เมนู

‘‘อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;

อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติฯ

[10]

‘‘โย จ วนฺตกสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;

อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหตี’’ติฯ

ฉทฺทนฺตชาตเกนาปิ (ชา. 1.16.122-123) จ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ

ตตฺถ อนิกฺกสาโวติ ราคาทีหิ กสาเวหิ สกสาโวฯ ปริทหิสฺสตีติ นิวาสนปารุปนอตฺถรณวเสน ปริภุญฺชิสฺสติฯ ปริธสฺสตีติปิ ปาโฐฯ อเปโต ทมสจฺเจนาติ อินฺทฺริยทเมน เจว ปรมตฺถสจฺจปกฺขิเกน วจีสจฺเจน จ อเปโต, วิยุตฺโต ปริจฺจตฺโถติ อตฺโถฯ น โสติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล กาสาวํ ปริทหิตุํ นารหติฯ วนฺตกสาวสฺสาติ จตูหิ มคฺเคหิ วนฺตกสาโว ฉฑฺฑิตกสาโว ปหีนกสาโว อสฺสฯ สีเลสูติ จตุปาริสุทฺธิสีเลสุฯ สุสมาหิโตติ สุฏฺฐุ สมาหิโต สุฏฺฐิโตฯ อุเปโตติ อินฺทฺริยทเมน เจว วุตฺตปฺปกาเรน จ สจฺเจน อุปคโตฯ ส เวติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ตํ คนฺธกาสาววตฺถํ อรหตีติฯ

คาถาปริโยสาเน โส ทิสาวาสิโก ภิกฺขุ โสตาปนฺโน อโหสิ, อญฺเญปิ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

เทวทตฺตวตฺถุ สตฺตมํฯ

8. สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ

อสาเร สารมติโนติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อคฺคสาวเกหิ นิเวทิตํ สญฺจยสฺส อนาคมนํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อมฺหากญฺหิ สตฺถา อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก อมรวติยา นาม นคเร สุเมโธ นาม พฺราหฺมณกุมาโร หุตฺวา สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน อเนกโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ ปริจฺจชิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต ทีปงฺกรทสพลสฺส สุทสฺสนวิหารโต รมฺมวตีนครํ ปวิสนตฺถาย มคฺคํ โสธยมานํ ชนํ ทิสฺวา สยมฺปิ เอกํ ปเทสํ คเหตฺวา มคฺคํ โสเธติฯ ตสฺมิํ อโสธิเตเยว อาคตสฺส สตฺถุโน อตฺตานํ เสตุํ กตฺวา กลเล อชินจมฺมํ อตฺถริตฺวา ‘‘สตฺถา สสาวกสงฺโฆ กลลํ อนกฺกมิตฺวา มํ อกฺกมนฺโต คจฺฉตู’’ติ นิปนฺโนฯ สตฺถารา ตํ ทิสฺวาว ‘‘พุทฺธงฺกุโร เอส, อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ ปริโยสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากโตฯ ตสฺส สตฺถุโน อปรภาเค ‘‘โกณฺฑญฺโญ มงฺคโล สุมโน เรวโต โสภิโต อโนมทสฺสี ปทุโม นารโท ปทุมุตฺตโร สุเมโธ สุชาโต ปิยทสฺสี อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี สิทฺธตฺโถ ติสฺโส ผุสฺโส วิปสฺสี สิขี เวสฺสภู กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป’’ติ โลกํ โอภาเสตฺวา อุปฺปนฺนานํ อิเมสมฺปิ เตวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ, ‘‘ทส ปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโย’’ติ สมตฺติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐิโต ปถวิกมฺปนานิ มหาทานานิ ทตฺวา ปุตฺตทารํ ปริจฺจชิตฺวา อายุปริโยสาเน ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ทส สหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ สนฺนิปติตฺวา –

‘‘กาโล เทว มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ;

สเทวกํ ตารยนฺโต, พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปท’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.67) –

วุตฺเต –

‘‘กาลํ เทสญฺจ ทีปญฺจ, กุลํ มาตรเมว จ;

อิเม ปญฺจ วิโลเกตฺวา, อุปฺปชฺชติ มหายโส’’ติฯ –

ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา ตโต จุโต สกฺยราชกุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต วิชายิฯ

