10. เมณฺฑกเสฏฺฐิวตฺถุ

สุทสฺสํ วชฺชนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ภทฺทิยนครํ นิสฺสาย ชาติยาวเน วิหรนฺโต เมณฺฑกเสฏฺฐิํ อารพฺภ กเถสิฯ

สตฺถา กิร องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรนฺโต เมณฺฑกเสฏฺฐิโน จ, ภริยาย จสฺส จนฺทปทุมาย, ปุตฺตสฺส จ ธนญฺจยเสฏฺฐิโน, สุณิสาย จ สุมนเทวิยา, นตฺตาย จสฺส วิสาขาย, ทาสสฺส จ ปุณฺณสฺสาติ อิเมสํ โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ภทฺทิยนครํ คนฺตฺวา ชาติยาวเน วิหาสิฯ เมณฺฑกเสฏฺฐิ สตฺถุ อาคมนํ อสฺโสสิฯ กสฺมา ปเนส เมณฺฑกเสฏฺฐิ นาม ชาโตติ? ตสฺส กิร ปจฺฉิมเคเห อฏฺฐกรีสมตฺเต ฐาเน หตฺถิอสฺสอุสภปมาณา สุวณฺณเมณฺฑกา ปถวิํ ภินฺทิตฺวา ปิฏฺฐิยา ปิฏฺฐิํ ปหรมานา อุฏฺฐหิํสุฯ เตสํ มุเขสุ ปญฺจวณฺณานํ สุตฺตานํ เคณฺฑุกา ปกฺขิตฺตา โหนฺติฯ สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีหิ วา วตฺถจฺฉาทนหิรญฺญสุวณฺณาทีหิ วา อตฺเถ สติ เตสํ มุขโต เคณฺฑุเก อปเนนฺติ, เอกสฺสาปิ เมณฺฑกสฺส มุขโต ชมฺพุทีปวาสีนํ ปโหนกํ สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนหิรญฺญสุวณฺณํ นิกฺขมติฯ ตโต ปฏฺฐาย เมณฺฑกเสฏฺฐีติ ปญฺญายิฯ

กิํ ปนสฺส ปุพฺพกมฺมนฺติ? วิปสฺสีพุทฺธกาเล กิร เอส อวโรชสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส ภาคิเนยฺโย มาตุเลน สมานนาโม อวโรโช นาม อโหสิฯ อถสฺส มาตุโล สตฺถุ คนฺธกุฏิํ กาตุํ อารภิฯ โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘มาตุล, อุโภปิ สเหว กโรมา’’ติ วตฺวา ‘‘อหํ อญฺเญหิ สทฺธิํ อสาธารณํ กตฺวา เอกโกว กริสฺสามี’’ติ เตน ปน ปฏิกฺขิตฺตกาเล ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน คนฺธกุฏิยา กตาย อิมสฺมิํ นาม ฐาเน กุญฺชรสาลํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อรญฺญโต ทพฺพสมฺภาเร อาหราเปตฺวา เอกํ ถมฺภํ สุวณฺณขจิตํ, เอกํ รชตขจิตํ, เอกํ มณิขจิตํ, เอกํ สตฺตรตนขจิตนฺติ เอวํ ตุลาสงฺฆาตทฺวารกวาฏวาตปานโคปานสีฉทนิฏฺฐกา สพฺพาปิ สุวณฺณาทิขจิตาว กาเรตฺวา คนฺธกุฏิยา สมฺมุขฏฺฐาเน ตถาคตสฺส สตฺตรตนมยํ กุญฺชรสาลํ กาเรสิฯ ตสฺสา อุปริ ฆนรตฺตสุวณฺณมยา กมฺพลา ปวาฬมยา สิขรถูปิกาโย อเหสุํฯ

