เมนู

21. ปกิณฺณกวคฺโค

1. อตฺตโนปุพฺพกมฺมวตฺถุ

มตฺตาสุขปริจฺจาคาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย เวสาลี อิทฺธา อโหสิ ผีตา พหุชนา อากิณฺณมนุสฺสาฯ ตตฺถ หิ วาเรน วาเรน รชฺชํ กาเรนฺตานํ ขตฺติยานํเยว สตฺตสตาธิกานิ สตฺตสหสฺสานิ สตฺต จ ขตฺติยา อเหสุํฯ เตสํ วสนตฺถาย ตตฺตกาเยว ปาสาทา ตตฺตกาเนว กูฏาคารานิ อุยฺยาเน วิหารตฺถาย ตตฺตกาเยว อารามา จ โปกฺขรณิโย จ อเหสุํฯ สา อปเรน สมเยน ทุพฺภิกฺขา อโหสิ ทุสฺสสฺสาฯ ตตฺถ ฉาตกภเยน ปฐมํ ทุคฺคตมนุสฺสา กาลมกํสุฯ เตสํ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ ฉฑฺฑิตานํ กุณปานํ คนฺเธน อมนุสฺสา นครํ ปวิสิํสุฯ อมนุสฺสูปทฺทเวน พหุตรา กาลมกํสุฯ เตสํ กุณปคนฺธปฏิกฺกูลตาย สตฺตานํ อหิวาตโรโค อุปฺปชฺชิฯ เอวํ ทุพฺภิกฺขภยํ อมนุสฺสภยํ โรคภยนฺติ ตีณิ ภยานิ อุปฺปชฺชิํสุฯ

นครวาสิโน สนฺนิปติตฺวา ราชานํ อาหํสุ – ‘‘มหาราช, อิมสฺมิํ นคเร ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, อิโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตมา ราชปริวฏฺฏา เอวรูปํ ภยํ นาม น อุปฺปนฺนปุพฺพํฯ อธมฺมิกราชูนญฺหิ กาเล เอวรูปํ ภยํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ราชา สนฺถาคาเร สพฺเพสํ สนฺนิปาตํ กาเรตฺวา ‘‘สเจ เม อธมฺมิกภาโว อตฺถิ, ตํ วิจินถา’’ติ อาหฯ เวสาลิวาสิโน สพฺพํ ปเวณิ วิจินนฺตา รญฺโญ กญฺจิ โทสํ อทิสฺวา, ‘‘มหาราช, นตฺถิ เต โทโส’’ติ วตฺวา ‘‘กถํ นุ โข อิทํ อมฺหากํ ภยํ วูปสมํ คจฺเฉยฺยา’’ติ มนฺตยิํสุฯ ตตฺถ เอกจฺเจหิ ‘‘พลิกมฺเมน อายาจนาย มงฺคลกิริยายา’’ติ วุตฺเต สพฺพมฺปิ ตํ วิธิํ กตฺวา ปฏิพาหิตุํ นาสกฺขิํสุฯ อถญฺเญ เอวมาหํสุ – ‘‘ฉ สตฺถาโร มหานุภาวา, เตสุ อิธาคตมตฺเตสุ ภยํ วูปสเมยฺยา’’ติฯ อปเร ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโนฯ โส หิ ภควา สพฺพสตฺตหิตาย ธมฺมํ เทเสติ, มหิทฺธิโก มหานุภาโวฯ

ตสฺมิํ อิธ อาคเต อิมานิ ภยานิ วูปสเมยฺยุ’’นฺติ อาหํสุฯ เตสํ วจนํ สพฺเพปิ อภินนฺทิตฺวา ‘‘กหํ นุ โข โส ภควา เอตรหิ วิหรตี’’ติ อาหํสุ ฯ ตทา ปน สตฺถา อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา เวฬุวเน วิหรติฯ เตน จ สมเยน พิมฺพิสารสมาคเม พิมฺพิสาเรน สทฺธิํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต มหาลิ นาม ลิจฺฉวี ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติฯ

เวสาลิวาสิโน มหนฺตํ ปณฺณาการํ สชฺเชตฺวา ราชานํ พิมฺพิสารํ สญฺญาเปตฺวา ‘‘สตฺถารํ อิธาเนถา’’ติ มหาลิญฺเจว ลิจฺฉวิํ ปุโรหิตปุตฺตญฺจ ปหิณิํสุฯ เต คนฺตฺวา รญฺโญ ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ นิเวเทตฺวา, ‘‘มหาราช, สตฺถารํ อมฺหากํ นครํ เปเสถา’’ติ ยาจิํสุฯ ราชา ‘‘ตุมฺเหว ชานาถา’’ติ น สมฺปฏิจฺฉิฯ เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ยาจิํสุ – ‘‘ภนฺเต, เวสาลิยํ ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, ตานิ ตุมฺเหสุ อาคเตสุ วูปสมิสฺสนฺติ, เอถ, ภนฺเต, คจฺฉามา’’ติฯ สตฺถา เตสํ วจนํ สุตฺวา อาวชฺเชนฺโต ‘‘เวสาลิยํ รตนสุตฺเต (ขุ. ปา. 6.1 อาทโย; สุ. นิ. 224 อาทโย) วุตฺเต สา รกฺขา จกฺกวาฬานํ โกฏิสตสหสฺสํ ผริสฺสติ, สุตฺตปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, ตานิ จ ภยานิ วูปสมิสฺสนฺตี’’ติ ญตฺวา เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิฯ

ราชา พิมฺพิสาโร ‘‘สตฺถารา กิร เวสาลิคมนํ สมฺปฏิจฺฉิต’’นฺติ สุตฺวา นคเร โฆสนํ กาเรตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, เวสาลิคมนํ สมฺปฏิจฺฉิต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อาคเมถ, ตาว มคฺคํ ปฏิยาเทสฺสามี’’ติ วตฺวา ราชคหสฺส จ คงฺคาย จ อนฺตเร ปญฺจโยชนภูมิํ สมํ กาเรตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สตฺถุ คมนกาลํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

ราชา โยชนนฺตเร ชณฺณุมตฺเตน โอธินา ปญฺจวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอกิราเปตฺวา ธชปฏากกทลีอาทีนิ อุสฺสาเปตฺวา ภควโต ฉตฺตาติฉตฺตํ กตฺวา ทฺเว เสตจฺฉตฺตานิ เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน เอกเมกํ เสตจฺฉตฺตํ อุปริ ธาเรตฺวา สปริวาโร ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต สตฺถารํ เอเกกสฺมิํ วิหาเร วสาเปตฺวา มหาทานาทีนิ ทตฺวา ปญฺจหิ ทิวเสหิ คงฺคาตีรํ ปาเปตฺวา ตตฺถ นาวํ อลงฺกโรนฺโต เวสาลิกานํ สาสนํ เปเสสิ – ‘‘มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตู’’ติฯ เต ‘‘ทิคุณํ ปูชํ กริสฺสามา’’ติ เวสาลิยา จ คงฺคาย จ อนฺตเร ติโยชนภูมิํ สมํ กาเรตฺวา ภควโต จตูหิ เสตจฺฉตฺเตหิ เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน ทฺวีหิ ทฺวีหิ เสตจฺฉตฺเตหิ ฉตฺตาติฉตฺตานิ สชฺเชตฺวา ปูชํ กุรุมานา อาคนฺตฺวา คงฺคาตีเร อฏฺฐํสุฯ พิมฺพิสาโร ทฺเว นาวา สงฺฆาเฏตฺวา มณฺฑปํ กาเรตฺวา ปุปฺผทามาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา สพฺพรตนมยํ พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปสิฯ ภควา ตสฺมิํ นิสีทิฯ ภิกฺขูปิ นาวํ อภิรุหิตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ ราชา อนุคจฺฉนฺโต คลปฺปมาณํ อุทกํ โอตริตฺวา ‘‘ยาว, ภนฺเต, ภควา อาคจฺฉติ, ตาวาหํ อิเธว คงฺคาตีเร วสิสฺสามี’’ติ วตฺวา นาวํ อุยฺโยเชตฺวา นิวตฺติฯ สตฺถา โยชนมตฺตํ อทฺธานํ คงฺคาย คนฺตฺวา เวสาลิกานํ สีมํ ปาปุณิฯ