โสฬสวสฺสกาเล ตตฺถ มหาสมฺปตฺติยา ปริหริยมาโน อนุกฺกเมน ภทฺรโยพฺพนํ ปตฺวา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เทวโลกสิริํ วิย รชฺชสิริํ อนุภวนฺโต อุยฺยานกีฬาย คมนสมเย อนุกฺกเมน ชิณฺณพฺยาธิมตสงฺขาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค นิวตฺติตฺวา จตุตฺถวาเร ปพฺพชิตํ ทิสฺวา, ‘‘สาธุ ปพฺพชฺชา’’ติ ปพฺพชฺชาย รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสํ เขเปตฺวา มงฺคลโปกฺขรณีตีเร นิสินฺโน กปฺปกเวสํ คเหตฺวา อาคเตน วิสฺสกมฺเมน เทวปุตฺเตน อลงฺกตปฏิยตฺโต ราหุลกุมารสฺส ชาตสาสนํ สุตฺวา ปุตฺตสิเนหสฺส พลวภาวํ ญตฺวา, ‘‘ยาว อิทํ พนฺธนํ น วฑฺฒติ, ตาวเทว นํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สายํ นครํ ปวิสนฺโต –

‘‘นิพฺพุตา นูน สา มาตา, นิพฺพุโต นูน โส ปิตา;

นิพฺพุตา นูน สา นารี, ยสฺสายํ อีทิโส ปตี’’ติฯ –

กิสาโคตมิยา นาม ปิตุจฺฉาธีตาย ภาสิตํ อิมํ คาถํ สุตฺวา, ‘‘อหํ อิมาย นิพฺพุตปทํ สาวิโต’’ติ มุตฺตาหารํ โอมุญฺจิตฺวา ตสฺสา เปเสตฺวา อตฺตโน ภวนํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิสินฺโน นิทฺโทปคตานํ นาฏกิตฺถีนํ วิปฺปการํ ทิสฺวา นิพฺพินฺนหทโย ฉนฺนํ อุฏฺฐาเปตฺวา กณฺฑกํ อาหราเปตฺวา ตํ อารุยฺห ฉนฺนสหาโย ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ ปริวุโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑวปพฺพตปพฺภาเร นิสินฺโน มคธรญฺญา รชฺเชน นิมนฺติยมาโน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา อตฺตโน วิชิตํ อาคมนตฺถาย เตน คหิตปฏิญฺโญ อาฬารญฺจ อุทกญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ สนฺติเก อธิคตวิเสสํ อนลงฺกริตฺวา ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหิตฺวา วิสาขปุณฺณมทิวเส ปาโตว สุชาตาย ทินฺนปายสํ ปริภุญฺชิตฺวา เนรญฺชราย นทิยา สุวณฺณปาติํ ปวาเหตฺวา เนรญฺชราย นทิยา ตีเร มหาวนสณฺเฑ นานาสมาปตฺตีหิ ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย โสตฺติเยน ทินฺนํ ติณํ คเหตฺวา กาเฬน นาคราเชน อภิตฺถุตคุโณ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ติณานิ สนฺถริตฺวา ‘‘น ตาวิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ, ยาว เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ น มุจฺจิสฺสตี’’ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา สูริเย อนตฺถงฺคมิเตเยว มารพลํ วิธมิตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสญาณํ, มชฺฌิมยาเม จุตูปปาตญาณํ ปตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ปจฺจยากาเร ญาณํ โอตาเรตฺวา อรุณุคฺคมเน ทสพลจตุเวสารชฺชาทิสพฺพคุณปฏิมณฺฑิตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา อฏฺฐเม สตฺตาเห อชปาลนิคฺโรธมูเล นิสินฺโน ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขเณน อปฺโปสฺสุกฺกตํ อาปชฺชมาโน ทสสหสฺสจกฺกวาฬมหาพฺรหฺมปริวาเรน สหมฺปติพฺรหฺมุนา อายาจิตธมฺมเทสโน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา พฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํ อธิวาเสตฺวา, ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ โอโลเกนฺโต อาฬารุทกานํ กาลกตภาวํ ญตฺวา ปญฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ พหูปการตํ อนุสฺสริตฺวา อุฏฺฐายาสนา กาสิปุรํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อุปเกน สทฺธิํ มนฺเตตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมทิวเส อิสิปตเน มิคทาเย ปญฺจวคฺคิยานํ วสนฏฺฐานํ ปตฺวา เต อนนุจฺฉวิเกน สมุทาจาเรน สมุทาจรนฺเต สญฺญาเปตฺวา อญฺญาตโกณฺฑญฺญปฺปมุเข อฏฺฐารส พฺรหฺมโกฏิโย อมตปานํ ปาเยนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส สพฺเพปิ เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา ตํ ทิวสเมว ยสกุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ตํ รตฺติภาเค นิพฺพินฺทิตฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘เอหิ ยสา’’ติ ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมิํเยว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผลํ ปาเปตฺวา ปุนทิวเส อรหตฺตํ ปาเปตฺวา อปเรปิ ตสฺส สหายเก จตุปณฺณาส ชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ ปาเปสิฯ