กุญฺชรสาลาย มชฺเฌ ฐาเน รตนมณฺฑปํ กาเรตฺวา ธมฺมาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตสฺส ฆนรตฺตสุวณฺณมยา ปาทา อเหสุํ, ตถา จตสฺโส อฏนิโยฯ จตฺตาโร ปน สุวณฺณเมณฺฑเก การาเปตฺวา อาสนสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ เหฏฺฐา ฐเปสิ, ทฺเว เมณฺฑเก การาเปตฺวา ปาทปีฐกาย เหฏฺฐา ฐเปสิ, ฉ สุวณฺณเมณฺฑเก การาเปตฺวา มณฺฑปํ ปริกฺขิเปนฺโต ฐเปสิฯ ธมฺมาสนํ ปฐมํ สุตฺตมเยหิ รชฺชุเกหิ วายาเปตฺวา มชฺเฌ สุวณฺณสุตฺตมเยหิ อุปริ มุตฺตมเยหิ สุตฺเตหิ วายาเปสิฯ ตสฺส จนฺทนมโย อปสฺสโย อโหสิฯ เอวํ กุญฺชรสาลํ นิฏฺฐาเปตฺวา สาลามหํ กโรนฺโต อฏฺฐสฏฺฐีหิ ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ สทฺธิํ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา จตฺตาโร มาเส ทานํ ทตฺวา โอสานทิวเส ติจีวรํ อทาสิฯ ตตฺถ สงฺฆนวกสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกํ ปาปุณิฯ

เอวํ วิปสฺสีพุทฺธกาเล ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ ภทฺทกปฺเป พาราณสิยํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พาราณสิเสฏฺฐิ นาม อโหสิฯ โส เอกทิวสํ ราชูปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต ปุโรหิตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, อาจริย, นกฺขตฺตมุหุตฺตํ, อุปธาเรถา’’ติ อาหฯ อาม, อุปธาเรมิ, กิํ อญฺญํ อมฺหากํ กมฺมนฺติฯ เตน หิ กีทิสํ ชนปทจาริตฺตนฺติ? เอกํ ภยํ ภวิสฺสตีติฯ กิํ ภยํ นามาติ? ฉาตกภยํ เสฏฺฐีติฯ กทา ภวิสฺสตีติ? อิโต ติณฺณํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยนาติฯ ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ พหุํ กสิกมฺมํ กาเรตฺวา เคเห วิชฺชมานธเนนาปิ ธญฺญเมว คเหตฺวา อฑฺฒเตรสานิ โกฏฺฐสตานิ กาเรตฺวา สพฺพโกฏฺฐเก วีหีหิ ปริปูเรสิฯ โกฏฺเฐสุ อปฺปโหนฺเตสุ จาฏิอาทีนิ ปูเรตฺวา อวเสสํ ภูมิยํ อาวาเฏ กตฺวา นิขณิฯ นิธานาวเสสํ มตฺติกาย สทฺธิํ มทฺทิตฺวา ภิตฺติโย ลิมฺปาเปสิฯ

โส อปเรน สมเยน ฉาตกภเย สมฺปตฺเต ยถานิกฺขิตฺตํ ธญฺญํ ปริภุญฺชนฺโต โกฏฺเฐสุ จ จาฏิอาทีสุ จ นิกฺขิตฺตธญฺเญ ปริกฺขีเณ ปริชเน ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา ชีวนฺตา สุภิกฺขกาเล มม สนฺติกํ อาคนฺตุกามา อาคจฺฉถ, อนาคนฺตุกามา ตตฺถ ตตฺเถว ชีวถา’’ติฯ เต โรทมานา อสฺสุมุขา หุตฺวา เสฏฺฐิํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา สตฺตาหํ นิสีทิตฺวา ตถา อกํสุฯ

