‘‘อสาเร สารมติโน, สาเร จาสารทสฺสิโน;

เต สารํ นาธิคจฺฉนฺติ, มิจฺฉาสงฺกปฺปโคจราฯ

[12]

‘‘สารญฺจ สารโต ญตฺวา, อสารญฺจ อสารโต;

เต สารํ อธิคจฺฉนฺติ, สมฺมาสงฺกปฺปโคจรา’’ติฯ

ตตฺถ อสาเร สารมติโนติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ตสฺสา อุปนิสฺสยภูตา ธมฺมเทสนาติ อยํ อสาโร นาม, ตสฺมิํ สารทิฏฺฐิโนติ อตฺโถฯ สาเร จาสารทสฺสิโนติ ทสวตฺถุกา สมฺมาทิฏฺฐิ, ตสฺสา อุปนิสฺสยภูตา ธมฺมเทสนาติ อยํ สาโร นาม, ตสฺมิํ ‘‘นายํ สาโร’’ติ อสารทสฺสิโนฯ เต สารนฺติ เต ปน ตํ มิจฺฉาทิฏฺฐิคฺคหณํ คเหตฺวา ฐิตา กามวิตกฺกาทีนํ วเสน มิจฺฉาสงฺกปฺปโคจรา หุตฺวา สีลสารํ, สมาธิสารํ, ปญฺญาสารํ, วิมุตฺติสารํ, วิมุตฺติญาณทสฺสนสารํ, ‘‘ปรมตฺถสารํ, นิพฺพานญฺจ นาธิคจฺฉ’’นฺติฯ สารญฺจาติ ตเมว สีลสาราทิสารํ ‘‘สาโร นามาย’’นฺติ, วุตฺตปฺปการญฺจ อสารํ ‘‘อสาโร อย’’นฺติ ญตฺวาฯ เต สารนฺติ เต ปณฺฑิตา เอวํ สมฺมาทสฺสนํ คเหตฺวา ฐิตา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีนํ วเสน สมฺมาสงฺกปฺปโคจรา หุตฺวา ตํ วุตฺตปฺปการํ สารํ อธิคจฺฉนฺตีติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ สนฺนิปติตานํ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. นนฺทตฺเถรวตฺถุ

ยถา อคารนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ นนฺทํ อารพฺภ กเถสิฯ

สตฺถา หิ ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหรนฺโต – ‘‘ปุตฺตํ เม อาเนตฺวา ทสฺเสถา’’ติ สุทฺโธทนมหาราเชน เปสิตานํ สหสฺสสหสฺสปริวารานํ ทสนฺนํ ทูตานํ สพฺพปจฺฉโต คนฺตฺวา อรหตฺตปฺปตฺเตน กาฬุทายิตฺเถเรน คมนกาลํ ญตฺวา มคฺควณฺณํ วณฺเณตฺวา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต กปิลปุรํ นีโต ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ อตฺถุปฺปตฺติํ กตฺวา เวสฺสนฺตรชาตกํ (ชา. 2.22.1655 อาทโย) กเถตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ, ‘‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติ (ธ. ป. 168) คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา, ‘‘ธมฺมญฺจเร’’ติ (ธ. ป. 169) คาถาย มหาปชาปติํ โสตาปตฺติผเล, ราชานญฺจ สกทาคามิผเล ปติฏฺฐาเปสิฯ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ปน ราหุลมาตุคุณกถํ นิสฺสาย จนฺทกินฺนรีชาตกํ (ชา. 1.14.18 อาทโย) กเถตฺวา ตโต ตติยทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ ปวตฺตมาเนสุ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นนฺทกุมารสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมนฺโต นนฺทกุมารสฺส หตฺถโต ปตฺตํ น คณฺหิฯ โสปิ ตถาคตคารเวน ‘‘ปตฺตํ โว, ภนฺเต, คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ นาสกฺขิฯ เอวํ ปน จินฺเตสิ – ‘‘โสปานสีเส ปตฺตํ คณฺหิสฺสตี’’ติฯ สตฺถา ตสฺมิมฺปิ ฐาเน น คณฺหิฯ อิตโร ‘‘โสปานปาทมูเล คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ สตฺถา ตตฺถาปิ น คณฺหิฯ อิตโร ‘‘ราชงฺคเณ คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ สตฺถา ตตฺถาปิ น คณฺหิฯ กุมาโร นิวตฺติตุกาโม อรุจิยา คจฺฉนฺโต สตฺถุคารเวน ‘‘ปตฺตํ คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ น สกฺโกติฯ ‘‘อิธ คณฺหิสฺสติ, เอตฺถ คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต คจฺฉติฯ