เอวํ โลเก เอกสฏฺฐิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา, ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, จาริก’’นฺติ สฏฺฐิ ภิกฺขู ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ติํส ชเน ภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิฯ เตสุ สพฺพปจฺฉิมโก โสตาปนฺโน สพฺพุตฺตโม อนาคามี อโหสิฯ

เต สพฺเพปิ เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. 54; สํ. นิ. 4.28) อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ปริวุโต ‘‘พิมฺพิสารรญฺโญ ทินฺนํ ปฏิญฺญํ โมเจสฺสามี’’ติ ราชคหนครูปจาเร ลฏฺฐิวนุยฺยานํ คนฺตฺวา, ‘‘สตฺถา กิร อาคโต’’ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ สทฺธิํ อาคตสฺส รญฺโญ มธุรธมฺมกถํ กเถนฺโต ราชานํ เอกาทสหิ นหุเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา เอกนหุตํ สรเณสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปุนทิวเส สกฺเกน เทวราเชน มาณวกวณฺณํ คเหตฺวา อภิตฺถุตคุโณ ราชคหนครํ ปวิสิตฺวา ราชนิเวสเน กตภตฺตกิจฺโจ เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิฯ ตตฺถ นํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา อุปสงฺกมิํสุฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อนุปฺปนฺเนเยว หิ พุทฺเธ ราชคหโต อวิทูเร อุปติสฺสคาโม โกลิตคาโมติ ทฺเว พฺราหฺมณคามา อเหสุํฯ เตสุ อุปติสฺสคาเม สาริยา นาม พฺราหฺมณิยา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตทิวเสเยว โกลิตคาเม โมคฺคลิยา นาม พฺราหฺมณิยาปิ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ ตานิ กิร ทฺเวปิ กุลานิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อาพทฺธปฏิพทฺธสหายกาเนว อเหสุํ, ตาสํ ทฺวินฺนมฺปิ เอกทิวสเมว คพฺภปริหารํ อทํสุฯ ตา อุโภปิ ทสมาสจฺเจเยน ปุตฺเต วิชายิํสุฯ นามคฺคหณทิวเส สาริยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺตสฺส อุปติสฺสคามเก เชฏฺฐกุลสฺส ปุตฺตตฺตา อุปติสฺโสติ นามํ กริํสุ , อิตรสฺส โกลิตคาเม เชฏฺฐกุลสฺส ปุตฺตตฺตา โกลิโตติ นามํ กริํสุฯ เต อุโภปิ วุฑฺฒิมนฺวาย สพฺพสิปฺปานํ ปารํ อคมํสุฯ อุปติสฺสมาณวสฺส กีฬนตฺถาย นทิํ วา อุยฺยานํ วา คมนกาเล ปญฺจ สุวณฺณสิวิกสตานิ ปริวารานิ โหนฺติ, โกลิตมาณวสฺส ปญฺจ อาชญฺญยุตฺตรถสตานิฯ ทฺเวปิ ชนา ปญฺจปญฺจมาณวกสตปริวารา โหนฺติฯ ราชคเห จ อนุสํวจฺฉรํ คิรคฺคสมชฺโช นาม อโหสิฯ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ เอกฏฺฐาเนเยว มญฺจํ พนฺธนฺติฯ ทฺเวปิ เอกโต นิสีทิตฺวา สมชฺชํ ปสฺสนฺตา หสิตพฺพฏฺฐาเน หสนฺติ, สํเวคฏฺฐาเน สํเวเชนฺติ, ทายํ ทาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน ทายํ เทนฺติฯ

