มยา ตตฺถ ปฏากา, อาโรปิตา, ฉตฺตกญฺจ พทฺธํ, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน ยาว อกนิฏฺฐภวนา ธชปฏากฉตฺตาติฉตฺตาทีหิ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอกุสฺสวํ วิย ชาตํฯ อิติ โข, ภิกฺขเว, เอส ปูชาสกฺกาโร มยฺหํ เนว พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อตีเต ปน อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวนา’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[290]

‘‘มตฺตาสุขปริจฺจาคา , ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ;

จเช มตฺตาสุขํ ธีโร, สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุข’’นฺติฯ

ตตฺถ มตฺตาสุขปริจฺจาคาติ มตฺตาสุขนฺติ ปมาณยุตฺตกํ ปริตฺตสุขํ วุจฺจติ, ตสฺส ปริจฺจาเคนฯ วิปุลํ สุขนฺติ อุฬารํ สุขํ นิพฺพานสุขํ วุจฺจติ, ตํ เจ ปสฺเสยฺยาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอกญฺหิ โภชนปาติํ สชฺชาเปตฺวา ภุญฺชนฺตสฺส มตฺตาสุขํ นาม อุปฺปชฺชติ, ตํ ปน ปริจฺจชิตฺวา อุโปสถํ วา กโรนฺตสฺส ทานํ วา ททนฺตสฺส วิปุลํ อุฬารํ นิพฺพานสุขํ นาม นิพฺพตฺตติฯ ตสฺมา สเจ เอวํ ตสฺส มตฺตาสุขสฺส ปริจฺจาคา วิปุลํ สุขํ ปสฺสติ, อเถตํ วิปุลํ สุขํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปณฺฑิโต ตํ มตฺตาสุขํ จเชยฺยาติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

อตฺตโนปุพฺพกมฺมวตฺถุ ปฐมํฯ

2. กุกฺกุฏอณฺฑขาทิกาวตฺถุ

ปรทุกฺขูปธาเนนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุกฺกุฏอณฺฑขาทิกํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร ปณฺฑุรํ นาม เอโก คาโม, ตตฺเถโก เกวฏฺโฏ วสติฯ โส สาวตฺถิํ คจฺฉนฺโต อจิรวติยํ กจฺฉปอณฺฑานิ ทิสฺวา ตานิ อาทาย สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ เคเห ปจาเปตฺวา ขาทนฺโต ตสฺมิํ เคเห กุมาริกายปิ เอกํ อณฺฑํ อทาสิฯ สา ตํ ขาทิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อญฺญํ ขาทนียํ นาม น อิจฺฉิฯ อถสฺสา มาตา กุกฺกุฏิยา วิชาตฏฺฐานโต เอกํ อณฺฑํ คเหตฺวา อทาสิฯ สา ตํ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺธา ตโต ปฏฺฐาย สยเมว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ คเหตฺวา ขาทติฯ

กุกฺกุฏี วิชาตวิชาตกาเล ตํ อตฺตโน อณฺฑานิ คเหตฺวา ขาทนฺติํ ทิสฺวา ตาย อุปทฺทุตา อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘อิโต ทานิ จุตา ยกฺขินี หุตฺวา ตว ชาตทารเก ขาทิตุํ สมตฺถา หุตฺวา นิพฺพตฺเตยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปตฺวา กาลํ กตฺวา ตสฺมิํเยว เคเห มชฺชารี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อิตราปิ กาลํ กตฺวา ตตฺเถว กุกฺกุฏี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ กุกฺกุฏี อณฺฑานิ วิชายิ, มชฺชารี อาคนฺตฺวา ตานิ ขาทิตฺวา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ขาทิเยวฯ กุกฺกุฏี ‘‘ตโย วาเร มม อณฺฑานิ ขาทิตฺวา อิทานิ มมฺปิ ขาทิตุกามาสิ , อิโต จุตา สปุตฺตกํ ตํ ขาทิตุํ ลเภยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา ตโต จุตา ทีปินี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อิตราปิ กาลํ กตฺวา มิคี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา วิชาตกาเล ทีปินี อาคนฺตฺวา ตํ สทฺธิํ ปุตฺเตหิ ขาทิฯ เอวํ ขาทนฺตา ปญฺจสุ อตฺตภาวสเตสุ อญฺญมญฺญสฺส ทุกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา อวสาเน เอกา ยกฺขินี หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอกา สาวตฺถิยํ กุลธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อิโต ปรํ ‘‘น หิ เวเรน เวรานี’’ติ (ธ. ป. 5) คาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน สตฺถา ‘‘เวรญฺหิ อเวเรน อุปสมฺมติ, โน เวเรนา’’ติ วตฺวา อุภินฺนมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[291]