ลิจฺฉวีราชาโน สตฺถารํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ โอตริตฺวา นาวํ ตีรํ อุปเนตฺวา สตฺถารํ นาวาโต โอตารยิํสุฯ สตฺถารา โอตริตฺวา ตีเร อกฺกนฺตมตฺเตเยว มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิฯ สพฺพตฺถ ชณฺณุปฺปมาณอูรุปฺปมาณกฏิปฺปมาณาทีนิ อุทกานิ สนฺทนฺตานิ สพฺพกุณปานิ คงฺคํ ปเวสยิํสุ, ปริสุทฺโธ ภูมิภาโค อโหสิฯ ลิจฺฉวีราชาโน สตฺถารํ โยชเน โยชเน วสาเปตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ทิคุณํ ปูชํ กโรนฺตา ตีหิ ทิวเสหิ เวสาลิํ นยิํสุฯ สกฺโก เทวราชา เทวคณปริวุโต อาคมาสิ, มเหสกฺขานํ เทวานํ สนฺนิปาเตน อมนุสฺสา เยภุยฺเยน ปลายิํสุฯ สตฺถา สายํ นครทฺวาเร ฐตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อิมํ, อานนฺท, รตนสุตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา ลิจฺฉวีกุมาเรหิ สทฺธิํ วิจรนฺโต เวสาลิยา ติณฺณํ ปาการานํ อนฺตเร ปริตฺตํ กโรหี’’ติฯ

เถโร สตฺถารา ทินฺนํ รตนสุตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา สตฺถุ เสลมยปตฺเตน อุทกํ อาทาย นครทฺวาเร ฐิโต ปณิธานโต ปฏฺฐาย ตถาคตสฺส ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมติํส ปารมิโย ปญฺจ มหาปริจฺจาเค โลกตฺถจริยา ญาตตฺถจริยา พุทฺธตฺถจริยาติ ติสฺโส จริยาโย ปจฺฉิมภเว คพฺภโวกฺกนฺติํ ชาติํ อภินิกฺขมนํ ปธานจริยํ โพธิปลฺลงฺเก มารวิชยํ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิเวธํ ธมฺมจกฺกปวตฺตนํ นวโลกุตฺตรธมฺเมติ สพฺเพปิเม พุทฺธคุเณ อาวชฺเชตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ติยามรตฺติํ ตีสุ ปาการนฺตเรสุ ปริตฺตํ กโรนฺโต วิจริฯ เตน ‘‘ยํกิญฺจี’’ติ วุตฺตมตฺเตเยว อุทฺธํ ขิตฺตอุทกํ อมนุสฺสานํ อุปริ ปติฯ ‘‘ยานีธ ภูตานี’’ติ คาถากถนโต ปฏฺฐาย รชตวฏํสกา วิย อุทกพินฺทูนิ อากาเสน คนฺตฺวา คิลานมนุสฺสานํ อุปริ ปติํสุฯ ตาวเทว วูปสนฺตโรคา มนุสฺสา อุฏฺฐายุฏฺฐาย เถรํ ปริวาเรสุํ ฯ ‘‘ยํกิญฺจี’’ติ วุตฺตปทโต ปฏฺฐาย ปน อุทกผุสิเตหิ ผุฏฺฐผุฏฺฐา สพฺเพ อปลายนฺตา สงฺการกูฏภิตฺติปเทสาทินิสฺสิตา อมนุสฺสา เตน เตน ทฺวาเรน ปลายิํสุฯ ทฺวารานิ อโนกาสานิ อเหสุํฯ เต โอกาสํ อลภนฺตา ปาการํ ภินฺทิตฺวาปิ ปลายิํสุฯ

มหาชโน นครมชฺเฌ สนฺถาคารํ สพฺพคนฺเธหิ อุปลิมฺเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกาทิวิจิตฺตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวา สตฺถารํ อาเนสิฯ สตฺถา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ ลิจฺฉวีคโณปิ สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิฯ สกฺโก เทวราชา เทวคณปริวุโต ปติรูเป โอกาเส อฏฺฐาสิฯ เถโรปิ สกลนครํ อนุวิจริตฺวา วูปสนฺตโรเคน มหาชเนน สทฺธิํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ สตฺถา ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเทว รตนสุตฺตํ อภาสิฯ เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ เอวํ ปุนทิวเสปีติ สตฺตาหํ ตเทว รตนสุตฺตํ เทเสตฺวา สพฺพภยานํ วูปสนฺตภาวํ ญตฺวา ลิจฺฉวีคณํ อามนฺเตตฺวา เวสาลิโต นิกฺขมิฯ ลิจฺฉวีราชาโน ทิคุณํ สกฺการํ กโรนฺตา ปุน ตีหิ ทิวเสหิ สตฺถารํ คงฺคาตีรํ นยิํสุฯ