เตสํ อิมินาว นิยาเมน เอกทิวสํ สมชฺชํ ปสฺสนฺตานํ ปริปากคตตฺตา ญาณสฺส ปุริมทิวเสสุ วิย หสิตพฺพฏฺฐาเน หาโส วา สํเวคฏฺฐาเน สํเวโค วา ทาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน ทานํ วา นาโหสิ ฯ ทฺเวปิ ปน ชนา เอวํ จินฺตยิํสุ – ‘‘กิเมตฺถ โอโลเกตพฺพํ อตฺถิ, สพฺเพปิเม อปฺปตฺเต วสฺสสเต อปฺปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสนฺติ, อมฺเหหิ ปน เอกํ โมกฺขธมฺมํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อารมฺมณํ คเหตฺวา นิสีทิํสุฯ ตโต โกลิโต อุปติสฺสํ อาห – ‘‘สมฺม อุปติสฺส, น ตฺวํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ วิย หฏฺฐปหฏฺโฐ, อิทานิ อนตฺตมนธาตุโกสิ, กิํ เต สลฺลกฺขิต’’นฺติ? ‘‘สมฺม โกลิต, เอเตสํ โวโลกเน สาโร นตฺถิ , นิรตฺถกเมตํ, อตฺตโน โมกฺขธมฺมํ คเวสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ จินฺตยนฺโต นิสินฺโนมฺหิฯ ตฺวํ ปน กสฺมา อนตฺตมโนสีติ? โสปิ ตเถว อาหฯ อถสฺส อตฺตนา สทฺธิํ เอกชฺฌาสยตํ ญตฺวา อุปติสฺโส อาห – ‘‘อมฺหากํ อุภินฺนมฺปิ สุจินฺติกํ, โมกฺขธมฺมํ ปน คเวสนฺเตหิ เอกา ปพฺพชฺชา ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ กสฺส สนฺติเก ปพฺพชามา’’ติ?

เตน โข ปน สมเยน สญฺจโย นาม ปริพฺพาชโก ราชคเห ปฏิวสติ มหติยา ปริพฺพาชกปริสาย สทฺธิํฯ เต ‘‘ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามา’’ติ ปญฺจมาณวกสตานิ ‘‘สิวิกาโย จ รเถ จ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อุยฺโยเชตฺวา เอกาย สิวิกาย เอเกน รเถน คนฺตฺวา สญฺจยสฺส สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ เตสํ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สญฺจโย อติเรกลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิฯ เต กติปาเหเนว สพฺพํ สญฺจยสฺส สมยํ ปริมทฺทิตฺวา, ‘‘อาจริย, ตุมฺหากํ ชานนสมโย เอตฺตโกว, อุทาหุ อุตฺตริมฺปิ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘เอตฺตโกว สพฺพํ ตุมฺเหหิ ญาต’’นฺติ วุตฺเต จินฺตยิํสุ – ‘‘เอวํ สติ อิมสฺส สนฺติเก พฺรหฺมจริยวาโส นิรตฺถโก, มยํ ยํ โมกฺขธมฺมํ คเวสิตุํ นิกฺขนฺตา, โส อิมสฺส สนฺติเก อุปฺปาเทตุํ น สกฺกา, มหา โข ปน ชมฺพุทีโป, คามนิคมราชธานิโย จรนฺตา อทฺธา โมกฺขธมฺมเทสกํ กญฺจิ อาจริยํ ลภิสฺสามา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย, ‘‘ยตฺถ ยตฺถ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา อตฺถี’’ติ วทนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา สากจฺฉํ กโรนฺติฯ เตหิ ปุฏฺฐํ ปญฺหํ อญฺเญ กเถตุํ น สกฺโกนฺติ, เต ปน เตสํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ เอวํ สกลชมฺพุทีปํ ปริคฺคณฺหิตฺวา นิวตฺติตฺวา สกฏฺฐานเมว อาคนฺตฺวา, ‘‘สมฺม โกลิต, อมฺเหสุ โย ปฐมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อิตรสฺส อาโรเจตู’’ติ กติกํ อกํสุํฯ

