13. โลกวคฺโค

1. ทหรภิกฺขุวตฺถุ

หีนํ ธมฺมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

อญฺญตโร กิร เถโร ทหรภิกฺขุนา สทฺธิํ ปาโตว วิสาขาย เคหํ อคมาสิฯ วิสาขาย เคเห ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ธุวยาคุ นิจฺจปญฺญตฺตา โหติฯ เถโร ตตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา ทหรภิกฺขุํ นิสีทาเปตฺวา สยํ อญฺญํ เคหํ อคมาสิฯ เตน จ สมเยน วิสาขาย ปุตฺตสฺส ธีตา อยฺยิกาย ฐาเน ฐตฺวา ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจํ กโรติฯ สา ตสฺส ทหรสฺส อุทกํ ปริสฺสาเวนฺตี จาฏิยํ อตฺตโน มุขนิมิตฺตํ ทิสฺวา หสิ, ทหโรปิ ตํ โอโลเกตฺวา หสิฯ สา ตํ หสมานํ ทิสฺวา ‘‘ฉินฺนสีโส หสตี’’ติ อาหฯ อถ นํ ทหโร ‘‘ตฺวํ ฉินฺนสีสา, มาตาปิตโรปิ เต ฉินฺนสีสา’’ติ อกฺโกสิฯ สา โรทมานา มหานเส อยฺยิกาย สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ อิทํ, อมฺมา’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สา ทหรสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มา กุชฺฌิ, น เอตํ ฉินฺนเกสนขสฺส ฉินฺนนิวาสนปารุปนสฺส มชฺเฌ ฉินฺนกปาลํ อาทาย ภิกฺขาย จรนฺตสฺส อยฺยสฺส อครุก’’นฺติ อาหฯ ทหโร อาม, อุปาสิเก, ตฺวํ มม ฉินฺนเกสาทิภาวํ ชานาสิ, อิมิสฺสา มํ ‘‘ฉินฺนสีโส’’ติ กตฺวา อกฺโกสิตุํ วฏฺฏิสฺสตีติฯ วิสาขา เนว ทหรํ สญฺญาเปตุํ อสกฺขิ, นปิ ทาริกํฯ ตสฺมิํ ขเณ เถโร อาคนฺตฺวา ‘‘กิมิทํ อุปาสิเก’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ทหรํ โอวทนฺโต อาห – ‘‘อเปหิ, อาวุโส, นายํ ฉินฺนเกสนขวตฺถสฺส มชฺเฌ ฉินฺนกปาลํ อาทาย ภิกฺขาย จรนฺตสฺส อกฺโกโส, ตุณฺหี โหหี’’ติฯ อาม, ภนฺเต, กิํ ตุมฺเห อตฺตโน อุปฏฺฐายิกํ อตชฺเชตฺวา มํ ตชฺเชถ, มํ ‘‘ฉินฺนสีโส’’ติ อกฺโกสิตุํ วฏฺฏิสฺสตีติฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ปุจฺฉิฯ วิสาขา อาทิโต ปฏฺฐาย ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ

สตฺถา ตสฺส ทหรสฺส โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘มยา อิมํ ทหรํ อนุวตฺติตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา วิสาขํ อาห – ‘‘กิํ ปน วิสาเข ตว ทาริกาย ฉินฺนเกสาทิมตฺตเกเนว มม สาวเก ฉินฺนสีเส กตฺวา อกฺโกสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ทหโร ตาวเทว อุฏฺฐาย อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา , ‘‘ภนฺเต, เอตํ ปญฺหํ ตุมฺเหว สุฏฺฐุ ชานาถ, อมฺหากํ อุปชฺฌาโย จ อุปาสิกา จ สุฏฺฐุ น ชานนฺตี’’ติ อาหฯ สตฺถา ทหรสฺส อตฺตโน อนุกุลภาวํ ญตฺวา ‘‘กามคุณํ อารพฺภ หสนภาโว นาม หีโน ธมฺโม, หีนญฺจ นาม ธมฺมํ เสวิตุํ ปมาเทน สทฺธิํ สํวสิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[167]

‘‘หีนํ ธมฺมํ น เสเวยฺย, ปมาเทน น สํวเส;

มิจฺฉาทิฏฺฐิํ น เสเวยฺย, น สิยา โลกวฑฺฒโน’’ติฯ

ตตฺถ หีนํ ธมฺมนฺติ ปญฺจกามคุณํ ธมฺมํฯ โส หิ หีโน ธมฺโม น อนฺตมโส โอฏฺฐโคณาทีหิปิ ปฏิเสวิตพฺโพฯ หีเนสุ จ นิรยาทีสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตาเปตีติ หีโน นาม, ตํ น เสเวยฺยฯ ปมาเทนาติ สติโวสฺสคฺคลกฺขเณน ปมาเทนาปิ น สํวเสฯ น เสเวยฺยาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิมฺปิ น คณฺเหยฺยฯ โลกวฑฺฒโนติ โย หิ เอวํ กโรติ, โส โลกวฑฺฒโน นาม โหติฯ ตสฺมา เอวํ อกรเณน น สิยา โลกวฑฺฒโนติฯ

เทสนาวสาเน โส ทหโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

ทหรภิกฺขุวตฺถุ ปฐมํฯ

2. สุทฺโธทนวตฺถุ

อุตฺติฏฺเฐติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต ปิตรํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา ปฐมคมเนน กปิลปุรํ คนฺตฺวา ญาตีหิ กตปจฺจุคฺคมโน นิคฺโรธารามํ ปตฺวา ญาตีนํ มานภินฺทนตฺถาย อากาเส รตนจงฺกมํ มาเปตฺวา ตตฺถ จงฺกมนฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ ญาตี ปสนฺนจิตฺตา สุทฺโธทนมหาราชานํ อาทิํ กตฺวา วนฺทิํสุฯ ตสฺมิํ ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิฯ