เมนู

สตฺถา นิวตฺติตฺวา ฐิตโกว ‘‘กิํ กเถถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘อาม, ภิกฺขเว, อหํ ติํสโยชนํ กนฺตารํ อาคจฺฉนฺโต ตสฺส อุปาสกสฺสูปนิสฺสยํ ทิสฺวา อาคโต, โส อติวิย ชิฆจฺฉิโต, ปาโตว ปฏฺฐาย โคณํ ปริเยสนฺโต อรญฺเญ วิจริฯ ‘ชิฆจฺฉทุกฺเขน ธมฺเม เทสิยมาเนปิ ปฏิวิชฺฌิตุํ น สกฺขิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา เอวํ อกาสิํ, ชิฆจฺฉาโรคสทิโส โรโค นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[203]

‘‘ชิฆจฺฉาปรมา โรคา, สงฺขารปรมา ทุขา;

เอตํ ญตฺวา ยถาภูตํ, นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติฯ

ตตฺถ ชิฆจฺฉาปรมา โรคาติ ยสฺมา อญฺโญ โรโค สกิํ ติกิจฺฉิโต วินสฺสติ วา ตทงฺควเสน วา ปหียติ , ชิฆจฺฉา ปน นิจฺจกาลํ ติกิจฺฉิตพฺพาเยวาติ เสสโรคานํ อยํ ปรมา นามฯ สงฺขาราติ ปญฺจ ขนฺธาฯ เอตํ ญตฺวาติ ชิฆจฺฉาสโม โรโค นตฺถิ, ขนฺธปริหรณสมํ ทุกฺขํ นาม นตฺถีติ เอตมตฺถํ ยถาภูตํ ญตฺวา ปณฺฑิโต นิพฺพานํ สจฺฉิ กโรติฯ นิพฺพานํ ปรมํ สุขนฺติ ตญฺหิ สพฺพสุขานํ ปรมํ อุตฺตมํ สุขนฺติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

เอกอุปาสกวตฺถุ ปญฺจมํฯ

6. ปเสนทิโกสลวตฺถุ

อาโรคฺยปรมา ลาภาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราชานํ ปเสนทิโกสลํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย ราชา ตณฺฑุลโทณสฺส โอทนํ ตทุปิเยน สูปพฺยญฺชเนน ภุญฺชติฯ เอกทิวสํ ภุตฺตปาตราโส ภตฺตสมฺมทํ อวิโนเทตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กิลนฺตรูโป อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺตติ, นิทฺทาย อภิภูยมาโนปิ อุชุกํ นิปชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘กิํ, มหาราช, อวิสฺสมิตฺวาว อาคโตสี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย เม มหาทุกฺขํ โหตี’’ติฯ อถ นํ สตฺถา, ‘‘มหาราช , อติพหุโภชนํ เอวํ ทุกฺขํ โหตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ,

นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ,

ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ (ธ. ป. 325); –

อิมาย คาถาย โอวทิตฺวา, ‘‘มหาราช, โภชนํ นาม มตฺตาย ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ มตฺตโภชิโน หิ สุขํ โหตี’’ติ อุตฺตริ โอวทนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘มนุชสฺส สทา สตีมโต,

มตฺตํ ชานโต ลทฺธโภชเน;

ตนุกสฺส ภวนฺติ เวทนา,

สณิกํ ชีรติ อายุปาลย’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.124);

