‘‘ฉนฺทชาโต อนกฺขาเต, มนสา จ ผุโฏ สิยา;

กาเมสุ จ อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, อุทฺธํโสโตติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ ฉนฺทชาโตติ กตฺตุกามตาวเสน ชาตฉนฺโท อุสฺสาหปตฺโตฯ อนกฺขาเตติ นิพฺพาเนฯ ตญฺหิ ‘‘อสุเกน กตํ วา นีลาทีสุ เอวรูปํ วา’’ติ อวตฺตพฺพตาย อนกฺขาตํ นามฯ มนสา จ ผุโฏ สิยาติ เหฏฺฐิเมหิ ตีหิ มคฺคผลจิตฺเตหิ ผุโฏ ปูริโต ภเวยฺยฯ อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ อนาคามิมคฺควเสน กาเมสุ อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตฯ อุทฺธํโสโตติ เอวรูโป ภิกฺขุ อวิเหสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ปฏิสนฺธิวเสน อกนิฏฺฐํ คจฺฉนฺโต อุทฺธํโสโตติ วุจฺจติ, ตาทิโส โว อุปชฺฌาโยติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิํสุ, มหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

เอกอนาคามิตฺเถรวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. นนฺทิยวตฺถุ

จิรปฺปวาสินฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา อิสิปตเน วิหรนฺโต นนฺทิยํ อารพฺภ กเถสิฯ

พาราณสิยํ กิร สทฺธาสมฺปนฺนสฺส กุลสฺส นนฺทิโย นาม ปุตฺโต อโหสิ, โส มาตาปิตูนํ อนุรูโป สทฺธาสมฺปนฺโน สงฺฆุปฏฺฐาโก อโหสิฯ อถสฺส มาตาปิตโร วยปฺปตฺตกาเล สมฺมุขเคหโต มาตุลธีตรํ เรวติํ นาม อาเนตุกามา อเหสุํฯ สา ปน อสฺสทฺธา อทานสีลา, นนฺทิโย ตํ น อิจฺฉิฯ อถสฺส มาตา เรวติํ อาห – ‘‘อมฺม, ตฺวํ อิมสฺมิํ เคเห ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสชฺชนฏฺฐานํ อุปลิมฺปิตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปหิ, อาธารเก ฐเปหิ, ภิกฺขูนํ อาคตกาเล ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทาเปตฺวา ธมฺมกรเณน ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ภุตฺตกาเล ปตฺเต โธว, เอวํ เม ปุตฺตสฺส อาราธิตา ภวิสฺสสี’’ติฯ สา ตถา อกาสิฯ อถ นํ ‘‘โอวาทกฺขมา ชาตา’’ติ ปุตฺตสฺส อาโรเจตฺวา เตน สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิเต ทิวสํ ฐเปตฺวา อาวาหํ กริํสุ ฯ

อถ นํ นนฺทิโย อาห – ‘‘สเจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ มาตาปิตโร จ เม อุปฏฺฐหิสฺสสิ, เอวํ อิมสฺมิํ เคเห วสิตุํ ลภิสฺสสิ, อปฺปมตฺตา โหหี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา กติปาหํ สทฺธา วิย หุตฺวา ภตฺตารํ อุปฏฺฐหนฺตี ทฺเว ปุตฺเต วิชายิฯ นนฺทิยสฺสาปิ มาตาปิตโร กาลมกํสุ, เคเห สพฺพิสฺสริยํ ตสฺสาเยว อโหสิฯ นนฺทิโยปิ มาตาปิตูนํ กาลกิริยโต ปฏฺฐาย มหาทานปติ หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ปฏฺฐเปสิฯ กปณทฺธิกาทีนมฺปิ เคหทฺวาเร ปากวตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ โส อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อาวาสทาเน อานิสํสํ สลฺลกฺเขตฺวา อิสิปตเน มหาวิหาเร จตูหิ คพฺเภหิ ปฏิมณฺฑิตํ จตุสาลํ กาเรตฺวา มญฺจปีฐาทีนิ อตฺถราเปตฺวา ตํ อาวาสํ นิยฺยาเทนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ตถาคตสฺส ทกฺขิโณทกํ อทาสิฯ สตฺถุ หตฺเถ ทกฺขิโณทกปติฏฺฐาเนน สทฺธิํเยว ตาวติํสเทวโลเก สพฺพทิสาสุ ทฺวาทสโยชนิโก อุทฺธํ โยชนสตุพฺเพโธ สตฺตรตนมโย นารีคณสมฺปนฺโน ทิพฺพปาสาโท อุคฺคจฺฉิฯ

อเถกทิวเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เทวจาริกํ คนฺตฺวา ตสฺส ปาสาทสฺส อวิทูเร ฐิโต อตฺตโน สนฺติเก อาคเต เทวปุตฺเต ปุจฺฉิ – ‘‘กสฺเสโส อจฺฉราคณปริวุโต ทิพฺพปาสาโท นิพฺพตฺโต’’ติฯ อถสฺส เทวปุตฺตา วิมานสามิกํ อาจิกฺขนฺตา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, เยน นนฺทิเยน นาม คหปติปุตฺเตน อิสิปตเน สตฺถุ วิหารํ กาเรตฺวา ทินฺโน, ตสฺสตฺถาย เอตํ วิมานํ นิพฺพตฺต’’นฺติ ฯ อจฺฉราสงฺโฆปิ นํ ทิสฺวา ปาสาทโต โอโรหิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, มยํ ‘นนฺทิยสฺส ปริจาริกา ภวิสฺสามา’ติ อิธ นิพฺพตฺตา, ตํ ปน อปสฺสนฺตี อติวิย อุกฺกณฺฐิตมฺหา, มตฺติกปาติํ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณปาติคหณํ วิย มนุสฺสสมฺปตฺติํ ชหิตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติคหณํ, อิธาคมนตฺถาย นํ วเทยฺยาถา’’ติฯ เถโร ตโต อาคนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘นิพฺพตฺตติ นุ โข, ภนฺเต, มนุสฺสโลเก ฐิตานํเยว กตกลฺยาณานํ ทิพฺพสมฺปตฺตี’’ติฯ ‘‘โมคฺคลฺลาน, นนุ เต เทวโลเก นนฺทิยสฺส นิพฺพตฺตา ทิพฺพสมฺปตฺติ สามํ ทิฏฺฐา, กสฺมา มํ ปุจฺฉสี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต, นิพฺพตฺตตี’’ติฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘โมคฺคลฺลานํ กิํ นาเมตํ กเถสิฯ

ยถา หิ จิรปฺปวุฏฺฐํ ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา วิปฺปวาสโต อาคจฺฉนฺตํ คามทฺวาเร ฐิโต โกจิเทว ทิสฺวา เวเคน เคหํ อาคนฺตฺวา ‘อสุโก นาม อาคโต’ติ อาโรเจยฺย, อถสฺส ญาตกา หฏฺฐปหฏฺฐา เวเคน นิกฺขมิตฺวา ‘อาคโตสิ, ตาต, อโรโคสิ, ตาตา’ติ ตํ อภินนฺเทยฺยุํ, เอวเมว อิธ กตกลฺยาณํ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วา อิมํ โลกํ ชหิตฺวา ปรโลกํ คตํ ทสวิธํ ทิพฺพปณฺณาการํ อาทาย ‘อหํ ปุรโต , อหํ ปุรโต’ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เทวตา อภินนฺทนฺตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[219]

‘‘จิรปฺปวาสิํ ปุริสํ, ทูรโต โสตฺถิมาคตํ;

ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จ, อภินนฺทนฺติ อาคตํฯ

[220]

‘‘ตเถว กตปุญฺญมฺปิ, อสฺมา โลกา ปรํ คตํ;

