17. โกธวคฺโค

1. โรหินีขตฺติยกญฺญาวตฺถุ

โกธํ ชเหติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต โรหินิํ นาม ขตฺติยกญฺญํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิํ กิร สมเย อายสฺมา อนุรุทฺโธ ปญฺจสเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ กปิลวตฺถุํ อคมาสิฯ อถสฺส ญาตกา ‘‘เถโร อาคโต’’ติ สุตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อคมํสุ ฐเปตฺวา โรหินิํ นาม เถรสฺส ภคินิํฯ เถโร ญาตเก ปุจฺฉิ ‘‘กหํ, โรหินี’’ติ? ‘‘เคเห, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กสฺมา อิธ นาคตา’’ติ? ‘‘สรีเร ตสฺสา ฉวิโรโค อุปฺปนฺโนติ ลชฺชาย นาคตา, ภนฺเต’’ติฯ เถโร ‘‘ปกฺโกสถ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา ปฏกญฺจุกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา อาคตํ เอวมาห – ‘‘โรหินิ, กสฺมา นาคตาสี’’ติ? ‘‘สรีเร เม, ภนฺเต, ฉวิโรโค อุปฺปนฺโน, ตสฺมา ลชฺชาย นาคตามฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต ปุญฺญํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘กิํ กโรมิ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อาสนสาลํ กาเรหี’’ติฯ ‘‘กิํ คเหตฺวา’’ติ? ‘‘กิํ เต ปสาธนภณฺฑกํ นตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ มูล’’นฺติ? ‘‘ทสสหสฺสมูลํ ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อาสนสาลํ กาเรหี’’ติฯ ‘‘โก เม, ภนฺเต, กาเรสฺสตี’’ติ? เถโร สมีเป ฐิตญาตเก โอโลเกตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ภาโร โหตู’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺเห ปน, ภนฺเต, กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อหมฺปิ อิเธว ภวิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอติสฺสา ทพฺพสมฺภาเร อาหรถา’’ติฯ เต ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ อาหริํสุฯ

เถโร อาสนสาลํ สํวิทหนฺโต โรหินิํ อาห – ‘‘ทฺวิภูมิกํ อาสนสาลํ กาเรตฺวา อุปริ ปทรานํ ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐาสาลํ นิพทฺธํ สมฺมชฺชิตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปหิ, นิพทฺธํ ปานียฆเฏ อุปฏฺฐาเปหี’’ติฯ สา ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ปสาธนภณฺฑกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทฺวิภูมิกอาสนสาลํ กาเรตฺวา อุปริ ปทรานํ ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐาสาลํ สมฺมชฺชนาทีนิ อกาสิฯ นิพทฺธํ ภิกฺขู นิสีทนฺติฯ อถสฺสา อาสนสาลํ สมฺมชฺชนฺติยาว ฉวิโรโค มิลายิฯ

สา อาสนสาลาย นิฏฺฐิตาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อาสนสาลํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ อทาสิฯ สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ ‘‘กสฺเสตํ ทาน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภคินิยา เม, ภนฺเต, โรหินิยา’’ติฯ ‘‘สา ปน กห’’นฺติ? ‘‘เคเห, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ปกฺโกสถ น’’นฺติ? สา อาคนฺตุํ น อิจฺฉิฯ อถ นํ สตฺถา อนิจฺฉมานมฺปิ ปกฺโกสาเปสิเยวฯ อาคนฺตฺวา จ ปน วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ อาห – ‘‘โรหินิ, กสฺมา นาคมิตฺถา’’ติ? ‘‘สรีเร เม, ภนฺเต, ฉวิโรโค อตฺถิ, เตน ลชฺชมานา นาคตามฺหี’’ติฯ ‘‘ชานาสิ ปน กิํ เต นิสฺสาย เอส อุปฺปนฺโน’’ติ? ‘‘น ชานามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ตว โกธํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน เอโส’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เม, ภนฺเต, กต’’นฺติ? ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติฯ อถสฺสา สตฺถา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสี เอกิสฺสา รญฺโญ นาฏกิตฺถิยา อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘ทุกฺขมสฺสา อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหากจฺฉุผลานิ อาหราเปตฺวา ตํ นาฏกิตฺถิํ อตฺตโน สนฺติกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ยถา สา น ชานาติ, เอวมสฺสา สยเน เจว ปาวารโกชวาทีนญฺจ อนฺตเรสุ กจฺฉุจุณฺณานิ ฐปาเปสิ, เกฬิํ กุรุมานา วิย ตสฺสา สรีเรปิ โอกิริฯ ตํ ขณํเยว ตสฺสา สรีรํ อุปฺปกฺกุปฺปกฺกํ คณฺฑาคณฺฑชาตํ อโหสิฯ สา กณฺฑุวนฺตี คนฺตฺวา สยเน นิปชฺชิ, ตตฺราปิสฺสา กจฺฉุจุณฺเณหิ ขาทิยมานาย ขรตรา เวทนา อุปฺปชฺชิฯ ตทา อคฺคมเหสี โรหินี อโหสีติฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา, ‘‘โรหินิ, ตทา ตยาเวตํ กมฺมํ กตํฯ อปฺปมตฺตโกปิ หิ โกโธ วา อิสฺสา วา กาตุํ น ยุตฺตรูโป เอวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[221]

‘‘โกธํ ชเห วิปฺปชเหยฺย มานํ,

สํโยชนํ สพฺพมติกฺกเมยฺย;

ตํ นามรูปสฺมิมสชฺชมานํ,

อกิญฺจนํ นานุปตนฺติ ทุกฺขา’’ติฯ

ตตฺถ โกธนฺติ สพฺพาการมฺปิ โกธํ นววิธมฺปิ มานํ ชเหยฺยฯ สํโยชนนฺติ กามราคสํโยชนาทิกํ ทสวิธมฺปิ สพฺพสํโยชนํ อติกฺกเมยฺยฯ อสชฺชมานนฺติ อลคฺคมานํฯ

โย หิ ‘‘มม รูปํ มม เวทนา’’ติอาทินา นเยน นามรูปํ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺมิญฺจ ภิชฺชมาเน โสจติ วิหญฺญติ , อยํ นามรูปสฺมิํ สชฺชติ นามฯ เอวํ อคฺคณฺหนฺโต อวิหญฺญนฺโต น สชฺชติ นามฯ ตํ ปุคฺคลํ เอวํ อสชฺชมานํ ราคาทีนํ อภาเวน อกิญฺจนํ ทุกฺขา นาม นานุปตนฺตีติ อตฺโถฯ เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ โรหินีปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตา, ตงฺขณญฺเญวสฺสา สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ อโหสิฯ

สา ตโต จุตา ตาวติํสภวเน จตุนฺนํ เทวปุตฺตานํ สีมนฺตเร นิพฺพตฺติตฺวา ปาสาทิกา รูปโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิฯ จตฺตาโรปิ เทวปุตฺตา ตํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนหา หุตฺวา ‘‘มม สีมาย อนฺโต นิพฺพตฺตา, มม สีมาย อนฺโต นิพฺพตฺตา’’ติ วิวทนฺตา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘เทว, อิมํ โน นิสฺสาย อฑฺโฑ อุปฺปนฺโน, ตํ วินิจฺฉินาถา’’ติ อาหํสุฯ สกฺโกปิ ตํ โอโลเกตฺวาว อุปฺปนฺนสิเนโห หุตฺวา เอวมาห – ‘‘อิมาย โว ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย กถํ จิตฺตานิ อุปฺปนฺนานี’’ติฯ อเถโก อาห – ‘‘มม ตาว อุปฺปนฺนจิตฺตํ สงฺคามเภริ วิย สนฺนิสีทิตุํ นาสกฺขี’’ติฯ ทุติโย ‘‘มม จิตฺตํ ปพฺพตนที วิย สีฆํ ปวตฺตติเยวา’’ติ ฯ ตติโย ‘‘มม อิมิสฺสา ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย กกฺกฏสฺส วิย อกฺขีนิ นิกฺขมิํสู’’ติฯ จตุตฺโถ ‘‘มม จิตฺตํ เจติเย อุสฺสาปิตธโช วิย นิจฺจลํ ฐาตุํ นาสกฺขี’’ติฯ อถ เน สกฺโก อาห – ‘‘ตาตา, ตุมฺหากํ ตาว จิตฺตานิ ปสยฺหรูปานิ, อหํ ปน อิมํ ลภนฺโต ชีวิสฺสามิ, อลภนฺตสฺส เม มรณํ ภวิสฺสตี’’ติฯ เทวปุตฺตา, ‘‘มหาราช, ตุมฺหากํ มรเณน อตฺโถ นตฺถี’’ติ ตํ สกฺกสฺส วิสฺสชฺเชตฺวา ปกฺกมิํสุฯ สา สกฺกสฺส ปิยา อโหสิ มนาปาฯ ‘‘อสุกกีฬํ นาม คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต สกฺโก ตสฺสา วจนํ ปฏิกฺขิปิตุํ นาสกฺขีติฯ

โรหินีขตฺติยกญฺญาวตฺถุ ปฐมํฯ

2. อญฺญตรภิกฺขุวตฺถุ

โย เว อุปฺปติตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