คงฺคาย นิพฺพตฺตนาคราชาโน จินฺเตสุํ – ‘‘มนุสฺสา ตถาคตสฺส สกฺการํ กโรนฺติ, มยํ กิํ น กโรมา’’ติฯ เต สุวณฺณรชตมณิมยา นาวาโย มาเปตฺวา สุวณฺณรชตมณิมเย ปลฺลงฺเก ปญฺญาเปตฺวา ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ อุทกํ กริตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากมฺปิ อนุคฺคหํ กโรถา’’ติ อตฺตโน อตฺตโน นาวํ อภิรุหณตฺถาย สตฺถารํ ยาจิํสุฯ ‘‘มนุสฺสา จ นาคา จ ตถาคตสฺส ปูชํ กโรนฺติ, มยํ ปน กิํ น กโรมา’’ติ ภูมฏฺฐกเทเวปิ อาทิํ กตฺวา ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา สพฺเพ เทวา สกฺการํ กริํสุฯ ตตฺถ นาคา โยชนิกานิ ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุกฺขิปิํสุฯ

เอวํ เหฏฺฐา นาคา ภูมิตเล รุกฺขคจฺฉปพฺพตาทีสุ ภูมฏฺฐกา เทวตา, อนฺตลิกฺเข อากาสฏฺฐเทวาติ นาคภวนํ อาทิํ กตฺวา จกฺกวาฬปริยนฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุสฺสาปิตานิ อเหสุํฯ ฉตฺตนฺตเรสุ ธชา, ธชนฺตเรสุ ปฏากา, เตสํ อนฺตรนฺตรา ปุปฺผทามวาสจุณฺณธุมาทีหิ สกฺกาโร อโหสิฯ สพฺพลงฺการปฏิมณฺฑิตา เทวปุตฺตา ฉณเวสํ คเหตฺวา อุคฺโฆสยมานา อากาเส วิจริํสุฯ ตโย เอว กิร สมาคมา มหนฺตา อเหสุํ – ยมกปาฏิหาริยสมาคโม เทโวโรหณสมาคโม อยํ คงฺโคโรหณสมาคโมติฯ

ปรตีเร พิมฺพิสาโรปิ ลิจฺฉวีหิ กตสกฺการโต ทิคุณํ สกฺการํ สชฺเชตฺวา ภควโต อาคมนํ อุทิกฺขมาโน อฏฺฐาสิฯ สตฺถา คงฺคาย อุโภสุ ปสฺเสสุ ราชูนํ มหนฺตํ ปริจฺจาคํ โอโลเกตฺวา นาคาทีนญฺจ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา เอเกกาย นาวาย ปญฺจปญฺจภิกฺขุสตปริวารํ เอเกกํ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิฯ โส เอเกกสฺส เสตจฺฉตฺตสฺส เจว กปฺปรุกฺขสฺส จ ปุปฺผทามสฺส จ เหฏฺฐา นาคคณปริวุโต นิสินฺโน โหติฯ ภูมฏฺฐกเทวตาทีสุปิ เอเกกสฺมิํ โอกาเส สปริวารํ เอเกกํ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิฯ เอวํ สกลจกฺกวาฬคพฺเภ เอกาลงฺกาเร เอกุสฺสเว เอกฉเณเยว จ ชาเต สตฺถา นาคานมนุคฺคหํ กโรนฺโต เอกํ รตนนาวํ อภิรุหิฯ ภิกฺขูสุปิ เอเกโก เอเกกเมว อภิรุหิฯ นาคราชาโน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นาคภวนํ ปเวเสตฺวา สพฺพรตฺติํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา ทุติยทิวเส ทิพฺเพน ขาทนีเยน โภชนีเยน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิํสุฯ สตฺถา อนุโมทนํ กตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา สกลจกฺกวาฬเทวตาหิ ปูชิยมาโน ปญฺจหิ นาวาสเตหิ คงฺคานทิํ อติกฺกมิฯ

ราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา สตฺถารํ นาวาโต โอตาเรตฺวา อาคมนกาเล ลิจฺฉวีติ กตสกฺการโต ทิคุณํ สกฺการํ กตฺวา ปุริมนเยเนว ปญฺจหิ ทิวเสหิ ราชคหํ อภิเนสิฯ

