3. ภทฺทิยภิกฺขุวตฺถุ
ยญฺหิ กิจฺจนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ภทฺทิยํ นิสฺสาย ชาติยาวเน วิหรนฺโต ภทฺทิเย ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ
เต กิร ปาทุกมณฺฑเน อุยฺยุตฺตา อเหสุํฯ ยถาห – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภทฺทิยา ภิกฺขู อเนกวิหิตํ ปาทุกมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ติณปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, มุญฺชปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, ปพฺพชปาทุกํ หินฺตาลปาทุกํ กมลปาทุกํ กมฺพลปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, ริญฺจนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญ’’นฺติ (มหาว. 251)ฯ ภิกฺขู เตสํ ตถากรณภาวํ ชานิตฺวา อุชฺฌายิตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา เต ภิกฺขู ครหิตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห อญฺเญน กิจฺเจน อาคตา อญฺญสฺมิํเยว กิจฺเจ อุยฺยุตฺตา’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
[292]
‘‘ยญฺหิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ, อกิจฺจํ ปน กรียติ;
อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวาฯ
[293]
‘‘เยสญฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;
สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา’’ติฯ
ตตฺถ ยญฺหิ กิจฺจนฺติ ภิกฺขุโน หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนํ อรญฺญาวาโส ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนารามตาติ เอวมาทีนิ กิจฺจํ นามฯ อิเมหิ ปน ยํ อตฺตโน กิจฺจํ, ตํ อปวิทฺธํ ฉฑฺฑิตํฯ อกิจฺจนฺติ ภิกฺขุโน ฉตฺตมณฺฑนํ อุปาหนมณฺฑนํ ปาทุกปตฺตถาลกธมฺมกรณกายพนฺธนอํสพทฺธกมณฺฑนํ อกิจฺจํ นามฯ เยหิ ตํ กยิรติ, เตสํ มานนฬํ อุกฺขิปิตฺวา จรเณน อุนฺนฬานํ สติโวสฺสคฺเคน ปมตฺตานํ จตฺตาโร อาสวา วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถฯ สุสมารทฺธาติ สุปคฺคหิตาฯ กายคตา สตีติ กายานุปสฺสนาภาวนาฯ อกิจฺจนฺติ เต เอตํ ฉตฺตมณฺฑนาทิกํ อกิจฺจํ น เสวนฺติ น กโรนฺตีติ อตฺโถฯ กิจฺเจติ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย กตฺตพฺเพ อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนาทิเก กรณีเยฯ สาตจฺจการิโนติ สตตการิโน อฏฺฐิตการิโนฯ
เตสํ สติยา อวิปฺปวาเสน สตานํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ จตูหิ สมฺปชญฺเญหิ สมฺปชานานํ จตฺตาโรปิ อาสวา อตฺถํ คจฺฉนฺติ, ปริกฺขยํ อภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ
เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ
ภทฺทิยวตฺถุ ตติยํฯ
4. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ
มาตรนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ
เอกทิวสญฺหิ สมฺพหุลา อาคนฺตุกา ภิกฺขู สตฺถารํ ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถโร ภควโต อวิทูเร อติกฺกมติฯ สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘ปสฺสถ, ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ มาตาปิตโร หนฺตฺวา นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตี’’ติ วตฺวา เตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘กิํ นุ โข สตฺถา วทตี’’ติ อญฺญมญฺญํ มุขานิ โอโลเกตฺวา สํสยปกฺขนฺเทหิ, ‘‘ภนฺเต, กิํ นาเมตํ วเทถา’’ติ วุตฺเต เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
[294]
‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย;
รฏฺฐํ สานุจรํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ
ตตฺถ สานุจรนฺติ อายสาธเกน อายุตฺตเกน สหิตํฯ เอตฺถ หิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริส’’นฺติ (สํ. นิ. 1.55-57) วจนโต ตีสุ ภเวสุ สตฺตานํ ชนนโต ตณฺหา มาตา นามฯ ‘‘อหํ อสุกสฺส นาม รญฺโญ วา ราชมหามตฺตสฺส วา ปุตฺโต’’ติ ปิตรํ นิสฺสาย อสฺมิมานสฺส อุปฺปชฺชนโต อสฺมิมาโน ปิตา นามฯ โลโก วิย ราชานํ ยสฺมา สพฺพทิฏฺฐิคตานิ ทฺเว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ภชนฺติ, ตสฺมา ทฺเว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ทฺเว ขตฺติยราชาโน นามฯ ทฺวาทสายตนานิ วิตฺถตฏฺเฐน รฏฺฐทิสตฺตา รฏฺฐํ นามฯ
