ นิทฺทุกฺโขฯ พฺราหฺมโณติ ขีณาสโวฯ เอเตสํ ตณฺหาทีนํ อรหตฺตมคฺคญาณาสินา หตตฺตา ขีณาสโว นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตีติ อยเมตฺถตฺโถฯ

เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ

ทุติยคาถายปิ วตฺถุ ปุริมสทิสเมวฯ ตทา หิ สตฺถา ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรเมว อารพฺภ กเถสิฯ เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[295]

‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ โสตฺถิเย;

เวยคฺฆปญฺจมํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ

ตตฺถ ทฺเว จ โสตฺถิเยติ ทฺเว จ พฺราหฺมเณฯ อิมิสฺสา คาถาย สตฺถา อตฺตโน ธมฺมิสฺสรตาย จ เทสนาวิธิกุสลตาย จ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ทฺเว พฺราหฺมณราชาโน จ กตฺวา กเถสิฯ เวยคฺฆปญฺจมนฺติ เอตฺถ พฺยคฺฆานุจริโต สปฺปฏิภโย ทุปฺปฏิปนฺโน มคฺโค เวยคฺโฆ นาม, วิจิกิจฺฉานีวรณมฺปิ เตน สทิสตาย เวยคฺฆํ นาม, ตํ ปญฺจมํ อสฺสาติ นีวรณปญฺจกํ เวยคฺฆปญฺจมํ นามฯ อิทญฺจ เวยคฺฆปญฺจมํ อรหตฺตมคฺคญาณาสินา นิสฺเสสํ หนฺตฺวา อนีโฆว ยาติ พฺราหฺมโณติ อยเมตฺถตฺโถฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวาติฯ

ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. ทารุสากฏิกปุตฺตวตฺถุ

สุปฺปพุทฺธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ทารุสากฏิกสฺส ปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ

ราชคหสฺมิญฺหิ สมฺมาทิฏฺฐิกปุตฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิกปุตฺโตติ ทฺเว ทารกา อภิกฺขณํ คุฬกีฬํ กีฬนฺติฯ เตสุ สมฺมาทิฏฺฐิกปุตฺโต คุฬํ ขิปมาโน พุทฺธานุสฺสติํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ วตฺวา วตฺวา คุฬํ ขิปติฯ อิตโร ติตฺถิยคุเณ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘นโม อรหนฺตาน’’นฺติ วตฺวา วตฺวา ขิปติฯ