20. มคฺควคฺโค

1. ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ

มคฺคานฏฺฐงฺคิโกติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

เต กิร สตฺถริ ชนปทจาริกํ จริตฺวา ปุน สาวตฺถิํ อาคเต อุปฏฺฐานสาลาย นิสีทิตฺวา ‘‘อสุกคามโต อสุกคามสฺส มคฺโค สโม, อสุกคามสฺส มคฺโค วิสโม, สสกฺขโร, อสกฺขโร’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน วิจริตมคฺคํ อารพฺภ มคฺคกถํ กเถสุํฯ สตฺถา เตสํ อรหตฺตสฺสูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ ฐานํ อาคนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, อยํ พาหิรกมคฺโค, ภิกฺขุนา นาม อริยมคฺเค กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, เอวญฺหิ กโรนฺโต ภิกฺขุ สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[273]

‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;

วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมาฯ

[274]

‘‘เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;

เอตญฺหิ ตุมฺเห ปฏิปชฺชถ, มารสฺเสตํ ปโมหนํฯ

[275]

‘‘เอตญฺหิ ตุมฺเห ปฏิปนฺนา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถ;

อกฺขาโต โว มยา มคฺโค, อญฺญาย สลฺลกนฺตนํฯ

[276]

‘‘ตุมฺเหหิ กิจฺจมาตปฺปํ, อกฺขาตาโร ตถาคตา;

ปฏิปนฺนา ปโมกฺขนฺติ, ฌายิโน มารพนฺธนา’’ติฯ

ตตฺถ มคฺคานฏฺฐงฺคิโกติ ชงฺฆมคฺคาทโย วา โหนฺตุ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตมคฺคา วา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ มคฺคานํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ ปหานํ กโรนฺโต นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุปิ สจฺเจสุ ทุกฺขปริชานนาทิกิจฺจํ สาธยมาโน อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ สจฺจานํ จตุโร ปทาติ ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติ (ธ. ป. 224) อาคตํ วจีสจฺจํ วา โหตุ, ‘‘สจฺโจ พฺราหฺมโณ สจฺโจ ขตฺติโย’’ติอาทิเภทํ สมฺมุติสจฺจํ วา ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ (ธ. ส. 1144; ม. นิ. 2.187-188) ทิฏฺฐิสจฺจํ วา ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทิเภทํ ปรมตฺถสจฺจํ วา โหตุ, สพฺเพสมฺปิ อิเมสํ สจฺจานํ ปริชานิตพฺพฏฺเฐน สจฺฉิกาตพฺพฏฺเฐน ปหาตพฺพฏฺเฐน ภาเวตพฺพฏฺเฐน เอกปฏิเวธฏฺเฐน จ ตถปฏิเวธฏฺเฐน จ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติอาทโย จตุโร ปทา เสฏฺฐา นามฯ วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานนฺติ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34) วจนโต สพฺพธมฺมานํ นิพฺพานสงฺขาโต วิราโค เสฏฺโฐฯ ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมาติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานํ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา ตถาคโตว เสฏฺโฐฯ จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อรูปธมฺเม สมฺปิณฺเฑติฯ ตสฺมา อรูปธมฺมานมฺปิ ตถาคโต เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ

ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยาติ มคฺคผลทสฺสนสฺส วิสุทฺธตฺถํ โย มยา ‘‘เสฏฺโฐ’’ติ วุตฺโต, เอโสว มคฺโค, นตฺถญฺโญฯ เอตญฺหิ ตุมฺเหติ ตสฺมา ตุมฺเห เอตเมว ปฏิปชฺชถฯ มารสฺเสตํ ปโมหนนฺติ เอตํ มารโมหนํ มารมนฺถนนฺติ วุจฺจติฯ ทุกฺขสฺสนฺตนฺติ สกลสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ ปริจฺเฉทํ กริสฺสถาติ อตฺโถฯ อญฺญาย สลฺลกนฺตนนฺติ ราคสลฺลาทีนํ กนฺตนํ นิมฺมถนํ อพฺพูหณํ เอตํ มคฺคํ, มยา วินา อนุสฺสวาทีหิ อตฺตปจฺจกฺขโต ญตฺวาว อยํ มคฺโค อกฺขาโต, อิทานิ ตุมฺเหหิ กิเลสานํ อาตาปเนน ‘‘อาตปฺป’’นฺติ สงฺขํ คตํ ตสฺส อธิคมตฺถาย สมฺมปฺปธานวีริยํ กิจฺจํ กรณียํฯ เกวลญฺหิ อกฺขาตาโรว ตถาคตาฯ ตสฺมา เตหิ อกฺขาตวเสน เย ปฏิปนฺนา ทฺวีหิ ฌาเนหิ ฌายิโน, เต เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตา มารพนฺธนา ปโมกฺขนฺตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ ปฐมํฯ

2. อนิจฺจลกฺขณวตฺถุ

สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

เต กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คนฺตฺวา อรญฺเญ วายมนฺตาปิ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ‘‘วิเสเสตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิสฺสามา’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ อาคมิํสุฯ สตฺถา ‘‘กิํ นุ โข อิเมสํ สปฺปาย’’นฺติ วีมํสนฺโต ‘‘อิเม กสฺสปพุทฺธกาเล วีสติ วสฺสสหสฺสานิ อนิจฺจลกฺขเณ อนุยุญฺชิํสุ, ตสฺมา อนิจฺจลกฺขเณเนว เตสํ เอกํ คาถํ เทเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, กามภวาทีสุ สพฺเพปิ สงฺขารา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา เอวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[277]

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ

ตตฺถ สพฺเพ สงฺขาราติ กามภวาทีสุ อุปฺปนฺนา ขนฺธา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนโต อนิจฺจาติ ยทา วิปสฺสนาปญฺญาย ปสฺสติ, อถ อิมสฺมิํ ขนฺธปริหรณทุกฺเข นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ทุกฺขปริชานนาทิวเสน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ วิสุทฺธตฺถาย โวทานตฺถาย เอส มคฺโคติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุ, สมฺปตฺตปริสานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

อนิจฺจลกฺขณวตฺถุ ทุติยํฯ

3. ทุกฺขลกฺขณวตฺถุ

ทุติยคาถายปิ เอวรูปเมว วตฺถุฯ ตทา หิ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ ทุกฺขลกฺขเณ กตาภิโยคภาวํ ญตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สพฺเพปิ ขนฺธา ปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขา เอวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[278]