19. ธมฺมฏฺฐวคฺโค

1. วินิจฺฉยมหามตฺตวตฺถุ

น เตน โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วินิจฺฉยมหามตฺเต อารพฺภ กเถสิฯ

เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู สาวตฺถิยํ อุตฺตรทฺวารคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา นครมชฺเฌน วิหารํ อาคจฺฉนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ เมโฆ อุฏฺฐาย ปาวสฺสิฯ เต สมฺมุขาคตํ วินิจฺฉยสาลํ ปวิสิตฺวา วินิจฺฉยมหามตฺเต ลญฺชํ คเหตฺวา สามิเก อสามิเก กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห อิเม อธมฺมิกา, มยํ ปน ‘อิเม ธมฺเมน วินิจฺฉยํ กโรนฺตี’ติ สญฺญิโน อหุมฺหา’’ติ จินฺเตตฺวา วสฺเส วิคเต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ฉนฺทาทิวสิกา หุตฺวา สาหเสน อตฺถํ วินิจฺฉินนฺตา ธมฺมฏฺฐา นาม โหนฺติ, อปราธํ ปน อนุวิชฺชิตฺวา อปราธานุรูปํ อสาหเสน วินิจฺฉยํ กโรนฺตา เอว ธมฺมฏฺฐา นาม โหนฺตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[256]

‘‘น เตน โหติ ธมฺมฏฺโฐ, เยนตฺถํ สาหสา นเย;

โย จ อตฺถํ อนตฺถญฺจ, อุโภ นิจฺเฉยฺย ปณฺฑิโตฯ

[257]

‘‘อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน นยตี ปเร;

ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, ธมฺมฏฺโฐติ ปวุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ เตนาติ เอตฺตเกเนว การเณนฯ ธมฺมฏฺโฐติ ราชา หิ อตฺตโน กาตพฺเพ วินิจฺฉยธมฺเม ฐิโตปิ ธมฺมฏฺโฐ นาม น โหติฯ เยนาติ เยน การเณนฯ อตฺถนฺติ โอติณฺณํ วินิจฺฉิตพฺพํ อตฺถํฯ สาหสา นเยติ ฉนฺทาทีสุ ปติฏฺฐิโต สาหเสน มุสาวาเทน วินิจฺเฉยฺยฯ

โย หิ ฉนฺเท ปติฏฺฐาย ญาตีติ วา มิตฺโตติ วา มุสา วตฺวา อสามิกเมว สามิกํ กโรติ, โทเส ปติฏฺฐาย อตฺตโน เวรีนํ มุสา วตฺวา สามิกเมว อสามิกํ กโรติ, โมเห ปติฏฺฐาย ลญฺชํ คเหตฺวา วินิจฺฉยกาเล อญฺญวิหิโต วิย อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต มุสา วตฺวา ‘‘อิมินา ชิตํ, อยํ ปราชิโต’’ติ ปรํ นีหรติ, ภเย ปติฏฺฐาย กสฺสจิเทว อิสฺสรชาติกสฺส ปราชยํ ปาปุณนฺตสฺสาปิ ชยํ อาโรเปติ, อยํ สาหเสน อตฺถํ เนติ นามฯ เอโส ธมฺมฏฺโฐ นาม น โหตีติ อตฺโถฯ อตฺถํ อนตฺถญฺจาติ ภูตญฺจ อภูตญฺจ การณํฯ อุโภ นิจฺเฉยฺยาติ โย ปน ปณฺฑิโต อุโภ อตฺถานตฺเถ วินิจฺฉินิตฺวา วทติฯ อสาหเสนาติ อมุสาวาเทนฯ ธมฺเมนาติ วินิจฺฉยธมฺเมน, น ฉนฺทาทิวเสนฯ สเมนาติ อปราธานุรูเปเนว ปเร นยติ, ชยํ วา ปราชยํ วา ปาเปติฯ ธมฺมสฺส คุตฺโตติ โส ธมฺมคุตฺโต ธมฺมรกฺขิโต ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคโต เมธาวี วินิจฺฉยธมฺเม ฐิตตฺตา ธมฺมฏฺโฐติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

วินิจฺฉยมหามตฺตวตฺถุ ปฐมํฯ

2. ฉพฺพคฺคิยวตฺถุ

น เตน ปณฺฑิโต โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ กเถสิฯ

เต กิร วิหาเรปิ คาเมปิ ภตฺตคฺคํ อากุลํ กโรนฺตา วิจรนฺติฯ อเถกทิวเส ภิกฺขู คาเม ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อาคเต ทหเร สามเณเร จ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กีทิสํ, อาวุโส, ภตฺตคฺค’’นฺติ? ภนฺเต, มา ปุจฺฉถ, ฉพฺพคฺคิยา ‘‘มยเมว วิยตฺตา, มยเมว ปณฺฑิตา, อิเม ปหริตฺวา สีเส กจวรํ อากิริตฺวา นีหริสฺสามา’’ติ วตฺวา อมฺเห ปิฏฺฐิยํ คเหตฺวา กจวรํ โอกิรนฺตา ภตฺตคฺคํ อากุลํ อกํสูติฯ ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, พหุํ ภาสิตฺวา ปเร วิเหฐยมานํ ‘ปณฺฑิโต’ติ วทามิ, เขมินํ ปน อเวรีนํ อภยเมว ปณฺฑิโตติ วทามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[258]

‘‘น เตน ปณฺฑิโต โหติ, ยาวตา พหุ ภาสติ;

เขมี อเวรี อภโย, ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี’’ติฯ