อถสฺส ชเล กุมุทานิ อภิรูปานิ อุทกปคฺฆรนฺตานิ วิย อุปฏฺฐหิํสุ, อิตรานิ อคฺคคฺเคสุ ปริมิลาตานิ ฯ โส ‘‘อนุปาทิณฺณกํ ชรา เอวํ ปหรติ, อุปาทิณฺณกํ กิํ ปน น ปหริสฺสตี’’ติ สุฏฺฐุตรํ อนิจฺจลกฺขณาทีนิ อทฺทสฯ สตฺถา ‘‘ปากฏีภูตํ อิทานิ อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ ญตฺวา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺนโกว โอภาสํ มุญฺจิ, โส ตสฺส มุขํ ปหริฯ อถสฺส ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ โอโลเกนฺตสฺส สตฺถา อาคนฺตฺวา สมฺมุเข ฐิโต วิย อโหสิฯ โส อุฏฺฐาย อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ อถสฺส สตฺถา สปฺปายํ สลฺลกฺเขตฺวา อิมํ คาถมาห –

[285]

‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;

สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อุจฺฉินฺทาติ อรหตฺตมคฺเคน อุจฺฉินฺทฯ สารทิกนฺติ สรทกาเล นิพฺพตฺตํฯ สนฺติมคฺคนฺติ นิพฺพานคามิํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํฯ พฺรูหยาติ วฑฺฒยฯ นิพฺพานญฺหิ สุคเตน เทสิตํ, ตสฺมา ตสฺส มคฺคํ ภาเวหีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิฯ

สุวณฺณการตฺเถรวตฺถุ นวมํฯ

10. มหาธนวาณิชวตฺถุ

อิธ วสฺสนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาธนวาณิชํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร พาราณสิโต กุสุมฺภรตฺตานํ วตฺถานํ ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา วณิชฺชาย สาวตฺถิํ อาคโต นทีตีรํ ปตฺวา ‘‘สฺเว นทิํ อุตฺตริสฺสามี’’ติ ตตฺเถว สกฏานิ โมเจตฺวา วสิฯ รตฺติํ มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา วสฺสิฯ นที สตฺตาหํ อุทกสฺส ปูรา อฏฺฐาสิฯ นาคราปิ สตฺตาหํ นกฺขตฺตํ กีฬิํสุฯ กุสุมฺภรตฺเตหิ วตฺเถหิ กิจฺจํ น นิฏฺฐิตํฯ วาณิโช จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ทูรํ อาคโตฯ สเจ ปุน คมิสฺสามิ, ปปญฺโจ ภวิสฺสติฯ อิเธว วสฺสญฺจ เหมนฺตญฺจ คิมฺหญฺจ มม กมฺมํ กโรนฺโต วสิตฺวา อิมานิ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติฯ

สตฺถา นคเร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา สิตํ ปาตุกริตฺวา อานนฺทตฺเถเรน สิตการณํ ปุฏฺโฐ อาห – ‘‘ทิฏฺโฐ เต, อานนฺท, มหาธนวาณิโช’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ โส อตฺตโน ชีวิตนฺตรายํ อชานิตฺวา อิมํ สํวจฺฉรํ อิเธว วสิตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตุํ จิตฺตมกาสีติฯ ‘‘กิํ ปน ตสฺส, ภนฺเต, อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ? สตฺถา ‘‘อามานนฺท, สตฺตาหเมว ชีวิตฺวา โส มจฺจุมุเข ปติสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนาฯ

‘‘เอวํ วิหาริํ อาตาปิํ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;

ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติฯ (ม. นิ. 3.272);

