‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ

ตตฺถ ทุกฺขาติ ปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขาฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

ทุกฺขลกฺขณวตฺถุ ตติยํฯ

4. อนตฺตลกฺขณวตฺถุ

ตติยคาถายปิ เอเสว นโยฯ เกวลญฺหิ เอตฺถ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ ปุพฺเพ อนตฺตลกฺขเณ อนุยุตฺตภาวํ ญตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สพฺเพปิ ขนฺธา อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา เอวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[279]

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ

ตตฺถ สพฺเพ ธมฺมาติ ปญฺจกฺขนฺธา เอว อธิปฺเปตาฯ อนตฺตาติ ‘‘มา ชียนฺตุ มา มียนฺตู’’ติ วเส วตฺเตตุํ น สกฺกาติ อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา อตฺตสุญฺญา อสฺสามิกา อนิสฺสราติ อตฺโถฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวาติฯ

อนตฺตลกฺขณวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. ปธานกมฺมิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ

อุฏฺฐานกาลมฺหีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปธานกมฺมิกติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิวาสิโน กิร ปญฺจสตา กุลปุตฺตา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺญํ อคมํสุฯ เตสุ เอโก ตตฺเถว โอหียิฯ อวเสสา อรญฺเญ สมณธมฺมํ กโรนฺตา อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามา’’ติ ปุน สาวตฺถิํ อคมํสุฯ เต สาวตฺถิโต โยชนมตฺเต เอกสฺมิํ คามเก ปิณฺฑาย จรนฺเต ทิสฺวา เอโก อุปาสโก ยาคุภตฺตาทีหิ ปติมาเนตฺวา อนุโมทนํ สุตฺวา ปุนทิวสตฺถายปิ นิมนฺเตสิฯ

เต ตทเหว สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สายนฺหสมเย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ อติวิย ตุฏฺฐิํ ปเวทยมาโน ปฏิสนฺถารํ อกาสิฯ

อถ เนสํ ตตฺถ โอหีโน สหายกภิกฺขุ จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถุ อิเมหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตสฺส มุขํ นปฺปโหติ, มยฺหํ ปน มคฺคผลาภาเวน มยา สทฺธิํ น กเถติ, อชฺเชว อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา มยา สทฺธิํ กถาเปสฺสามี’’ติฯ เตปิ ภิกฺขู, ‘‘ภนฺเต, มยํ อาคมนมคฺเค เอเกน อุปาสเกน สฺวาตนาย นิมนฺติตา, ตตฺถ ปาโตว คมิสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อปโลเกสุํฯ อถ เนสํ สหายโก ภิกฺขุ สพฺพรตฺติํ จงฺกมนฺโต นิทฺทาวเสน จงฺกมโกฏิยํ เอกสฺมิํ ปาสาณผลเก ปติ, อูรุฏฺฐิ ภิชฺชิฯ โส มหาสทฺเทน วิรวิฯ ตสฺส เต สหายกา ภิกฺขู สทฺทํ สญฺชานิตฺวา อิโต จิโต จ อุปธาวิํสุฯ เตสํ ทีปํ ชาเลตฺวา ตสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรนฺตานํเยว อรุโณ อุฏฺฐหิ, เต ตํ คามํ คนฺตุํ โอกาสํ น ลภิํสุฯ อถ เน สตฺถา อาห – ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขาจารคามํ น คมิตฺถา’’ติฯ เต ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส อิทาเนว ตุมฺหากํ ลาภนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริตฺวา –

‘‘โย ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ;

วรุณกฏฺฐภญฺโชว, ส ปจฺฉา มนุตปฺปตี’’ติฯ (ชา. 1.1.71) –

ชาตกํ วิตฺถาเรสิฯ ตทา กิร เต ภิกฺขู ปญฺจสตา มาณวกา อเหสุํ, กุสีตมาณวโก อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, อาจริโย ปน ตถาคโตว อโหสีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, โย หิ อุฏฺฐานกาเล อุฏฺฐานํ น กโรติ, สํสนฺนสงฺกปฺโป โหติ, กุสีโต โส ฌานาทิเภทํ วิเสสํ นาธิคจฺฉตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[280]

‘‘อุฏฺฐานกาลมฺหิ อนุฏฺฐหาโน,

ยุวา พลี อาลสิยํ อุเปโต;

สํสนฺนสงฺกปฺปมโน กุสีโต,

ปญฺญาย มคฺคํ อลโส น วินฺทตี’’ติฯ

ตตฺถ อนุฏฺฐหาโนติ อนุฏฺฐหนฺโต อวายมนฺโตฯ ยุวา พลีติ ปฐมโยพฺพเน ฐิโต พลสมฺปนฺโนปิ หุตฺวา อลสภาเวน อุเปโต โหติ, ภุตฺวา สยติฯ สํสนฺนสงฺกปฺปมโนติ ตีหิ มิจฺฉาวิตกฺเกหิ สุฏฺฐุ อวสนฺนสมฺมาสงฺกปฺปจิตฺโตฯ กุสีโตติ นิพฺพีริโยฯ อลโสติ มหาอลโส ปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ อริยมคฺคํ อปสฺสนฺโต น วินฺทติ, น ปฏิลภตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ปธานกมฺมิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. สูกรเปตวตฺถุ

วาจานุรกฺขีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สูกรเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ลกฺขณตฺเถเรน สทฺธิํ คิชฺฌกูฏา โอโรหนฺโต เอกสฺมิํ ปเทเส สิตํ ปาตฺวากาสิฯ ‘‘โก นุ โข, อาวุโส, เหตุ สิตสฺส ปาตุกมฺมายา’’ติ ลกฺขณตฺเถเรน ปุฏฺโฐ ‘‘อกาโล, อาวุโส, อิมสฺส ปญฺหสฺส, สตฺถุ สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ วตฺวา ลกฺขณตฺเถเรน สทฺธิํเยว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ ลกฺขณตฺเถโร ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ โส อาห – ‘‘อาวุโส, อหํ เอกํ เปตํ อทฺทสํ, ตสฺส ติคาวุตปฺปมาณํ สรีรํ, ตํ มนุสฺสสรีรสทิสํฯ สีสํ ปน สูกรสฺส วิย, ตสฺส มุเข นงฺคุฏฺฐํ ชาตํ, ตโต ปุฬวา ปคฺฆรนฺติฯ สฺวาหํ ‘น เม เอวรูโป สตฺโต ทิฏฺฐปุพฺโพ’ติ ตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว, มม สาวกา วิหรนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘อหมฺเปตํ สตฺตํ โพธิมณฺเฑเยว อทฺทสํฯ ‘เย ปน เม น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ อหิตาย อสฺสา’ติ ปเรสํ อนุกมฺปาย น กเถสิํฯ อิทานิ โมคฺคลฺลานํ สกฺขิํ กตฺวา กเถมิฯ สจฺจํ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน อาหา’’ติ กเถสิฯ