ทุติยทิวเส ภิกฺขู ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อโห พุทฺธานํ มหานุภาโว, อโห สตฺถริ เทวมนุสฺสานํ ปสาโท, คงฺคาย นาม โอรโต จ ปารโต จ อฏฺฐโยชเน มคฺเค พุทฺธคเตน ปสาเทน ราชูหิ สมตลํ ภูมิํ กตฺวา วาลุกา โอกิณฺณา, ชณฺณุมตฺเตน โอธินา นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ สนฺถตานิ, คงฺคาย อุทกํ นาคานุภาเวน ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ, ยาว อกนิฏฺฐภวนา ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุสฺสาปิตานิ, สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอกาลงฺการํ เอกุสฺสวํ วิย ชาต’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส ปูชาสกฺกาโร มยฺหํ พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวนฯ อตีเต ปน อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ตกฺกสิลายํ สงฺโข นาม พฺราหฺมโณ อโหสิฯ ตสฺส ปุตฺโต สุสีโม นาม มาณโว โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘อิจฺฉามหํ, ตาต, พาราณสิํ คนฺตฺวา มนฺเต อชฺฌายิตุ’’นฺติฯ อถ นํ ปิตา อาห – ‘‘เตน หิ, ตาต, อสุโก นาม พฺราหฺมโณ มม สหายโก, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อธียสฺสู’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ คนฺตฺวา ตํ พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิตรา ปหิตภาวมาจิกฺขิฯ อถ นํ โส ‘‘สหายกสฺส เม ปุตฺโต’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฏิปสฺสทฺธทรถํ ภทฺทเกน ทิวเสน มนฺเต วาเจตุมารภิฯ โส ลหุญฺจ คณฺหนฺโต พหุญฺจ คณฺหนฺโต อตฺตโน อุคฺคหิตุคฺคหิตํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหเตลมิว อวินสฺสมานํ ธาเรนฺโต น จิรสฺเสว อาจริยสฺส สมฺมุขโต อุคฺคณฺหิตพฺพํ สพฺพํ อุคฺคณฺหิตฺวา สชฺฌายํ กโรนฺโต อตฺตโน อุคฺคหิตสิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสติ, โน ปริโยสานํฯ

โส อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ อิมสฺส สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสามิ, โน ปริโยสาน’’นฺติ วตฺวา อาจริเยน ‘‘อหมฺปิ, ตาต, น ปสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อถ โก, อาจริย, ปริโยสานํ ชานาตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิเม, ตาต, อิสโย อิสิปตเน วิหรนฺติ, เต ชาเนยฺยุํ, เตสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉสฺสู’’ติ อาจริเยน วุตฺเต ปจฺเจกพุทฺเธ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเห กิร ปริโยสานํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, ชานามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เม อาจิกฺขถา’’ติ? ‘‘น มยํ อปพฺพชิตสฺส อาจิกฺขามฯ สเจ เต ปริโยสาเนนตฺโถ , ปพฺพชสฺสู’’ติ

โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เตสํ สนฺติเก ปพฺพชิฯ อถสฺส เต ‘‘อิทํ ตาว สิกฺขสฺสู’’ติ วตฺวา ‘‘เอวํ เต นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพ’’นฺติอาทินา นเยน อาภิสมาจาริกํ อาจิกฺขิํสุฯ โส ตตฺถ สิกฺขนฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา นจิรสฺเสว ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา สกลพาราณสินคเร คคนตเล ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ, โส อปฺปายุกสํวตฺตนิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา น จิรสฺเสว ปรินิพฺพายิฯ อถสฺส ปจฺเจกพุทฺธา จ มหาชโน จ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย จ คเหตฺวา นครทฺวาเร ถูปํ กาเรสุํฯ

สงฺโขปิ พฺราหฺมโณ ‘‘ปุตฺโต เม จิรํ คโต, ปวตฺติมสฺส ชานิสฺสามี’’ติ ตํ ทฏฺฐุกาโม ตกฺกสิลาโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา มหาชนกายํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อิเมสุ เอโกปิ เม ปุตฺตสฺส ปวตฺติํ ชานิสฺสตี’’ติ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘สุสีโม นาม มาณโว อิธาคมิ, อปิ นุ โข ตสฺส ปวตฺติํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, ชานาม, อสุกสฺส พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก ตโย เวเท สชฺฌายิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธิํ สจฺฉิกตฺวา ปรินิพฺพุโต, อยมสฺส ถูโป ปติฏฺฐาปิโต’’ติฯ โส ภูมิํ หตฺเถน ปหริตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตํ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา ติณานิ อุทฺธริตฺวา อุตฺตรสาฏเกน วาลุกํ อาหริตฺวา เจติยงฺคเณ อากิริตฺวา กมณฺฑลุโต อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา สาฏเกน ปฏากํ อาโรเปตฺวา ถูปสฺส อุปริ อตฺตโน ฉตฺตกํ พนฺธิตฺวา ปกฺกามิฯ