ตสฺส ปน สนฺติเก เวยฺยาวจฺจกโร เอโกว ปุณฺโณ นาม ทาโส โอหียิ, เตน สทฺธิํ เสฏฺฐิชายา เสฏฺฐิปุตฺโต เสฏฺฐิสุณิสาติ ปญฺเจว ชนา อเหสุํฯ เต ภูมิยํ อาวาเฏสุ นิหิตธญฺเญปิ ปริกฺขีเณ ภิตฺติมตฺติกํ ปาเตตฺวา เตเมตฺวา ตโต ลทฺธธญฺเญน ยาปยิํสุฯ อถสฺส ชายา ฉาตเก อวตฺถรนฺเต มตฺติกาย ขียมานาย ภิตฺติปาเทสุ อวสิฏฺฐมตฺติกํ ปาเตตฺวา เตเมตฺวา อฑฺฒาฬฺหกมตฺตํ วีหิํ ลภิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา เอกํ ตณฺฑุลนาฬิํ คเหตฺวา ‘‘ฉาตกกาเล โจรา พหู โหนฺตี’’ติ โจรภเยน เอกสฺมิํ กุเฏ ปกฺขิปิตฺวา ปิทหิตฺวา ภูมิยํ นิขณิตฺวา ฐเปสิฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ราชูปฏฺฐานโต อาคนฺตฺวา อาห – ‘‘ภทฺเท, ฉาโตมฺหิ, อตฺถิ กิญฺจี’’ติฯ สา วิชฺชมานํ ‘‘นตฺถี’’ติ อวตฺวา ‘‘เอกา ตณฺฑุลนาฬิ อตฺถี’’ติ อาหฯ ‘‘กหํ สา’’ติ? ‘‘โจรภเยน เม นิขณิตฺวา ฐปิตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ นํ อุทฺธริตฺวา กิญฺจิ ปจาหี’’ติฯ ‘‘สเจ ยาคุํ ปจิสฺสามิ, ทฺเว วาเร ลภิสฺสติฯ สเจ ภตฺตํ ปจิสฺสามิ, เอกวารเมว ลภิสฺสติ, กิํ ปจามิ, สามี’’ติ อาหฯ ‘‘อมฺหากํ อญฺโญ ปจฺจโย นตฺถิ, ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา มริสฺสาม, ภตฺตเมว ปจาหี’’ติฯ สา ภตฺตํ ปจิตฺวา ปญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา เสฏฺฐิโน โกฏฺฐาสํ วฑฺเฒตฺวา ปุรโต ฐเปสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ คนฺธมาทนปพฺพเต ปจฺเจกพุทฺโธ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาติฯ อนฺโตสมาปตฺติยํ กิร สมาปตฺติพเลน ชิฆจฺฉา น พาธติฯ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตานํ ปน พลวตี หุตฺวา อุทรปฏลํ ฑยฺหนฺตี วิย อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา เต ลภนฏฺฐานํ โอโลเกตฺวา คจฺฉนฺติฯ ตํ ทิวสญฺจ เตสํ ทานํ ทตฺวา เสนาปติฏฺฐานาทีสุ อญฺญตรสมฺปตฺติํ ลภนฺติฯ ตสฺมา โสปิ ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกนฺโต ‘‘สกลชมฺพุทีเป ฉาตกภยํ อุปฺปนฺนํ, เสฏฺฐิเคเห จ ปญฺจนฺนํ ชนานํ นาฬิโกทโนว ปกฺโก, สทฺธา นุ โข เอเต, สกฺขิสฺสนฺติ วา มม สงฺคหํ กาตุ’’นฺติ เตสํ สทฺธภาวญฺจ สงฺคหํ กาตุํ สมตฺถภาวญฺจ ทิสฺวา ปตฺตจีวรมาทาย มหาเสฏฺฐิสฺส ปุรโต ทฺวาเร ฐิตเมว อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘ปุพฺเพปิ มยา ทานสฺส อทินฺนตฺตา เอวรูปํ ฉาตกํ ทิฏฺฐํ, อิทํ โข ปน ภตฺตํ มํ เอกทิวสเมว รกฺเขยฺยฯ

อยฺยสฺส ปน ทินฺนํ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ มม หิตสุขาวหํ ภวิสฺสตี’’ติ ตํ ภตฺตปาติํ อปเนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส ปาเท โธวิตฺวา สุวณฺณปาทปีเฐ ฐเปตฺวา ภตฺตปาติมาทาย ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต โอกิริฯ อุปฑฺฒาวเสเส ภตฺเต ปจฺเจกพุทฺโธ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิฯ อถ นํ, ‘‘ภนฺเต, เอกาย ตณฺฑุลนาฬิยา ปญฺจนฺนํ ชนานํ ปกฺกโอทนสฺส อยํ เอโก โกฏฺฐาโส, อิมํ ทฺวิธา กาตุํ น สกฺกาฯ มา มยฺหํ อิธโลเก สงฺคหํ กโรถ, อหํ นิรวเสสํ ทาตุกาโมมฺหี’’ติ วตฺวา สพฺพํ ภตฺตมทาสิฯ ทตฺวา จ ปน ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ, ‘‘มา, ภนฺเต, ปุน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เอวรูปํ ฉาตกภยํ อทฺทสํ, อิโต ปฏฺฐาย สกลชมฺพุทีปวาสีนํ พีชภตฺตํ ทาตุํ สมตฺโถ ภเวยฺยํ, สหตฺเถน กมฺมํ กตฺวา ชีวิกํ น กปฺเปยฺยํ, อฑฺฒเตรส โกฏฺฐสตานิ โสธาเปตฺวา สีสํ นฺหายิตฺวา เตสํ ทฺวาเร นิสีทิตฺวา อุทฺธํ โอโลกิตกฺขเณเยว เม รตฺตสาลิธารา ปติตฺวา สพฺพโกฏฺเฐ ปูเรยฺยุํฯ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน จ อยเมว ภริยา, อยเมว ปุตฺโต, อยเมว สุณิสา, อยเมว ทาโส โหตู’’ติฯ

ภริยาปิสฺส ‘‘มม สามิเก ชิฆจฺฉาย ปีฬิยมาเน น สกฺกา มยา ภุญฺชิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาสํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ, ‘‘ภนฺเต, อิทานิ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เอวรูปํ ฉาตกภยํ น ปสฺเสยฺยํ, ภตฺตถาลิกํ ปุรโต กตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสีนํ ภตฺตํ เทนฺติยาปิ จ เม ยาว น อุฏฺฐหิสฺสามิ, ตาว คหิตคหิตฏฺฐานํ ปูริตเมว โหตุฯ อยเมว สามิโก, อยเมว ปุตฺโต, อยเมว สุณิสา, อยเมว ทาโส โหตู’’ติฯ ปุตฺโตปิสฺส อตฺตโน โกฏฺฐาสํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ, ‘‘ภนฺเต, อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปํ ฉาตกภยํ น ปสฺเสยฺยํ, เอกญฺจ เม สหสฺสถวิกํ คเหตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสีนํ กหาปณํ เทนฺตสฺสาปิ อยํ สหสฺสถวิกา ปริปุณฺณาว โหตุ, อิเมเยว มาตาปิตโร โหนฺตุ, อยํ ภริยา, อยํ ทาโส โหตู’’ติฯ

สุณิสาปิสฺส อตฺตโน โกฏฺฐาสํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ, ‘‘อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปํ ฉาตกภยํ น ปสฺเสยฺยํ, เอกญฺจ เม ธญฺญปิฏกํ ปุรโต ฐเปตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสีนํ พีชภตฺตํ เทนฺติยาปิ ขีณภาโว มา ปญฺญายิตฺถ, นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อิเมเยว สสุรา โหนฺตุ, อยเมว สามิโก, อยเมว ทาโส โหตู’’ติฯ

ทาโสปิ อตฺตโน โกฏฺฐาสํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ , ‘‘อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปํ ฉาตกภยํ น ปสฺเสยฺยํ, สพฺเพ อิเม สามิกา โหนฺตุ, กสนฺตสฺส จ เม อิโต ติสฺโส, เอตฺโต ติสฺโส, มชฺเฌ เอกาติ ทารุอมฺพณมตฺตา สตฺต สตฺต สีตาโย คจฺฉนฺตู’’ติฯ โส ตํ ทิวสํ เสนาปติฏฺฐานํ ปตฺเถตฺวา ลทฺธุํ สมตฺโถปิ สามิเกสุ สิเนเหน ‘‘อิเมเยว เม สามิกา โหนฺตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ สพฺเพสมฺปิ วจนาวสาเน ‘‘เอวํ โหตู’’ติ วตฺวา –

‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;

สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา, จนฺโท ปนฺนรโส ยถาฯ

‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;

สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา, มณิ โชติรโส ยถา’’ติฯ –

ปจฺเจกพุทฺธคาถาหิ อนุโมทนํ กตฺวา ‘‘มยา อิเมสํ จิตฺตํ ปสาเทตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ยาว คนฺธมาทนปพฺพตา อิเม มํ ปสฺสนฺตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ปกฺกามิฯ เตปิ โอโลเกตฺวาว อฏฺฐํสุฯ โส คนฺตฺวา ตํ ภตฺตํ ปญฺจหิ ปจฺเจกพุทฺธสเตหิ สทฺธิํ สํวิภชิฯ ตํ ตสฺสานุภาเวน สพฺเพสมฺปิ ปโหติฯ เต โอโลเกนฺตาเยว อฏฺฐํสุฯ

อติกฺกนฺเต ปน มชฺฌนฺหิเก เสฏฺฐิภริยา อุกฺขลิํ โธวิตฺวา ปิทหิตฺวา ฐเปสิฯ เสฏฺฐิปิ ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ โส สายนฺเห ปพุชฺฌิตฺวา ภริยํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อติวิย ฉาโตมฺหิ, อตฺถิ นุ โข อุกฺขลิยา ตเล ฌามกสิตฺถานี’’ติฯ สา โธวิตฺวา อุกฺขลิยา ฐปิตภาวํ ชานนฺตีปิ ‘‘นตฺถี’’ติ อวตฺวา ‘‘อุกฺขลิํ วิวริตฺวา อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ อุฏฺฐาย อุกฺขลิมูลํ คนฺตฺวา อุกฺขลิํ วิวริ, ตาวเทว สุมนมกุลสทิสวณฺณสฺส ภตฺตสฺส ปูรา อุกฺขลิ ปิธานํ อุกฺขิปิตฺวา อฏฺฐาสิฯ สา ตํ ทิสฺวาว ปีติยา ผุฏฺฐสรีรา เสฏฺฐิํ อาห – ‘‘อุฏฺเฐหิ, สามิ, อหํ อุกฺขลิํ โธวิตฺวา ปิทหิํ, สา ปน สุมนมกุลสทิสวณฺณสฺส ภตฺตสฺส ปูรา, ปุญฺญานิ นาม กตฺตพฺพรูปานิ, ทานํ นาม กตฺตพฺพยุตฺตกํฯ อุฏฺเฐหิ, สามิ, ภุญฺชสฺสู’’ติฯ สา ทฺวินฺนํ ปิตาปุตฺตานํ ภตฺตํ อทาสิฯ เตสุ สุตฺวา อุฏฺฐิเตสุ สุณิสาย สทฺธิํ นิสีทิตฺวา ภุญฺชิตฺวา ปุณฺณสฺส ภตฺตํ อทาสิฯ คหิตคหิตฏฺฐานํ น ขียติ, กฏจฺฉุนา สกิํ คหิตฏฺฐานเมว ปญฺญายติฯ ตํทิวสเมว โกฏฺฐาทโย ปุพฺเพ ปูริตนิยาเมเนว ปุน ปูรยิํสุฯ

‘‘เสฏฺฐิสฺส เคเห ภตฺตํ อุปฺปนฺนํ, พีชภตฺเตหิ อตฺถิกา อาคนฺตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ นคเร โฆสนํ กาเรสิฯ มนุสฺสา ตสฺส เคหโต พีชภตฺตํ คณฺหิํสุฯ สกลชมฺพุทีปวาสิโน ตํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิํสุเยวฯ

โส ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ภทฺทิยนคเร เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติฯ ภริยาปิสฺส มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา ตสฺเสว เคหํ อคมาสิฯ ตสฺส ตํ ปุพฺพกมฺมํ นิสฺสาย ปจฺฉาเคเห ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการา เมณฺฑกา อุฏฺฐหิํสุฯ ปุตฺโตปิ เนสํ ปุตฺโตว, สุณิสา สุณิสาว, ทาโส ทาโสว อโหสิฯ อเถกทิวสํ เสฏฺฐิ อตฺตโน ปุญฺญํ วีมํสิตุกาโม อฑฺฒเตรสานิ โกฏฺฐสตานิ โสธาเปตฺวา สีสํ นฺหาโต ทฺวาเร นิสีทิตฺวา อุทฺธํ โอโลเกสิฯ สพฺพานิปิ วุตฺตปฺปการานํ รตฺตสาลีนํ ปูรยิํสุฯ โส เสสานมฺปิ ปุญฺญานิ วีมํสิตุกาโม ภริยญฺจ ปุตฺตาทโย จ ‘‘ตุมฺหากมฺปิ ปุญฺญานิ วีมํสิสฺสถา’’ติ อาหฯ

อถสฺส ภริยา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ตณฺฑุเล มินาเปตฺวา เตหิ ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ทฺวารโกฏฺฐเก ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา สุวณฺณกฏจฺฉุํ อาทาย ‘‘ภตฺเตน อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ โฆสาเปตฺวา อาคตาคตานํ อุปนีตภาชนานิ ปูเรตฺวา อทาสิฯ สกลทิวสมฺปิ เทนฺติยา กฏจฺฉุนา คหิตฏฺฐานเมว ปญฺญายติฯ ตสฺสา ปน ปุริมพุทฺธานมฺปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วามหตฺเถน อุกฺขลิํ ทกฺขิณหตฺเถน กฏจฺฉุํ คเหตฺวา เอวเมว ปตฺเต ปูเรตฺวา ภตฺตสฺส ทินฺนตฺตา วามหตฺถตลํ ปูเรตฺวา ปทุมลกฺขณํ นิพฺพตฺติ, ทกฺขิณหตฺถตลํ ปูเรตฺวา จนฺทลกฺขณํ นิพฺพตฺติฯ ยสฺมา ปน วามหตฺถโต ธมฺมกรณํ อาทาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ททมานา อปราปรํ วิจริ, เตนสฺสา ทกฺขิณปาทตลํ ปูเรตฺวา จนฺทลกฺขณํ นิพฺพตฺติ, วามปาทตลํ ปูเรตฺวา ปทุมลกฺขณํ นิพฺพตฺติฯ ตสฺสา อิมินา การเณน จนฺทปทุมาติ นามํ กริํสุฯ

ปุตฺโตปิสฺส สีสํ นฺหาโต สหสฺสถวิกํ อาทาย ‘‘กหาปเณหิ อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ วตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา อทาสิฯ ถวิกาย กหาปณสหสฺสํ อโหสิเยวฯ สุณิสาปิสฺส สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา วีหิปิฏกํ อาทาย อากาสงฺคเณ นิสินฺนา ‘‘พีชภตฺเตหิ อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ วตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา อทาสิฯ ปิฏกํ ยถาปูริตเมว อโหสิฯ

ทาโสปิสฺส สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา สุวณฺณยุเคสุ สุวณฺณโยตฺเตหิ โคเณ โยเชตฺวา สุวณฺณปโตทยฏฺฐิํ อาทาย ทฺวินฺนํ โคณานํ คนฺธปญฺจงฺคุลิกานิ ทตฺวา วิสาเณสุ สุวณฺณโกสเก ปฏิมุญฺจิตฺวา เขตฺตํ คนฺตฺวา ปาเชสิฯ อิโต ติสฺโส, เอตฺโต ติสฺโส, มชฺเฌ เอกาติ สตฺต สีตา ภิชฺชิตฺวา อคมํสุฯ ชมฺพุทีปวาสิโน ภตฺตพีชหิรญฺญสุวณฺณาทีสุ ยถารุจิตํ เสฏฺฐิเคหโตเยว คณฺหิํสุฯ อิเม ปญฺจ มหาปุญฺญาฯ

เอวํ มหานุภาโว เสฏฺฐิ ‘‘สตฺถา กิร อาคโต’’ติ สุตฺวา ‘‘สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสามี’’ติ นิกฺขมนฺโต อนฺตรามคฺเค ติตฺถิเย ทิสฺวา เตหิ ‘‘กสฺมา ตํ, คหปติ, กิริยวาโท สมาโน อกิริยวาทสฺส สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คจฺฉสี’’ติ นิวาริยมาโนปิ เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ อถสฺส สตฺถา อนุปุพฺพิํ กถํ กเถสิฯ โส เทสนาวสาเน โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา สตฺถุ ติตฺถิเยหิ อวณฺณํ วตฺวา อตฺตโน นิวาริตภาวํ อาโรเจสิฯ อถ นํ สตฺถา, ‘‘คหปติ, อิเม สตฺตา นาม มหนฺตมฺปิ อตฺตโน โทสํ น ปสฺสนฺติ, อวิชฺชมานมฺปิ ปเรสํ โทสํ วิชฺชมานํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภุสํ วิย โอปุนนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[252]