คจฺฉามิสฺส, ภนฺเต, อาโรเจสฺสามีติฯ วิสฺสตฺโถ คจฺฉานนฺทาติฯ เถโร สกฏฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภิกฺขาย จริฯ วาณิโช เถรํ อาหาเรน ปติมาเนสิฯ อถ นํ เถโร อาห – ‘‘กิตฺตกํ กาลํ อิธ วสิสฺสสี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อหํ ทูรโต อาคโต’’ฯ สเจ ปุน คมิสฺสามิ, ปปญฺโจ ภวิสฺสติ, อิมํ สํวจฺฉรํ อิธ วสิตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา คมิสฺสามีติฯ อุปาสก, ทุชฺชาโน ชีวิตนฺตราโย, อปฺปมาทํ กาตุํ วฏฺฏตีติฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘อาม, อุปาสก, สตฺตาหเมว เต ชีวิตํ ปวตฺติสฺสตีติ’’ ฯ โส สํวิคฺคมานโส หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา อนุโมทนตฺถาย ปตฺตํ คณฺหิฯ อถสฺส สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต, ‘‘อุปาสก, ปณฺฑิเตน นาม ‘อิเธว วสฺสาทีนิ วสิสฺสามิ, อิทญฺจิทญฺจ กมฺมํ ปโยเชสฺสามี’ติ จินฺเตตุํ น วฏฺฏติ, อตฺตโน ปน ชีวิตนฺตรายเมว จินฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[286]

‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามิ, อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ;

อิติ พาโล วิจินฺเตติ, อนฺตรายํ น พุชฺฌตี’’ติฯ

ตตฺถ อิธ วสฺสนฺติ อิมสฺมิํ ฐาเน อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺโต จตุมาสํ วสฺสํ วสิสฺสามิฯ เหมนฺตคิมฺหิสูติ เหมนฺตคิมฺเหสุปิ ‘‘จตฺตาโร มาเส อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺโต อิเธว วสิสฺสามี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ อชานนฺโต พาโล วิจินฺเตติฯ อนฺตรายนฺติ ‘‘อสุกสฺมิํ นาม กาเล วา เทเส วา วเย วา มริสฺสามี’’ติ อตฺตโน ชีวิตนฺตรายํ น พุชฺฌตีติฯ

เทสนาวสาเน โส วาณิโช โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสิ ฯ วาณิโชปิ สตฺถารํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘สีสโรโค วิย เม อุปฺปนฺโน’’ติ สยเน นิปชฺชิ, ตถานิปนฺโนว กาลํ กตฺวา ตุสิตวิมาเน นิพฺพตฺติฯ

มหาธนวาณิชวตฺถุ ทสมํฯ

11. กิสาโคตมีวตฺถุ

ตํ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิสาโคตมิํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ สหสฺสวคฺเค –

‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อมตํ ปทํ;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อมตํ ปท’’นฺติฯ (ธ. ป. 114) –

คาถาวณฺณนาย วิตฺถาเรตฺวา กถิตํฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘กิสาโคตมิ ลทฺธา เต เอกจฺฉรมตฺตา สิทฺธตฺถกา’’ติ อาหฯ ‘‘น ลทฺธา, ภนฺเต, สกลคาเม ชีวนฺเตหิ กิร มตกา เอว พหุตรา’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ตฺวํ ‘มเมว ปุตฺโต มโต’ติ สลฺลกฺเขสิ, ธุวธมฺโม เอส สพฺพสตฺตานํฯ มจฺจุราชา หิ สพฺพสตฺเต อปริปุณฺณชฺฌาสเย เอว มโหโฆ วิย ปริกฑฺฒมาโน อปายสมุทฺเท ปกฺขิปตี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[287]

‘‘ตํ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;

สุตฺตํ คามํ มโหโฆว, มจฺจุ อาทาย คจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ ตํ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตนฺติ ตํ รูปพลาทิสมฺปนฺเน ปุตฺเต จ ปสู จ ลภิตฺวา ‘‘มม ปุตฺตา อภิรูปา พลสมฺปนฺนา ปณฺฑิตา สพฺพกิจฺจสมตฺถา, มม โคณา อภิรูปา อโรคา มหาภารวหา, มม คาวี พหุขีรา’’ติ เอวํ ปุตฺเตหิ จ ปสูหิ จ สมฺมตฺตํ นรํฯ