ปุญฺญานิ ปฏิคณฺหนฺติ, ปิยํ ญาตีว อาคต’’นฺติฯ

ตตฺถ จิรปฺปวาสินฺติ จิรปฺปวุฏฺฐํฯ ทูรโต โสตฺถิมาคตนฺติ วณิชฺชํ วา ราชโปริสํ วา กตฺวา ลทฺธลาภํ นิปฺผนฺนสมฺปตฺติํ อนุปทฺทเวน ทูรฏฺฐานโต อาคตํฯ ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จาติ กุลสมฺพนฺธวเสน ญาตี จ สนฺทิฏฺฐาทิภาเวน มิตฺตา จ สุหทยภาเวน สุหชฺชา จฯ อภินนฺทนฺติ อาคตนฺติ นํ ทิสฺวา อาคตนฺติ วจนมตฺเตน วา อญฺชลิกรณมตฺเตน วา เคหสมฺปตฺตํ ปน นานปฺปการปณฺณาการาภิหรณวเสน อภินนฺทนฺติฯ ตเถวาติ เตเนวากาเรน กตปุญฺญมฺปิ ปุคฺคลํ อิมสฺมา โลกา ปรโลกํ คตํ ทิพฺพํ อายุวณฺณสุขยสอาธิปเตยฺยํ, ทิพฺพํ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพนฺติ อิมํ ทสวิธํ ปณฺณาการํ อาทาย มาตาปิตุฏฺฐาเน ฐิตานิ ปุญฺญานิ อภินนฺทนฺตานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติฯ ปิยํ ญาตีวาติ อิธโลเก ปิยญาตกํ อาคตํ เสสญาตกา วิยาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

นนฺทิยวตฺถุ นวมํฯ

ปิยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โสฬสโม วคฺโคฯ

17. โกธวคฺโค

1. โรหินีขตฺติยกญฺญาวตฺถุ

โกธํ ชเหติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต โรหินิํ นาม ขตฺติยกญฺญํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิํ กิร สมเย อายสฺมา อนุรุทฺโธ ปญฺจสเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ กปิลวตฺถุํ อคมาสิฯ อถสฺส ญาตกา ‘‘เถโร อาคโต’’ติ สุตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อคมํสุ ฐเปตฺวา โรหินิํ นาม เถรสฺส ภคินิํฯ เถโร ญาตเก ปุจฺฉิ ‘‘กหํ, โรหินี’’ติ? ‘‘เคเห, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กสฺมา อิธ นาคตา’’ติ? ‘‘สรีเร ตสฺสา ฉวิโรโค อุปฺปนฺโนติ ลชฺชาย นาคตา, ภนฺเต’’ติฯ เถโร ‘‘ปกฺโกสถ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา ปฏกญฺจุกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา อาคตํ เอวมาห – ‘‘โรหินิ, กสฺมา นาคตาสี’’ติ? ‘‘สรีเร เม, ภนฺเต, ฉวิโรโค อุปฺปนฺโน, ตสฺมา ลชฺชาย นาคตามฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต ปุญฺญํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘กิํ กโรมิ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อาสนสาลํ กาเรหี’’ติฯ ‘‘กิํ คเหตฺวา’’ติ? ‘‘กิํ เต ปสาธนภณฺฑกํ นตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ มูล’’นฺติ? ‘‘ทสสหสฺสมูลํ ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อาสนสาลํ กาเรหี’’ติฯ ‘‘โก เม, ภนฺเต, กาเรสฺสตี’’ติ? เถโร สมีเป ฐิตญาตเก โอโลเกตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ภาโร โหตู’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺเห ปน, ภนฺเต, กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อหมฺปิ อิเธว ภวิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอติสฺสา ทพฺพสมฺภาเร อาหรถา’’ติฯ เต ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ อาหริํสุฯ

เถโร อาสนสาลํ สํวิทหนฺโต โรหินิํ อาห – ‘‘ทฺวิภูมิกํ อาสนสาลํ กาเรตฺวา อุปริ ปทรานํ ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐาสาลํ นิพทฺธํ สมฺมชฺชิตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปหิ, นิพทฺธํ ปานียฆเฏ อุปฏฺฐาเปหี’’ติฯ สา ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ปสาธนภณฺฑกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทฺวิภูมิกอาสนสาลํ กาเรตฺวา อุปริ ปทรานํ ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐาสาลํ สมฺมชฺชนาทีนิ อกาสิฯ นิพทฺธํ ภิกฺขู นิสีทนฺติฯ อถสฺสา อาสนสาลํ สมฺมชฺชนฺติยาว ฉวิโรโค มิลายิฯ