สตฺถา อิทํ อตีตํ อาหริตฺวา ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, อหํ สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสิํฯ มยา สุสีมสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส เจติยงฺคเณ ติณานิ อุทฺธฏานิ, ตสฺส เม กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อฏฺฐโยชนมคฺคํ วิหตขาณุกกณฺฏกํ กตฺวา สุทฺธํ สมตลํ กริํสุฯ มยา ตตฺถ วาลุกา โอกิณฺณา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน อฏฺฐโยชนมคฺเค วาลุกํ โอกิริํสุฯ มยา ตตฺถ วนกุสุเมหิ ปูชา กตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน อฏฺฐโยชนมคฺเค นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอกิณฺณานิ, เอกโยชนฏฺฐาเน คงฺคาย อุทกํ ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํฯ มยา ตตฺถ กมณฺฑลุอุทเกน ภูมิ ปริปฺโผสิตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน เวสาลิยํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิฯ

มยา ตตฺถ ปฏากา, อาโรปิตา, ฉตฺตกญฺจ พทฺธํ, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน ยาว อกนิฏฺฐภวนา ธชปฏากฉตฺตาติฉตฺตาทีหิ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอกุสฺสวํ วิย ชาตํฯ อิติ โข, ภิกฺขเว, เอส ปูชาสกฺกาโร มยฺหํ เนว พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อตีเต ปน อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวนา’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[290]

‘‘มตฺตาสุขปริจฺจาคา , ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ;

จเช มตฺตาสุขํ ธีโร, สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุข’’นฺติฯ

ตตฺถ มตฺตาสุขปริจฺจาคาติ มตฺตาสุขนฺติ ปมาณยุตฺตกํ ปริตฺตสุขํ วุจฺจติ, ตสฺส ปริจฺจาเคนฯ วิปุลํ สุขนฺติ อุฬารํ สุขํ นิพฺพานสุขํ วุจฺจติ, ตํ เจ ปสฺเสยฺยาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอกญฺหิ โภชนปาติํ สชฺชาเปตฺวา ภุญฺชนฺตสฺส มตฺตาสุขํ นาม อุปฺปชฺชติ, ตํ ปน ปริจฺจชิตฺวา อุโปสถํ วา กโรนฺตสฺส ทานํ วา ททนฺตสฺส วิปุลํ อุฬารํ นิพฺพานสุขํ นาม นิพฺพตฺตติฯ ตสฺมา สเจ เอวํ ตสฺส มตฺตาสุขสฺส ปริจฺจาคา วิปุลํ สุขํ ปสฺสติ, อเถตํ วิปุลํ สุขํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปณฺฑิโต ตํ มตฺตาสุขํ จเชยฺยาติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

อตฺตโนปุพฺพกมฺมวตฺถุ ปฐมํฯ

2. กุกฺกุฏอณฺฑขาทิกาวตฺถุ

ปรทุกฺขูปธาเนนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุกฺกุฏอณฺฑขาทิกํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร ปณฺฑุรํ นาม เอโก คาโม, ตตฺเถโก เกวฏฺโฏ วสติฯ โส สาวตฺถิํ คจฺฉนฺโต อจิรวติยํ กจฺฉปอณฺฑานิ ทิสฺวา ตานิ อาทาย สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ เคเห ปจาเปตฺวา ขาทนฺโต ตสฺมิํ เคเห กุมาริกายปิ เอกํ อณฺฑํ อทาสิฯ สา ตํ ขาทิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อญฺญํ ขาทนียํ นาม น อิจฺฉิฯ อถสฺสา มาตา กุกฺกุฏิยา วิชาตฏฺฐานโต เอกํ อณฺฑํ คเหตฺวา อทาสิฯ สา ตํ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺธา ตโต ปฏฺฐาย สยเมว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ คเหตฺวา ขาทติฯ