11. อุชฺฌานสญฺญิตฺเถรวตฺถุ
ปรวชฺชานุปสฺสิสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุชฺฌานสญฺญิํ นาม เอกํ เถรํ อารพฺภ กเถสิฯ
โส กิร ‘‘อยํ เอวํ นิวาเสติ, เอวํ ปารุปตี’’ติ ภิกฺขูนํ อนฺตรเมว คเวสนฺโต วิจรติฯ ภิกฺขู ‘‘อสุโก นาม, ภนฺเต, เถโร เอวํ กโรตี’’ติ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา, ‘‘ภิกฺขเว, วตฺตสีเส ฐตฺวา เอวํ โอวทนฺโต อนนุปวาโทฯ โย ปน นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิตาย ปเรสํ อนฺตรํ ปริเยสมาโน เอวํ วตฺวา วิจรติ, ตสฺส ฌานาทีสุ เอโกปิ วิเสโส นุปฺปชฺชติ, เกวลํ อาสวาเยว วฑฺฒนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
[253]
‘‘ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส, นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิโน;
อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ, อารา โส อาสวกฺขยา’’ติฯ
ตตฺถ อุชฺฌานสญฺญิโนติ เอวํ นิวาเสตพฺพํ เอวํ ปารุปิตพฺพนฺติ ปเรสํ อนฺตรคเวสิตาย อุชฺฌานพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส ฌานาทีสุ เอกธมฺโมปิ น วฑฺฒติ, อถ โข อาสวาว ตสฺส วฑฺฒนฺติฯ เตเนว การเณน โส อรหตฺตมคฺคสงฺขาตา อาสวกฺขยา อารา ทูรํ คโตว โหตีติฯ
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ
อุชฺฌานสญฺญิตฺเถรวตฺถุ เอกาทสมํฯ
12. สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุ
อากาเสติ อิทํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ปรินิพฺพานมญฺจเก นิปนฺโน สุภทฺทํ ปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิฯ
โส กิร อตีเต กนิฏฺฐภาตริ เอกสฺมิํ สสฺเส นวกฺขตฺตุํ อคฺคทานํ เทนฺเต ทานํ ทาตุํ อนิจฺฉนฺโต โอสกฺกิตฺวา อวสาเน อทาสิฯ ตสฺมา ปฐมโพธิยมฺปิ มชฺฌิมโพธิยมฺปิ สตฺถารํ ทฏฺฐุํ นาลตฺถฯ
ปจฺฉิมโพธิยํ ปน สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ‘‘อหํ ตีสุ ปญฺเหสุ อตฺตโน กงฺขํ มหลฺลเก ปริพฺพาชเก ปุจฺฉิตฺวา สมณํ โคตมํ ‘ทหโร’ติ สญฺญาย น ปุจฺฉิํ , ตสฺส จ ทานิ ปรินิพฺพานกาโล, ปจฺฉา เม สมณสฺส โคตมสฺส อปุจฺฉิตการณา วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อานนฺทตฺเถเรน นิวาริยมาโนปิ สตฺถารา โอกาสํ กตฺวา, ‘‘อานนฺท, มา สุภทฺทํ นิวารยิ, ปุจฺฉตุ มํ ปญฺห’’นฺติ วุตฺเต อนฺโตสาณิํ ปวิสิตฺวา เหฏฺฐามญฺจเก นิสินฺโน, ‘‘โภ สมณ, กิํ นุ โข อากาเส ปทํ นาม อตฺถิ, อิโต พหิทฺธา สมโณ นาม อตฺถิ, สงฺขารา สสฺสตา นาม อตฺถี’’ติ อิเม ปญฺเห ปุจฺฉิฯ อถสฺส สตฺถา เตสํ อภาวํ อาจิกฺขนฺโต อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ –
[254]
‘‘อากาเสว ปทํ นตฺถิ, สมโณ นตฺถิ พาหิเร;
ปปญฺจาภิรตา ปชา, นิปฺปปญฺจา ตถาคตาฯ
