ตตฺถ คหการํ คเวสนฺโตติ อหํ อิมสฺส อตฺตภาวสงฺขาตสฺส เคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกิํ คเวสนฺโต เยน ญาเณน สกฺกา ตํ ทฏฺฐุํ , ตสฺส โพธิญาณสฺสตฺถาย ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสํสารํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขาตํ อิมํ สํสารวฏฺฏํ อนิพฺพิสํ ตํ ญาณํ อวินฺทนฺโต อลภนฺโตเยว สนฺธาวิสฺสํ สํสริํ, อปราปรํ อนุวิจรินฺติ อตฺโถฯ ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนนฺติ อิทํ คหการกคเวสนสฺส การณวจนํฯ ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสิตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมิํ อทิฏฺเฐ นิวตฺตติฯ ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺโฐสีติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน มยา อิทานิ ทิฏฺโฐสิฯ ปุน เคหนฺติ ปุน อิมสฺมิํ สํสารวฏฺเฏ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ น กาหสิฯ สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคาติ ตว สพฺพา อวเสสา กิเลสผาสุกา มยา ภคฺคาฯ คหกูฏํ วิสงฺขตนฺติ อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวเคหสฺส อวิชฺชาสงฺขาตํ กณฺณิกมณฺฑลมฺปิ มยา วิทฺธํสิตํฯ วิสงฺขารคตํ จิตฺตนฺติ อิทานิ มม จิตฺตํ วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ อนุปวิฏฺฐํฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคาติ ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ อธิคโตสฺมีติฯ

อุทานวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. มหาธนเสฏฺฐิปุตฺตวตฺถุ

อจริตฺวาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา อิสิปตเน มิคทาเย วิหรนฺโต มหาธนเสฏฺฐิปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร พาราณสิยํ อสีติโกฏิวิภเว กุเล นิพฺพตฺติฯ อถสฺส มาตาปิตโร จินฺเตสุํ – ‘‘อมฺหากํ กุเล มหาโภคกฺขนฺโธ, ปุตฺตสฺส โน หตฺเถ ฐเปตฺวา ยถาสุขํ ปริโภคํ กริสฺสาม, อญฺเญน กมฺเมน กิจฺจํ นตฺถี’’ติฯ ตํ นจฺจคีตวาทิตมตฺตเมว สิกฺขาเปสุํฯ ตสฺมิํเยว นคเร อญฺญสฺมิํ อสีติโกฏิวิภเว กุเล เอกา ธีตาปิ นิพฺพตฺติฯ ตสฺสาปิ มาตาปิตโร ตเถว จินฺเตตฺวา ตํ นจฺจคีตวาทิตมตฺตเมว สิกฺขาเปสุํฯ เตสํ วยปฺปตฺตานํ อาวาหวิวาโห อโหสิฯ อถ เนสํ อปรภาเค มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ ทฺเวอสีติโกฏิธนํ เอกสฺมิํเยว เคเห อโหสิฯ

เสฏฺฐิปุตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ รญฺโญ อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ อถ ตสฺมิํ นคเร ธุตฺตา จินฺเตสุํ – ‘‘สจายํ เสฏฺฐิปุตฺโต สุราโสณฺโฑ ภวิสฺสติ, อมฺหากํ ผาสุกํ ภวิสฺสติ, อุคฺคณฺหาเปม นํ สุราโสณฺฑภาว’’นฺติฯ เต สุรํ อาทาย ขชฺชกมํเส เจว โลณสกฺขรา จ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา มูลกนฺเท คเหตฺวา ตสฺส ราชกุลโต อาคจฺฉนฺตสฺส มคฺคํ โอโลกยมานา นิสีทิตฺวา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สุรํ ปิวิตฺวา โลณสกฺขรํ มุเข ขิปิตฺวา มูลกนฺทํ ฑํสิตฺวา ‘‘วสฺสสตํ ชีว สามิ, เสฏฺฐิปุตฺต, ตํ นิสฺสาย มยํ ขาทนปิวนสมตฺถา ภเวยฺยามา’’ติ อาหํสุฯ โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ จูฬูปฏฺฐากํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ เอเต ปิวนฺตี’’ติฯ เอกํ ปานกํ, สามีติฯ มนาปชาติกํ เอตนฺติฯ สามิ, อิมสฺมิํ ชีวโลเก อิมินา สทิสํ ปาตพฺพยุตฺตกํ นาม นตฺถีติฯ โส ‘‘เอวํ สนฺเต มยาปิ ปาตุํ วฏฺฏตี’’ติ โถกํ โถกํ อาหราเปตฺวา ปิวติฯ อถสฺส นจิรสฺเสว เต ธุตฺตา ปิวนภาวํ ญตฺวา ตํ ปริวารยิํสุฯ คจฺฉนฺเต กาเล ปริวาโร มหา อโหสิฯ โส สเตนปิ สตทฺวเยนปิ สุรํ อาหราเปตฺวา ปิวนฺโต อิมินา อนุกฺกเมเนว นิสินฺนฏฺฐานาทีสุ กหาปณราสิํ ฐเปตฺวา สุรํ ปิวนฺโต ‘‘อิมินา มาลา อาหรถ, อิมินา คนฺเธ, อยํ ชโน ชุเต เฉโก, อยํ นจฺเจ, อยํ คีเต, อยํ วาทิเตฯ อิมสฺส สหสฺสํ เทถ, อิมสฺส ทฺเว สหสฺสานี’’ติ เอวํ วิกิรนฺโต นจิรสฺเสว อตฺตโน สนฺตกํ อสีติโกฏิธนํ เขเปตฺวา ‘‘ขีณํ เต, สามิ, ธน’’นฺติ วุตฺเต กิํ ภริยาย เม สนฺตกํ นตฺถีติฯ อตฺถิ, สามีติ ฯ เตน หิ ตํ อาหรถาติฯ ตมฺปิ ตเถว เขเปตฺวา อนุปุพฺเพน เขตฺตอารามุยฺยานโยคฺคาทิกมฺปิ อนฺตมโส ภาชนภณฺฑกมฺปิ อตฺถรณปาวุรณนิสีทนมฺปิ สพฺพํ อตฺตโน สนฺตกํ วิกฺกิณิตฺวา ขาทิฯ อถ นํ มหลฺลกกาเล เยหิสฺส กุลสนฺตกํ เคหํ วิกฺกิณิตฺวา คหิตํ, เต ตํ เคหา นีหริํสุฯ โส ภริยํ อาทาย ปรชนสฺส เคหภิตฺติํ นิสฺสาย วสนฺโต กปาลขณฺฑํ อาทาย ภิกฺขาย จริตฺวา ชนสฺส อุจฺฉิฏฺฐกํ ภุญฺชิตุํ อารภิฯ

อถ นํ เอกทิวสํ อาสนสาลาย ทฺวาเร ฐตฺวา ทหรสามเณเรหิ ทิยฺยมานํ อุจฺฉิฏฺฐกโภชนํ ปฏิคฺคณฺหนฺตํ ทิสฺวา สตฺถา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ อถ นํ อานนฺทตฺเถโร สิตการณํ ปุจฺฉิฯ

สตฺถา สิตการณํ กเถนฺโต ‘‘ปสฺสานนฺท, อิมํ มหาธนเสฏฺฐิปุตฺตํ อิมสฺมิํ นคเร ทฺเวอสีติโกฏิธนํ เขเปตฺวา ภริยํ อาทาย ภิกฺขาย จรนฺตํฯ สเจ หิ อยํ ปฐมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺส, อิมสฺมิํเยว นคเร อคฺคเสฏฺฐิ อภวิสฺสฯ สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺส, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺส, ภริยาปิสฺส อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิสฺสฯ สเจ มชฺฌิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺส, ทุติยเสฏฺฐิ อภวิสฺส, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโต อนาคามี อภวิสฺสฯ ภริยาปิสฺส สกทาคามิผเล ปติฏฺฐหิสฺสฯ สเจ ปจฺฉิมวเย โภเค อเขเปตฺวา กมฺมนฺเต ปโยชยิสฺส, ตติยเสฏฺฐิ อภวิสฺส, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺโตปิ สกทาคามี อภวิสฺส , ภริยาปิสฺส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิสฺสฯ อิทานิ ปเนส คิหิโภคโตปิ ปริหีโน สามญฺญโตปิฯ ปริหายิตฺวา จ ปน สุกฺขปลฺลเล โกญฺจสกุโณ วิย ชาโต’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[155]

‘‘อจริตฺวา พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;

ชิณฺณโกญฺจาว ฌายนฺติ, ขีณมจฺเฉว ปลฺลเลฯ

[156]

‘‘อจริตฺวา พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;