ตสฺมิํ ขเณ อญฺญา อิตฺถิโย ตํ ทิสฺวา ชนปทกลฺยาณิยา อาจิกฺขิํสุ – ‘‘อยฺเย, ภควา นนฺทกุมารํ คเหตฺวา คโต, ตุมฺเหหิ ตํ วินา กริสฺสตี’’ติฯ สา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตเหว อฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ เวเคน คนฺตฺวา, ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหฯ ตํ ตสฺสา วจนํ ตสฺส หทเย ติริยํ ปติตฺวา วิย ฐิตํฯ สตฺถาปิสฺส หตฺถโต ปตฺตํ อคฺคณฺหิตฺวาว ตํ วิหารํ เนตฺวา, ‘‘ปพฺพชิสฺสสิ นนฺทา’’ติอาหฯ โส พุทฺธคารเวน ‘‘น ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อวตฺวา, ‘‘อาม, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘เตน หิ นนฺทํ ปพฺพาเชถา’’ติ อาหฯ สตฺถา กปิลปุรํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสิฯ

สตฺตเม ทิวเส ราหุลมาตา กุมารํ อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เปเสสิ – ‘‘ปสฺส, ตาต, เอตํ วีสติสหสฺสสมณปริวุตํ สุวณฺณวณฺณํ พฺรหฺมรูปิวณฺณํ สมณํ, อยํ เต ปิตา, เอตสฺส มหนฺตา นิธิกุมฺภิโย อเหสุํฯ

ตฺยาสฺส นิกฺขมนโต ปฏฺฐาย น ปสฺสาม, คจฺฉ นํ ทายชฺชํ ยาจสฺสุ – ‘อหํ , ตาต, กุมาโร, อภิเสกํ ปตฺวา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสามิ, ธเนน เม อตฺโถ, ธนํ เม เทหิฯ สามิโก หิ ปุตฺโต ปิตุสนฺตกสฺสา’’’ติฯ กุมาโร ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวาว ปิตุสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา หฏฺฐจิตฺโต ‘‘สุขา เต, สมณ, ฉายา’’ติ วตฺวา อญฺญมฺปิ พหุํ อตฺตโน อนุรูปํ วทนฺโต อฏฺฐาสิฯ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ กุมาโรปิ ‘‘ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหิ, ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหี’’ติ ภควนฺตํ อนุพนฺธิฯ ภควาปิ กุมารํ น นิวตฺตาเปสิฯ ปริชโนปิ ภควตา สทฺธิํ คจฺฉนฺตํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ อิติ โส ภควตา สทฺธิํ อารามเมว อคมาสิฯ

ตโต ภควา จินฺเตสิ – ‘‘ยํ อยํ ปิตุสนฺตกํ ธนํ อิจฺฉติ, ตํ วฏฺฏานุคตํ สวิฆาตํ, หนฺทสฺส โพธิตเล ปฏิลทฺธํ สตฺตวิธํ อริยธนํ เทมิ, โลกุตฺตรทายชฺชสฺส นํ สามิกํ กโรมี’’ติฯ อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ เถโร กุมารํ ปพฺพาเชสิฯ ปพฺพชิเต จ ปน กุมาเร รญฺโญ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชิฯ ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ภควโต นิเวเทตฺวา, ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อยฺยา, มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชยฺยุ’’นฺติ วรํ ยาจิฯ ภควา ตสฺส ตํ วรํ ทตฺวา ปุเนกทิวสํ ราชนิเวสเน กตปาตราโส เอกมนฺตํ นิสินฺเนน รญฺญา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทุกฺกรการิกกาเล เอกา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘ปุตฺโต เต กาลกโต’ติ อาหฯ อหํ ตสฺสา วจนํ อสทฺทหนฺโต ‘น มยฺหํ ปุตฺโต โพธิํ อปฺปตฺวา กาลํ กโรตี’ติ ปฏิกฺขิปิ’’นฺติ วุตฺเต – ‘‘อิทานิ กิํ สทฺทหิสฺสถ, ปุพฺเพปิ อฏฺฐิกานิ ทสฺเสตฺวา, ‘ปุตฺโต เต มโต’ติ วุตฺเต น สทฺทหิตฺวา’’ติ อิมิสฺสา อตฺถุปฺปตฺติยา มหาธมฺมปาลชาตกํ (ชา. 1.10.92 อาทโย) กเถสิฯ คาถาปริโยสาเน ราชา อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ อิติ ภควา ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปุนเทว ราชคหํ คนฺตฺวา ตโต อนาถปิณฺฑิเกน สาวตฺถิํ อาคมนตฺถาย คหิตปฏิญฺโญ นิฏฺฐิเต เชตวเน วิหาเร ตตฺถ คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ

เอวํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต อายสฺมา นนฺโท อุกฺกณฺฏฺฐิตฺวา ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ อาโรเจสิ – ‘‘อนภิรโต อหํ, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ จรามิ, น สกฺโกมิ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสามี’’ติฯ ภควา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา อายสฺมนฺตํ นนฺทํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, นนฺท, สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ เอวํ อาโรเจสิ – ‘อนภิรโต, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ จรามิ, น สกฺโกมิ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสามี’’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิสฺส ปน ตฺวํ, นนฺท, อนภิรโต พฺรหฺมจริยํ จรสิ, น สกฺโกสิ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสสี’’ติ? ‘‘สากิยานี มํ, ภนฺเต, ชนปทกลฺยาณี ฆรา นิกฺขมนฺตสฺส อฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ อปโลเกตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’ติ, โส โข อหํ, ภนฺเต, ตํ อนุสฺสรมาโน อนภิรโต พฺรหฺมจริยํ จรามิ, น สกฺโกมิ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติสฺสามี’’ติฯ

อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทํ พาหายํ คเหตฺวา อิทฺธิพเลน ตาวติํสเทวโลกํ อาเนนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ ฌามกฺเขตฺเต ฌามขาณุเก นิสินฺนํ ฉินฺนกณฺณนาสนงฺคุฏฺฐํ เอกํ ปลุฏฺฐมกฺกฏิํ ทสฺเสตฺวา ตาวติํสภวเน สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อุปฏฺฐานํ อาคตานิ กกุฏปาทานิ ปญฺจ อจฺฉราสตานิ ทสฺเสสิฯ กกุฏปาทานีติ รตฺตวณฺณตาย ปาเรวตปาทสทิสปาทานิฯ ทสฺเสตฺวา จ ปนาห – ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, นนฺท, กตมา นุ โข อภิรูปตรา วา ทสฺสนียตรา วา ปาสาทิกตรา วา สากิยานี วา ชนปทกลฺยาณี, อิมานิ วา ปญฺจ อจฺฉราสตานิ กกุฏปาทานี’’ติ? ตํ สุตฺวา อาห – ‘‘เสยฺยถาปิ สา, ภนฺเต, ฉินฺนกณฺณนาสนงฺคุฏฺฐา ปลุฏฺฐมกฺกฏี, เอวเมว โข, ภนฺเต, สากิยานี ชนปทกลฺยาณี, อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ อุปนิธาย สงฺขฺยมฺปิ น อุเปติ, กลมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติฯ อถ โข อิมาเนว ปญฺจ อจฺฉราสตานิ อภิรูปตรานิ เจว ทสฺสนียตรานิ จ ปาสาทิกตรานิ จา’’ติฯ ‘‘อภิรม, นนฺท, อภิรม, นนฺท, อหํ เต ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทาน’’นฺติฯ ‘‘สเจ เม, ภนฺเต ภควา, ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทานํ, อภิรมิสฺสามหํ, ภนฺเต, ภควติ พฺรหฺมจริเย’’ติฯ

อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทํ คเหตฺวา ตตฺถ อนฺตรหิโต เชตวเนเยว ปาตุรโหสิฯ อสฺโสสุํ โข ภิกฺขู, ‘‘อายสฺมา กิร นนฺโท ภควโต ภาตา มาตุจฺฉาปุตฺโต อจฺฉรานํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรติฯ ภควา กิรสฺส ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทาน’’นฺติฯ อถ โข อายสฺมโต นนฺทสฺส สหายกา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ นนฺทํ ภตกวาเทน จ อุปกฺกิตกวาเทน จ สมุทาจรนฺติ, ‘‘ภตโก กิรายสฺมา นนฺโท, อุปกฺกิตโก กิรายสฺมา นนฺโท, อจฺฉรานํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรติฯ ภควา กิรสฺส ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทาน’’นฺติฯ อถ โข อายสฺมา นนฺโท สหายกานํ ภิกฺขูนํ ภตกวาเทน จ อุปกฺกิตกวาเทน จ อฏฺฏิยมาโน หรายมาโน ชิคุจฺฉมาโน เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต น จิรสฺเสว ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ, ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภญฺญาสิฯ อญฺญตโร จ โข ปนายสฺมา นนฺโท อรหตํ อโหสิฯ