[255]
‘‘อากาเสว ปทํ นตฺถิ, สมโณ นตฺถิ พาหิเร;
สงฺขารา สสฺสตา นตฺถิ, นตฺถิ พุทฺธานมิญฺชิต’’นฺติฯ
ตตฺถ ปทนฺติ อิมสฺมิํ อากาเส วณฺณสณฺฐานวเสน เอวรูปนฺติ ปญฺญาเปตพฺพํ กสฺสจิ ปทํ นาม นตฺถิฯ พาหิเรติ มม สาสนโต พหิทฺธา มคฺคผลฏฺโฐ สมโณ นาม นตฺถิฯ ปชาติ อยํ สตฺตโลกสงฺขาตา ปชา ตณฺหาทีสุ ปปญฺเจสุเยวาภิรตาฯ นิปฺปปญฺจาติ โพธิมูเลเยว สพฺพปปญฺจานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา นิปฺปปญฺจา ตถาคตาฯ สงฺขาราติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ เตสุ หิ เอโกปิ สสฺสโต นาม นตฺถิฯ อิญฺชิตนฺติ พุทฺธานํ ปน ตณฺหามานาทีสุ อิญฺชิเตสุ เยน สงฺขารา สสฺสตาติ คณฺเหยฺย, ตํ เอกํ อิญฺชิตมฺปิ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ
เทสนาวสาเน สุภทฺโท อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ
สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุ ทฺวาทสมํฯ
มลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อฏฺฐารสโม วคฺโคฯ
19. ธมฺมฏฺฐวคฺโค
1. วินิจฺฉยมหามตฺตวตฺถุ
น เตน โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วินิจฺฉยมหามตฺเต อารพฺภ กเถสิฯ
เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู สาวตฺถิยํ อุตฺตรทฺวารคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา นครมชฺเฌน วิหารํ อาคจฺฉนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ เมโฆ อุฏฺฐาย ปาวสฺสิฯ เต สมฺมุขาคตํ วินิจฺฉยสาลํ ปวิสิตฺวา วินิจฺฉยมหามตฺเต ลญฺชํ คเหตฺวา สามิเก อสามิเก กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อโห อิเม อธมฺมิกา, มยํ ปน ‘อิเม ธมฺเมน วินิจฺฉยํ กโรนฺตี’ติ สญฺญิโน อหุมฺหา’’ติ จินฺเตตฺวา วสฺเส วิคเต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ฉนฺทาทิวสิกา หุตฺวา สาหเสน อตฺถํ วินิจฺฉินนฺตา ธมฺมฏฺฐา นาม โหนฺติ, อปราธํ ปน อนุวิชฺชิตฺวา อปราธานุรูปํ อสาหเสน วินิจฺฉยํ กโรนฺตา เอว ธมฺมฏฺฐา นาม โหนฺตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
[256]
‘‘น เตน โหติ ธมฺมฏฺโฐ, เยนตฺถํ สาหสา นเย;
โย จ อตฺถํ อนตฺถญฺจ, อุโภ นิจฺเฉยฺย ปณฺฑิโตฯ
[257]
‘‘อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน นยตี ปเร;
ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี, ธมฺมฏฺโฐติ ปวุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ เตนาติ เอตฺตเกเนว การเณนฯ ธมฺมฏฺโฐติ ราชา หิ อตฺตโน กาตพฺเพ วินิจฺฉยธมฺเม ฐิโตปิ ธมฺมฏฺโฐ นาม น โหติฯ เยนาติ เยน การเณนฯ อตฺถนฺติ โอติณฺณํ วินิจฺฉิตพฺพํ อตฺถํฯ สาหสา นเยติ ฉนฺทาทีสุ ปติฏฺฐิโต สาหเสน มุสาวาเทน วินิจฺเฉยฺยฯ