ราชา คาถํ อุคฺคณฺหิตุํ นาสกฺขิ, สมีเป ฐิตํ ปน ภาคิเนยฺยํ, สุทสฺสนํ นาม มาณวํ ‘‘อิมํ คาถํ อุคฺคณฺห, ตาตา’’ติ อาหฯ โส ตํ คาถํ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘กิํ กโรมิ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ ปุจฺฉิฯ อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘รญฺโญ ภุญฺชนฺตสฺส โอสานปิณฺฑกาเล อิมํ คาถํ วเทยฺยาสิ, ราชา อตฺถํ สลฺลกฺเขตฺวา ยํ ปิณฺฑํ ฉฑฺเฑสฺสติ, ตสฺมิํ ปิณฺเฑ สิตฺถคณนาย รญฺโญ ภตฺตปจนกาเล ตตฺตเก ตณฺฑุเล หเรยฺยาสี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สายมฺปิ ปาโตปิ รญฺโญ ภุญฺชนฺตสฺส โอสานปิณฺฑกาเล ตํ คาถํ อุทาหริตฺวา เตน ฉฑฺฑิตปิณฺเฑ สิตฺถคณนาย ตณฺฑุเล หาเปสิฯ ราชาปิ ตสฺส คาถํ สุตฺวา สหสฺสํ สหสฺสํ ทาเปสิ ฯ โส อปเรน สมเยน นาฬิโกทนปรมตาย สณฺฐหิตฺวา สุขปฺปตฺโต ตนุสรีโร อโหสิฯ

อเถกทิวสํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, อิทานิ เม สุขํ ชาตํ, มิคมฺปิ อสฺสมฺปิ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหนสมตฺโถ ชาโตมฺหิฯ ปุพฺเพ เม ภาคิเนยฺเยน สทฺธิํ ยุทฺธเมว โหติ, อิทานิ วชีรกุมาริํ นาม ธีตรํ ภาคิเนยฺยสฺส ทตฺวา โส คาโม ตสฺสาเยว นฺหานจุณฺณมูลํ กตฺวา ทินฺโน, เตน สทฺธิํ วิคฺคโห วูปสนฺโต, อิมินาปิ เม การเณน สุขเมว ชาตํฯ

กุลสนฺตกํ ราชมณิรตนํ โน เคเห ปุริมทิวเส นฏฺฐํ, ตมฺปิ อิทานิ หตฺถปตฺตํ อาคตํ, อิมินาปิ เม การเณน สุขเมว ชาตํฯ ตุมฺหากํ สาวเกหิ สทฺธิํ วิสฺสาสํ อิจฺฉนฺเตน ญาติธีตาปิ โน เคเห กตา, อิมินาปิ เม การเณน สุขเมว ชาต’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘อาโรคฺยํ นาม, มหาราช, ปรโม ลาโภ, ยถาลทฺเธน สนฺตุฏฺฐภาวสทิสมฺปิ ธนํ, วิสฺสาสสทิโส จ ปรมา ญาติ, นิพฺพานสทิสญฺจ สุขํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[204]

‘‘อาโรคฺยปรมา ลาภา, สนฺตุฏฺฐิปรมํ ธนํ;

วิสฺสาสปรมา ญาติ, นิพฺพานปรมํ สุข’’นฺติฯ

ตตฺถ อาโรคฺยปรมา ลาภาติ อโรคภาวปรมา ลาภาฯ โรคิโน หิ วิชฺชมานาปิ ลาภา อลาภาเยว, ตสฺมา อโรคสฺส สพฺพลาภา อาคตาว โหนฺติฯ เตเนตํ วุตฺตํ – ‘‘อาโรคฺยปรมา ลาภา’’ติฯ สนฺตุฏฺฐิปรมํ ธนนฺติ คิหิโน วา ปพฺพชิตสฺส วา ยํ อตฺตนา ลทฺธํ อตฺตโน สนฺตกํ, เตเนว ตุสฺสนภาโว สนฺตุฏฺฐี นาม เสสธเนหิ ปรมํ ธนํฯ วิสฺสาสปรมา ญาตีติ มาตา วา โหตุ ปิตา วา, เยน สทฺธิํ วิสฺสาโส นตฺถิ, โส อญฺญาตโกวฯ เยน อญฺญาตเกน ปน สทฺธิํ วิสฺสาโส อตฺถิ, โส อสมฺพนฺโธปิ ปรโม อุตฺตโม ญาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วิสฺสาสปรมา ญาตี’’ติฯ นิพฺพานสทิสํ ปน สุขํ นาม นตฺถิ, เตเนวาห – นิพฺพานปรมํ สุขนฺติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

ปเสนทิโกสลวตฺถุ ฉฏฺฐํฯ

7. ติสฺสตฺเถรวตฺถุ

ปวิเวกรสนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวสาลิยํ วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