‘‘สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ;

ปเรสญฺหิ โส วชฺชานิ, โอปุนาติ ยถา ภุสํ;

อตฺตโน ปน ฉาเทติ, กลิํว กิตวา สโฐ’’ติฯ

ตตฺถ สุทสฺสํ วชฺชนฺติ ปรสฺส อณุมตฺตมฺปิ วชฺชํ ขลิตํ สุทสฺสํ สุเขเนว ปสฺสิตุํ สกฺกา, อตฺตโน ปน อติมหนฺตมฺปิ ทุทฺทสํฯ ปเรสํ หีติ เตเนว การเณน โส ปุคฺคโล สงฺฆมชฺฌาทีสุ ปเรสํ วชฺชานิ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ภุสํ โอปุนนฺโต วิย โอปุนาติฯ กลิํว กิตวา สโฐติ เอตฺถ สกุเณสุ อปรชฺฌนภาเวน อตฺตภาโว กลิ นาม, สาขภงฺคาทิกํ ปฏิจฺฉาทนํ กิตวา นาม, สากุณิโก สโฐ นามฯ ยถา สกุณลุทฺทโก สกุเณ คเหตฺวา มาเรตุกาโม กิตวา วิย อตฺตภาวํ ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ อตฺตโน วชฺชํ ฉาเทตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

เมณฺฑกเสฏฺฐิวตฺถุ ทสมํฯ

11. อุชฺฌานสญฺญิตฺเถรวตฺถุ

ปรวชฺชานุปสฺสิสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุชฺฌานสญฺญิํ นาม เอกํ เถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร ‘‘อยํ เอวํ นิวาเสติ, เอวํ ปารุปตี’’ติ ภิกฺขูนํ อนฺตรเมว คเวสนฺโต วิจรติฯ ภิกฺขู ‘‘อสุโก นาม, ภนฺเต, เถโร เอวํ กโรตี’’ติ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา, ‘‘ภิกฺขเว, วตฺตสีเส ฐตฺวา เอวํ โอวทนฺโต อนนุปวาโทฯ โย ปน นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิตาย ปเรสํ อนฺตรํ ปริเยสมาโน เอวํ วตฺวา วิจรติ, ตสฺส ฌานาทีสุ เอโกปิ วิเสโส นุปฺปชฺชติ, เกวลํ อาสวาเยว วฑฺฒนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[253]

‘‘ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส, นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺญิโน;

อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ, อารา โส อาสวกฺขยา’’ติฯ

ตตฺถ อุชฺฌานสญฺญิโนติ เอวํ นิวาเสตพฺพํ เอวํ ปารุปิตพฺพนฺติ ปเรสํ อนฺตรคเวสิตาย อุชฺฌานพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส ฌานาทีสุ เอกธมฺโมปิ น วฑฺฒติ, อถ โข อาสวาว ตสฺส วฑฺฒนฺติฯ เตเนว การเณน โส อรหตฺตมคฺคสงฺขาตา อาสวกฺขยา อารา ทูรํ คโตว โหตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

อุชฺฌานสญฺญิตฺเถรวตฺถุ เอกาทสมํฯ

12. สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุ

อากาเสติ อิทํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ปรินิพฺพานมญฺจเก นิปนฺโน สุภทฺทํ ปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร อตีเต กนิฏฺฐภาตริ เอกสฺมิํ สสฺเส นวกฺขตฺตุํ อคฺคทานํ เทนฺเต ทานํ ทาตุํ อนิจฺฉนฺโต โอสกฺกิตฺวา อวสาเน อทาสิฯ ตสฺมา ปฐมโพธิยมฺปิ มชฺฌิมโพธิยมฺปิ สตฺถารํ ทฏฺฐุํ นาลตฺถฯ