อเถกา เทวตา รตฺติภาเค สกลํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อาโรเจสิ – ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, นนฺโท ภควโต ภาตา มาตุจฺฉาปุตฺโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติฯ ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาทิ ‘‘นนฺโท อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติฯ โสปายสฺมา นนฺโท ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอตทโวจ – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, ภควา ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทานํ, มุญฺจามหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติฯ ‘‘มยาปิ โข เต, นนฺท, เจตสา เจโต ปริจฺจ วิทิโต ‘นนฺโท อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติฯ เทวตาปิ เม เอตมตฺถํ อาโรเจสิ – ‘อายสฺมา, ภนฺเต, นนฺโท อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’ติฯ

ยเทว โข เต, นนฺท, อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อถาหํ มุตฺโต เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติฯ อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘ยสฺส นิตฺติณฺโณ ปงฺโก, มทฺทิโต กามกณฺฏโก;

โมหกฺขยํ อนุปฺปตฺโต, สุขทุกฺเขสุ น เวธตี ส ภิกฺขู’’ติฯ (อุทา. 22);

อเถกทิวสํ ภิกฺขู ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘อาวุโส นนฺท, ปุพฺเพ ตฺวํ ‘อุกฺกณฺฐิโตมี’ติ วเทสิ, อิทานิ เต กถ’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ เม, อาวุโส, คิหิภาวาย อาลโย’’ติฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู – ‘‘อภูตํ อายสฺมา นนฺโท กเถติ, อญฺญํ พฺยากโรติ, อตีตทิวเสสุ ‘อุกฺกณฺฐิโตมฺหี’ติ วตฺวา อิทานิ ‘นตฺถิ เม คิหิภาวาย อาลโย’ติ กเถตี’’ติ คนฺตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘ภิกฺขเว, อตีตทิวเสสุ นนฺทสฺส อตฺตภาโว ทุจฺฉนฺนเคหสทิโส อโหสิ, อิทานิ สุจฺฉนฺนเคหสทิโส ชาโตฯ อยญฺหิ ทิพฺพจฺฉรานํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ปพฺพชิตกิจฺจสฺส มตฺถกํ ปาเปตุํ วายมนฺโต ตํ กิจฺจํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[13]

‘‘ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนํ, วุฏฺฐี สมติวิชฺฌติ;

เอวํ อภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค สมติวิชฺฌติฯ

[14]

‘‘ยถา อคารํ สุจฺฉนฺนํ, วุฏฺฐี น สมติวิชฺฌติ;

เอวํ สุภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค น สมติวิชฺฌตี’’ติฯ

ตตฺถ อคารนฺติ ยํกิญฺจิ เคหํฯ ทุจฺฉนฺนนฺติ วิรฬจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํฯ สมติวิชฺฌตีติ วสฺสวุฏฺฐิ วินิวิชฺฌติฯ อภาวิตนฺติ ตํ อคารํ วุฏฺฐิ วิย ภาวนาย รหิตตฺตา อภาวิตํ จิตฺตํ ราโค สมติ วิชฺฌติฯ น เกวลํ ราโคว, โทสโมหมานาทโย สพฺพกิเลสา ตถารูปํ จิตฺตํ อติวิย วิชฺฌนฺติเยวฯ สุภาวิตนฺติ สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ สุภาวิตํฯ เอวรูปํ จิตฺตํ สุจฺฉนฺนํ เคหํ วุฏฺฐิ วิย ราคาทโย กิเลสา อติวิชฺฌิตุํ น สกฺโกนฺตีติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ มหาชนสฺส เทสนา สาตฺถิกา อโหสิฯ

อถ โข ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ, ‘‘อาวุโส, พุทฺธา นาม อจฺฉริยา, ชนปทกลฺยาณิํ นิสฺสาย อุกฺกณฺฐิโต นามายสฺมา นนฺโท สตฺถารา เทวจฺฉรา อามิสํ กตฺวา วินีโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว , ปุพฺเพเปส มยา มาตุคาเมน ปโลเภตฺวา วินีโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ –

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิวาสี กปฺปโฏ นาม วาณิโช อโหสิฯ ตสฺเสโก คทฺรโภ กุมฺภภารํ วหติ, เอกทิวเสน สตฺต โยชนานิ คจฺฉติฯ โส เอกสฺมิํ สมเย คทฺรภภารเกหิ สทฺธิํ ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ยาว ภณฺฑสฺส วิสฺสชฺชนํ, ตาว คทฺรภํ จริตุํ วิสฺสชฺเชสิฯ อถสฺส โส คทฺรโภ ปริขาปิฏฺเฐ จรมาโน เอกํ คทฺรภิํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิฯ สา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตี อาห – ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ? ‘‘พาราณสิโต’’ติฯ ‘‘เกน กมฺเมนา’’ติ? ‘‘วาณิชฺชกมฺเมนา’’ติฯ ‘‘กิตฺตกํ ภารํ วหสี’’ติ ? ‘‘กุมฺภภาร’’นฺติ? ‘‘เอตฺตกํ ภารํ วหนฺโต กติ โยชนานิ คจฺฉสี’’ติ? ‘‘สตฺต โยชนานี’’ติฯ ‘‘คตคตฏฺฐาเน เต กาจิ ปาทปริกมฺมปิฏฺฐิปริกมฺมกรา อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถี’’ติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต มหาทุกฺขํ นาม อนุโภสี’’ติ? ‘‘กิญฺจาปิ หิ ติรจฺฉานคตานํ ปาทปริกมฺมาทิการกา นาม นตฺถิ, กามสํโยชนฆฏฺฏนตฺถาย ปน เอวรูปํ กถํ กเถสิ’’? โส ตสฺสา กถาย อุกฺกณฺฐิฯ กปฺปโฏปิ ภณฺฑํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา – ‘‘เอหิ, ตาต, คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, นาหํ คมิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา, ‘‘อนิจฺฉนฺตํ ปริภาเสตฺวา นํ เนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

‘‘ปโตทํ เต กริสฺสามิ, สาฬสงฺคุลิกณฺฏกํ;

สญฺฉินฺทิสฺสามิ เต กายํ, เอวํ ชานาหิ คทฺรภา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา คทฺรโภ ‘‘เอวํ สนฺเต อหมฺปิ เต กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘ปโตทํ เม กริสฺสสิ, โสฬสงฺคุลิกณฺฏกํ;

ปุรโต ปติฏฺฐหิตฺวาน, อุทฺธริตฺวาน ปจฺฉโต;

ทนฺตํ เต ปาตยิสฺสามิ, เอวํ ชานาหิ กปฺปฏา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา วาณิโช – ‘‘เกน นุ โข การเณน เอส เอวํ วทตี’’ติ จินฺเตตฺวา, อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ตํ คทฺรภิํ ทิสฺวา, ‘‘อิมาเยส เอวํ สิกฺขาปิโต ภวิสฺสติ, ‘เอวรูปิํ นาม เต คทฺรภิํ อาเนสฺสามี’ติ มาตุคาเมน นํ ปโลเภตฺวา เนสฺสามี’’ติ อิมํ คาถมาห –

‘‘จตุปฺปทิํ สงฺขมุขิํ, นาริํ สพฺพงฺคโสภินิํ;

ภริยํ เต อานยิสฺสามิ, เอวํ ชานาหิ คทฺรภา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต คทฺรโภ อิมํ คาถมาห –

‘‘จตุปฺปทิํ สงฺขมุขิํ, นาริํ สพฺพงฺคโสภินิํ;

ภริยํ เม อานยิสฺสสิ, เอวํ ชานาหิ กปฺปฏ;

กปฺปฏ ภิยฺโย คมิสฺสามิ, โยชนานิ จตุทฺทสา’’ติฯ

อถ นํ กปฺปโฏ, ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ คเหตฺวา สกฏฺฐานํ อคมาสิฯ โส กติปาหจฺจเยน นํ อาห – ‘‘นนุ มํ ตุมฺเห ‘ภริยํ เต อานยิสฺสามี’ติ อโวจุตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, วุตฺตํ, นาหํ อตฺตโน กถํ ภินฺทิสฺสามิ, ภริยํ เต อาเนสฺสามิ, เวตนํ ปน ตุยฺหํ เอกกสฺเสว ทสฺสามิ, ตุยฺหํ เวตนํ ทุติยสฺส ปโหตุ วา มา วา, ตฺวเมว ชาเนยฺยาสิฯ อุภินฺนํ ปน โว สํวาสมนฺวาย ปุตฺตา วิชายิสฺสนฺติ, เตหิปิ พหูหิ สทฺธิํ ตุยฺหํ ตํ ปโหตุ วา มา วา, ตฺวเมว ชาเนยฺยาสี’’ติฯ คทฺรโภ ตสฺมิํ กเถนฺเตเยว อนเปกฺโข อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา, ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, คทฺรภี ชนปทกลฺยาณี อโหสิ, คทฺรโภ นนฺโท, วาณิโช อหเมวฯ เอวํ ปุพฺเพเปส มยา มาตุคาเมน ปโลเภตฺวา วินีโต’’ติ ชาตกํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

นนฺทตฺเถรวตฺถุ นวมํฯ

10. จุนฺทสูกริกวตฺถุ

อิธ โสเจตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต จุนฺทสูกริกํ นาม ปุริสํ อารพฺภ กเถสิฯ