‘‘ปรทุกฺขูปธาเนน, อตฺตโน สุขมิจฺฉติ;

เวรสํสคฺคสํสฏฺโฐ, เวรา โส น ปริมุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ ปรทุกฺขูปธาเนนาติ ปรสฺมิํ ทุกฺขูปธาเนน, ปรสฺส ทุกฺขุปฺปาทเนนาติ อตฺโถฯ เวรสํสคฺคสํสฏฺโฐติ โย ปุคฺคโล อกฺโกสนปจฺจกฺโกสนปหรณปฏิหรณาทีนํ วเสน อญฺญมญฺญํ กเตน เวรสํสคฺเคน สํสฏฺโฐฯ เวรา โส น ปริมุจฺจตีติ นิจฺจกาลํ เวรวเสน ทุกฺขเมว ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน ยกฺขินี สรเณสุ ปติฏฺฐาย ปญฺจ สีลานิ สมาทิยิตฺวา เวรโต มุจฺจิ, อิตราปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

กุกฺกุฏอณฺฑขาทิกาวตฺถุ ทุติยํฯ

3. ภทฺทิยภิกฺขุวตฺถุ

ยญฺหิ กิจฺจนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ภทฺทิยํ นิสฺสาย ชาติยาวเน วิหรนฺโต ภทฺทิเย ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

เต กิร ปาทุกมณฺฑเน อุยฺยุตฺตา อเหสุํฯ ยถาห – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภทฺทิยา ภิกฺขู อเนกวิหิตํ ปาทุกมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ติณปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, มุญฺชปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, ปพฺพชปาทุกํ หินฺตาลปาทุกํ กมลปาทุกํ กมฺพลปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, ริญฺจนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญ’’นฺติ (มหาว. 251)ฯ ภิกฺขู เตสํ ตถากรณภาวํ ชานิตฺวา อุชฺฌายิตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา เต ภิกฺขู ครหิตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห อญฺเญน กิจฺเจน อาคตา อญฺญสฺมิํเยว กิจฺเจ อุยฺยุตฺตา’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[292]

‘‘ยญฺหิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ, อกิจฺจํ ปน กรียติ;

อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวาฯ

[293]

‘‘เยสญฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;

อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;

สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา’’ติฯ

ตตฺถ ยญฺหิ กิจฺจนฺติ ภิกฺขุโน หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนํ อรญฺญาวาโส ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนารามตาติ เอวมาทีนิ กิจฺจํ นามฯ อิเมหิ ปน ยํ อตฺตโน กิจฺจํ, ตํ อปวิทฺธํ ฉฑฺฑิตํฯ อกิจฺจนฺติ ภิกฺขุโน ฉตฺตมณฺฑนํ อุปาหนมณฺฑนํ ปาทุกปตฺตถาลกธมฺมกรณกายพนฺธนอํสพทฺธกมณฺฑนํ อกิจฺจํ นามฯ เยหิ ตํ กยิรติ, เตสํ มานนฬํ อุกฺขิปิตฺวา จรเณน อุนฺนฬานํ สติโวสฺสคฺเคน ปมตฺตานํ จตฺตาโร อาสวา วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถฯ สุสมารทฺธาติ สุปคฺคหิตาฯ กายคตา สตีติ กายานุปสฺสนาภาวนาฯ อกิจฺจนฺติ เต เอตํ ฉตฺตมณฺฑนาทิกํ อกิจฺจํ น เสวนฺติ น กโรนฺตีติ อตฺโถฯ กิจฺเจติ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย กตฺตพฺเพ อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนาทิเก กรณีเยฯ สาตจฺจการิโนติ สตตการิโน อฏฺฐิตการิโนฯ