เสนฺติ จาปาติขีณาว, ปุราณานิ อนุตฺถุน’’นฺติฯ

ตตฺถ อจริตฺวาติ พฺรหฺมจริยวาสํ อวสิตฺวาฯ โยพฺพเนติ อนุปฺปนฺเน วา โภเค อุปฺปาเทตุํ อุปฺปนฺเน วา โภเค รกฺขิตุํ สมตฺถกาเล ธนมฺปิ อลภิตฺวาฯ ขีณมจฺเฉติ เต เอวรูปา พาลา อุทกสฺส อภาวา ขีณมจฺเฉ ปลฺลเล ปริกฺขีณปตฺตา ชิณฺณโกญฺจา วิย อวฌายนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปลฺลเล อุทกสฺส อภาโว วิย หิ อิเมสํ วสนฏฺฐานสฺส อภาโว, มจฺฉานํ ขีณภาโว วิย อิเมสํ โภคานํ อภาโว, ขีณปตฺตานํ โกญฺจานํ อุปฺปติตฺวา คมนาภาโว วิย อิเมสํ อิทานิ ชลถลปถาทีหิ โภเค สณฺฐาเปตุํ อสมตฺถภาโวฯ ตสฺมา เต ขีณปตฺตา โกญฺจา วิย เอตฺเถว พชฺฌิตฺวา อวฌายนฺตีติฯ จาปาติขีณาวาติ จาปโต อติขีณา, จาปา วินิมุตฺตาติ อตฺโถฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา จาปา วินิมุตฺตา สรา ยถาเวคํ คนฺตฺวา ปติตา, ตํ คเหตฺวา อุกฺขิปนฺเต อสติ ตตฺเถว อุปจิกานํ ภตฺตํ โหนฺติ, เอวํ อิเมปิ ตโย วเย อติกฺกนฺตา อิทานิ อตฺตานํ อุทฺธริตุํ อสมตฺถตาย มรณํ อุปคมิสฺสนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เสนฺติ จาปาติขีณาวา’’ติฯ ปุราณานิ อนุตฺถุนนฺติ ‘‘อิติ อมฺเหหิ ขาทิตํ อิติ ปีต’’นฺติ ปุพฺเพ กตานิ ขาทิตปิวิตนจฺจคีตวาทิตาทีนิ อนุตฺถุนนฺตา โสจนฺตา อนุโสจนฺตา เสนฺตีติฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

มหาธนเสฏฺฐิปุตฺตวตฺถุ นวมํฯ

ชราวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกาทสโม วคฺโคฯ

12. อตฺตวคฺโค

1. โพธิราชกุมารวตฺถุ

อตฺตานญฺเจติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เภสกฬาวเน วิหรนฺโต โพธิราชกุมารํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร ปถวีตเล อญฺเญหิ ปาสาเทหิ อสทิสรูปํ อากาเส อุปฺปตมานํ วิย โกกนุทํ นาม ปาสาทํ กาเรตฺวา วฑฺฒกิํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ ตยา อญฺญตฺถาปิ เอวรูโป ปาสาโท กตปุพฺโพ, อุทาหุ ปฐมสิปฺปเมว เต อิท’’นฺติฯ ‘‘ปฐมสิปฺปเมว, เทวา’’ติ จ วุตฺเต จินฺเตสิ – ‘‘สเจ อยํ อญฺญสฺสปิ เอวรูปํ ปาสาทํ กริสฺสติ, อยํ ปาสาโท อนจฺฉริโย ภวิสฺสติฯ อิมํ มยา มาเรตุํ วา หตฺถปาเท วาสฺส ฉินฺทิตุํ อกฺขีนิ วา อุปฺปาเฏตุํ วฏฺฏติ, เอวํ อญฺญสฺส ปาสาทํ น กริสฺสตี’’ติฯ โส ตมตฺถํ อตฺตโน ปิยสหายกสฺส สญฺชีวกปุตฺตสฺส นาม มาณวกสฺส กเถสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘นิสฺสํสยํ เอส วฑฺฒกิํ นาเสสฺสติ, อนคฺโฆ สิปฺปี, โส มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสตุ, สญฺญมสฺส ทสฺสามี’’ติฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาสาเท เต กมฺมํ นิฏฺฐิตํ, โน’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นิฏฺฐิต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชกุมาโร ตํ นาเสตุกาโม อตฺตานํ รกฺเขยฺยาสี’’ติ อาห ฯ วฑฺฒกีปิ ‘‘ภทฺทกํ เต, สามิ, กตํ มม อาโรเจนฺเตน, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘กิํ, สมฺม, อมฺหากํ ปาสาเท กมฺมํ นิฏฺฐิต’’นฺติ ราชกุมาเรน ปุฏฺโฐ ‘‘น ตาว, เทว, นิฏฺฐิตํ, พหุ อวสิฏฺฐ’’นฺติ อาหฯ กิํ กมฺมํ นาม อวสิฏฺฐนฺติ? ปจฺฉา, เทว, อาจิกฺขิสฺสามิ, ทารูนิ ตาว อาหราเปถาติฯ กิํ ทารูนิ นามาติ? นิสฺสารานิ สุกฺขทารูนิ, เทวาติฯ โส อาหราเปตฺวา อทาสิฯ อถ นํ อาห – ‘‘เทว, เต อิโต ปฏฺฐาย มม สนฺติกํ นาคนฺตพฺพํฯ กิํ การณา? สุขุมกมฺมํ กโรนฺตสฺส หิ อญฺเญหิ สทฺธิํ สลฺลปนฺตสฺส เม กมฺมวิกฺเขโป โหติ, อาหารเวลายํ ปน เม ภริยาว อาหารํ อาหริสฺสตี’’ติฯ ราชกุมาโรปิ ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิฯ