ตตฺถ โยคาติ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ โยนิโส มนสิการาฯ ภูรีติ ปถวีสมาย วิตฺถตาย ปญฺญาเยตํ นามํฯ สงฺขโยติ วินาโสฯ เอตํ ทฺเวธาปถนฺติ เอตํ โยคญฺจ อโยคญฺจฯ ภวาย วิภวาย จาติ วุทฺธิยา จ อวุทฺธิยา จฯ ตถาติ ยถา อยํ ภูริสงฺขาตา ปญฺญา ปวฑฺฒติ, เอวํ อตฺตานํ นิเวเสยฺยาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน โปฏฺฐิลตฺเถโร อรหตฺเต ปติฏฺฐหีติฯ

โปฏฺฐิลตฺเถรวตฺถุ สตฺตมํฯ

8. ปญฺจมหลฺลกตฺเถรวตฺถุ

วนํ ฉินฺทถาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สมฺพหุเล มหลฺลเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

เต กิร คิหิกาเล สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิกา มหทฺธนา อญฺญมญฺญสหายกา เอกโต ปุญฺญานิ กโรนฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘มยํ มหลฺลกา, กิํ โน ฆราวาเสนา’’ติ สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิํสุ, มหลฺลกภาเวน ปน ธมฺมํ ปริยาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตา วิหารปริยนฺเต ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา เอกโตว วสิํสุฯ ปิณฺฑาย จรนฺตาปิ เยภุยฺเยน ปุตฺตทารสฺเสว เคหํ คนฺตฺวา ภุญฺชิํสุฯ เตสุ เอกสฺส ปุราณทุติยิกา มธุรปาจิกา นาม, สา เตสํ สพฺเพสมฺปิ อุปการิกา อโหสิฯ กสฺมา สพฺเพปิ อตฺตนา ลทฺธาหารํ คเหตฺวา ตสฺสา เอว เคเห นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติ? สาปิ เนสํ ยถาสนฺนิหิตํ สูปพฺยญฺชนํ เทติฯ สา อญฺญตราพาเธน ผุฏฺฐา กาลมกาสิฯ อถ เต มหลฺลกตฺเถรา สหายกสฺส เถรสฺส ปณฺณสาลาย สนฺนิปติตฺวา อญฺญมญฺญํ คีวาสุ คเหตฺวา ‘‘มธุรปาจิกา อุปาสิกา กาลกตา’’ติ วิลปนฺตา โรทิํสุ ฯ ภิกฺขูหิ จ สมนฺตโต อุปธาวิตฺวา ‘‘กิํ อิทํ, อาวุโส’’ติ ปุฏฺฐา, ‘‘ภนฺเต, สหายกสฺส โน ปุราณทุติยิกา กาลกตา, สา อมฺหากํ อติวิย อุปการิกาฯ อิทานิ กุโต ตถารูปิํ ลภิสฺสามาติ อิมินา การเณน โรทามา’’ติ อาหํสุฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เต กากโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สมุทฺทตีเร จรมานา สมุทฺทอูมิยา สมุทฺทํ ปเวเสตฺวา มาริตาย กากิยา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ตํ นีหริสฺสามาติ มุขตุณฺฑเกหิ มหาสมุทฺทํ อุสฺสิญฺจนฺตา กิลมิํสู’’ติ อตีตํ อาหริตฺวา –

‘‘อปิ นุ หนุกา สนฺตา, มุขญฺจ ปริสุสฺสติ;

โอรมาม น ปาเรม, ปูรเตว มโหทธี’’ติฯ (ชา. 1.1.146);

อิมํ กากชาตกํ วิตฺถาเรตฺวา เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ราคโทสโมหวนํ นิสฺสาย ตุมฺเหหิ อิทํ ทุกฺขํ ปตฺตํ, ตํ วนํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ, เอวํ นิทฺทุกฺขา ภวิสฺสถา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[283]

‘‘วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;

เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโวฯ

[284]

‘‘ยาว หิ วนโถ น ฉิชฺชติ,

อณุมตฺโตปิ นรสฺส นาริสุ;

ปฏิพทฺธมโนว ตาว โส,

วจฺโฉ ขีรปโกว มาตรี’’ติฯ

ตตฺถ มา รุกฺขนฺติ สตฺถารา หิ ‘‘วนํ ฉินฺทถา’’ติ วุตฺเต เตสํ อจิรปพฺพชิตานํ ‘‘สตฺถา อมฺเห วาสิอาทีนิ คเหตฺวา วนํ ฉินฺทาเปตี’’ติ รุกฺขํ ฉินฺทิตุกามตา อุปฺปชฺชิฯ อถ เน ‘‘มยา ราคาทิกิเลสวนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, น รุกฺเข’’ติ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘มา รุกฺข’’นฺติ อาหฯ วนโตติ ยถา ปากติกวนโต สีหาทิภยํ ชายติ, เอวํ ชาติอาทิภยมฺปิ กิเลสวนโต ชายตีติ อตฺโถฯ วนญฺจ วนถญฺจาติ เอตฺถ มหนฺตา รุกฺขา วนํ นาม, ขุทฺทกา ตสฺมิํ วเน ฐิตตฺตา วนถา นามฯ ปุพฺพุปฺปตฺติกรุกฺขา วา วนํ นาม, อปราปรุปฺปตฺติกา วนถา นามฯ เอวเมว มหนฺตมหนฺตา ภวากฑฺฒนกา กิเลสา วนํ นาม, ปวตฺติยํ วิปากทายกา วนถา นามฯ ปุพฺพปฺปตฺติกา วนํ นาม, อปราปรุปฺปตฺติกา วนถา นามฯ ตํ อุภยํ จตุตฺถมคฺคญาเณน ฉินฺทิตพฺพํฯ เตนาห – ‘‘เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติฯ นิพฺพนา โหถาติ นิกฺกิเลสา โหถฯ

ยาว หิ วนโถติ ยาว เอส อณุมตฺโตปิ กิเลสวนโถ นรสฺส นารีสุ น ฉิชฺชติ , ตาว โส ขีรปโก วจฺโฉ มาตริ วิย ปฏิพทฺธมโน ลคฺคจิตฺโตว โหตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน ปญฺจปิ เต มหลฺลกตฺเถรา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ปญฺจมหลฺลกตฺเถรวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. สุวณฺณการตฺเถรวตฺถุ

อุจฺฉินฺทาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอโก กิร สุวณฺณการปุตฺโต อภิรูโป สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ เถโร ‘‘ตรุณานํ ราโค อุสฺสนฺโน โหตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ราคปฏิฆาตาย อสุภกมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ ตสฺส ปน ตํ อสปฺปายํฯ ตสฺมา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เตมาสํ วายมนฺโต จิตฺเตกคฺคมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา ปุน เถรสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา เถเรน ‘‘อุปฏฺฐิตํ เต, อาวุโส, กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺเต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ อถสฺส เถโร ‘‘กมฺมฏฺฐานํ น สมฺปชฺชตีติ โวสานํ อาปชฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ปุน ตเทว กมฺมฏฺฐานํ สาธุกํ กเถตฺวา อทาสิฯ โส ทุติยวาเรปิ กิญฺจิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อาคนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิฯ อถสฺส เถโรปิ สการณํ สอุปมํ กตฺวา ตเทว กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ โส ปุนปิ อาคนฺตฺวา กมฺมฏฺฐานสฺส อสมฺปชฺชนภาวํ กเถสิฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘การโก ภิกฺขุ อตฺตนิ วิชฺชมาเน กามจฺฉนฺทาทโย วิชฺชมานาติ อวิชฺชมาเน อวิชฺชมานาติ ปชานาติฯ อยํ ภิกฺขุ การโก, โน อการโก, ปฏิปนฺโน, โน อปฺปฏิปนฺโน, อหํ ปเนตสฺส อชฺฌาสยํ น ชานามิ, พุทฺธเวเนยฺโย เอโส ภวิสฺสตี’’ติ ตํ อาทาย สายนฺหสมเย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต , มม สทฺธิวิหาริโก, อิมสฺส มยา อิมินา การเณน อิทํ นาม กมฺมฏฺฐานํ ทินฺน’’นฺติ สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