ภนฺเต, อญฺเญสุ ทิวเสสุ สาธุการสทฺเทน เอกนินฺนาโท เอว โหติ, น อชฺช ปน ชานามิ ‘‘กิเมต’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, อาวุโส, ตฺวํ ตาว ธมฺมํ กเถหี’’ติฯ โส พีชนิํ คเหตฺวา อาสเน นิสินฺโน ตเมว คาถํ วเทสิฯ เทวตา มหนฺเตน สทฺเทน สาธุการมทํสุฯ อถ เนสํ ปริวารา ภิกฺขู อุชฺฌายิํสุ ‘‘อิมสฺมิํ วนสณฺเฑ เทวตา มุโขโลกเนน สาธุการํ ททนฺติ, ติปิฏกธรภิกฺขูสุ เอตฺตกํ ภณนฺเตสุปิ กิญฺจิ ปสํสนมตฺตมฺปิ อวตฺวา เอเกน มหลฺลกตฺเถเรน เอกคาถาย กถิตาย มหาสทฺเทน สาธุการํ ททนฺตี’’ติฯ เตปิ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ

สตฺถา ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, โย พหุมฺปิ อุคฺคณฺหติ วา ภาสติ วา, ตํ ธมฺมธโรติ วทามิฯ โย ปน เอกมฺปิ คาถํ อุคฺคณฺหิตฺวา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, อยํ ธมฺมธโร นามา’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[259]

‘‘น ตาวตา ธมฺมธโร, ยาวตา พหุ ภาสติ;

โย จ อปฺปมฺปิ สุตฺวาน, ธมฺมํ กาเยน ปสฺสติ;

ส เว ธมฺมธโร โหติ, โย ธมฺมํ นปฺปมชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ ยาวตาติ ยตฺตเกน อุคฺคหณธารณวาจนาทินา การเณน พหุํ ภาสติ, ตาวตฺตเกน ธมฺมธโร น โหติ, วํสานุรกฺขโก ปน ปเวณิปาลโก นาม โหติฯ โย จ อปฺปมฺปีติ โย ปน อปฺปมตฺตกมฺปิ สุตฺวา ธมฺมมนฺวาย อตฺถมนฺวาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน หุตฺวา นามกาเยน ทุกฺขาทีนิ ปริชานนฺโต จตุสจฺจธมฺมํ ปสฺสติ, ส เว ธมฺมธโร โหติฯ โย ธมฺมํ นปฺปมชฺชตีติ โยปิ อารทฺธวีริโย หุตฺวา อชฺช อชฺเชวาติ ปฏิเวธํ อากงฺขนฺโต ธมฺมํ นปฺปมชฺชติ, อยมฺปิ ธมฺมธโรเยวาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

เอกุทานขีณาสวตฺเถรวตฺถุ ตติยํฯ

4. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ

น เตน เถโร โส โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกทิวสญฺหิ ตสฺมิํ เถเร สตฺถุ อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปกฺกนฺตมตฺเต ติํสมตฺตา อารญฺญิกา ภิกฺขู ตํ ปสฺสนฺตา เอว อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตสํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘อิโต คตํ เอกํ เถรํ ปสฺสถา’’ติ? ‘‘น ปสฺสาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ นุ ทิฏฺโฐ โว’’ติ? ‘‘เอกํ, ภนฺเต, สามเณรํ ปสฺสิมฺหา’’ติฯ ‘‘น โส, ภิกฺขเว, สามเณโร, เถโร เอว โส’’ติ? ‘‘อติวิย ขุทฺทโก, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, มหลฺลกภาเวน เถราสเน นิสินฺนมตฺตเกน เถโรติ วทามิฯ โย ปน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา มหาชนสฺส อหิํสกภาเว ฐิโต, อยํ เถโร นามา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[260]

‘‘น เตน เถโร โส โหติ, เยนสฺส ปลิตํ สิโร;

ปริปกฺโก วโย ตสฺส, โมฆชิณฺโณติ วุจฺจติฯ

[261]

‘‘ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ, อหิํสา สํยโม ทโม;

ส เว วนฺตมโล ธีโร, เถโร อิติ ปวุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ ปริปกฺโกติ ปริณโต, วุฑฺฒภาวํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ โมฆชิณฺโณติ อนฺโต เถรกรานํ ธมฺมานํ อภาเวน ตุจฺฉชิณฺโณ นามฯ ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จาติ ยมฺหิ ปน ปุคฺคเล โสฬสหากาเรหิ ปฏิวิทฺธตฺตา จตุพฺพิธํ สจฺจํ, ญาเณน สจฺฉิกตตฺตา นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม จ อตฺถิฯ อหิํสาติ อหิํสนภาโวฯ เทสนามตฺตเมตํ, ยมฺหิ ปน จตุพฺพิธาปิ อปฺปมญฺญาภาวนา อตฺถีติ อตฺโถฯ สํยโม ทโมติ สีลญฺเจว อินฺทฺริยสํวโร จฯ วนฺตมโลติ มคฺคญาเณน นีหฏมโลฯ ธีโรติ ธิติสมฺปนฺโนฯ เถโรติ โส อิเมหิ ถิรภาวการเกหิ สมนฺนาคตตฺตา เถโรติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสูติฯ

ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ

น วากฺกรณมตฺเตนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย ทหเร เจว สามเณเร จ อตฺตโน ธมฺมาจริยานเมว จีวรรชนาทีนิ เวยฺยาวจฺจานิ กโรนฺเต ทิสฺวา เอกจฺเจ เถรา จินฺตยิํสุ – ‘‘มยมฺปิ พฺยญฺชนสมเย กุสลา, อมฺหากเมว กิญฺจิ นตฺถิฯ ยํนูน มยํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺยาม, ‘ภนฺเต, มยํ พฺยญฺชนสมเย กุสลา, อญฺเญสํ สนฺติเก ธมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวาปิ อิเมสํ สนฺติเก อโสเธตฺวา มา สชฺฌายิตฺถาติ ทหรสามเณเร อาณาเปถา’ติฯ เอวญฺหิ อมฺหากํ ลาภสกฺกาโร วฑฺฒิสฺสตี’’ติฯ เต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตถา วทิํสุฯ

สตฺถา เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ สาสเน ปเวณิวเสเนว เอวํ วตฺตุํ ลภติ, อิเม ปน ลาภสกฺกาเร นิสฺสิตาติ ญตฺวา อหํ ตุมฺเห วากฺกรณมตฺเตน สาธุรูปาติ น วทามิฯ ยสฺส ปเนเต อิสฺสาทโย ธมฺมา อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺนา, เอโส เอว สาธุรูโป’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[262]

‘‘น วากฺกรณมตฺเตน, วณฺณโปกฺขรตาย วา;

สาธุรูโป นโร โหติ, อิสฺสุกี มจฺฉรี สโฐฯ

[263]

‘‘ยสฺส เจตํ สมุจฺฉินฺนํ, มูลฆจฺจํ สมูหตํ;

สวนฺตโทโส เมธาวี, สาธุรูโปติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ น วากฺกรณมตฺเตนาติ วจีกรณมตฺเตน สทฺทลกฺขณสมฺปนฺนวจนมตฺเตนฯ วณฺณโปกฺขรตาย วาติ สรีรวณฺณสฺส มนาปภาเวน วาฯ นโรติ เอตฺตเกเนว การเณน ปรลาภาทีสุ อิสฺสามนโก ปญฺจวิเธน มจฺเฉเรน สมนฺนาคโต เกราฏิกภาเวน สโฐ นโร สาธุรูโป น โหติฯ