เอวํ เตสุ กติกํ กตฺวา วิหรนฺเตสุ สตฺถา วุตฺตานุกฺกเมน ราชคหํ ปตฺวา เวฬุวนํ ปฏิคฺคเหตฺวา เวฬุวเน วิหรติฯ

ตทา ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, จาริกํ พหุชนหิตายา’’ติ รตนตฺตยคุณปกาสนตฺถํ อุยฺโยชิตานํ เอกสฏฺฐิยา อรหนฺตานํ อนฺตเร ปญฺจวคฺคิยานํ อพฺภนฺตโร อสฺสชิตฺเถโร ปฏินิวตฺติตฺวา ราชคหํ อาคโต, ปุนทิวเส ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ตสฺมิํ สมเย อุปติสฺสปริพฺพาชโกปิ ปาโตว ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปริพฺพาชการามํ คจฺฉนฺโต เถรํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา เอวรูโป ปพฺพชิโต นาม น ทิฏฺฐปุพฺโพเยว, เย โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา, อยํ เตสํ ภิกฺขูนํ อญฺญตโร, ยํนูนาหํ อิมํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺยํ – ‘กํสิ ตฺวํ, อาวุโส, อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อกาโล โข อิมํ ภิกฺขุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ ปิณฺฑาย จรติ, ยํนูนาหํ อิมํ ภิกฺขุํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺเธยฺยํ, อตฺถิเกหิ อุปญฺญาตํ มคฺค’’นฺติฯ โส เถรํ ลทฺธปิณฺฑปาตํ อญฺญตรํ โอกาสํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา นิสีทิตุกามตญฺจสฺส ญตฺวา อตฺตโน ปริพฺพาชกปีฐกํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิ, โส ภตฺตกิจฺจปริโยสาเนปิสฺส อตฺตโน กุณฺฑิกาย อุทกํ อทาสิฯ

เอวํ อาจริยวตฺตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺเจน เถเรน สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอวมาห – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข ปน เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, กํสิ ตฺวํ, อาวุโส, อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ปริพฺพาชกา นาม สาสนสฺส ปฏิปกฺขภูตา, อิมสฺส สาสนสฺส คมฺภีรตํ ทสฺเสสฺสามี’’ติฯ อตฺตโน นวกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อหํ โข, อาวุโส, นโว อจิรปพฺพชิโต, อธุนาคโต อิมํ ธมฺมวินยํ, น ตาวาหํ สกฺขิสฺสามิ วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสตุ’’นฺติฯ ปริพฺพาชโก – ‘‘อหํ อุปติสฺโส นาม, ตฺวํ ยถาสตฺติยา อปฺปํ วา พหุํ วา วท, เอตํ นยสเตน นยสหสฺเสน ปฏิวิชฺฌิตุํ มยฺหํ ภาโร’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –

‘‘อปฺปํ วา พหุํ วา ภาสสฺสุ, อตฺถํเยว เม พฺรูหิ;

อตฺเถเนว เม อตฺโถ, กิํ กาหสิ พฺยญฺชนํ พหุ’’นฺติฯ (มหาว. 60);

เอวํ วุตฺเต เถโร – ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ (มหาว. 60; อป. เถร 1.1.286) คาถมาหฯ ปริพฺพาชโก ปฐมปททฺวยเมว สุตฺวา สหสฺสนยปฏิมณฺฑิเต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, อิตรํ ปททฺวยํ โสตาปนฺนกาเล นิฏฺฐาเปสิฯ โส โสตาปนฺโน หุตฺวา อุปริวิเสเส อปฺปวตฺตนฺเต ‘‘ภวิสฺสติ เอตฺถ การณ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา เถรํ อาห – ‘‘ภนฺเต, มา อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺฒยิตฺถ, เอตฺตกเมว โหตุ, กุหิํ อมฺหากํ สตฺถา วสตี’’ติ? ‘‘เวฬุวเน, อาวุโส’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ตุมฺเห ปุรโต ยาถ, มยฺหํ เอโก สหายโก อตฺถิ, อมฺเหหิ จ อญฺญมญฺญํ กติกา กตา ‘อมฺเหสุ โย อมตํ ปฐมํ อธิคจฺฉติ, โส อิตรสฺส อาโรเจตู’ติฯ อหํ ตํ ปฏิญฺญํ โมเจตฺวา สหายกํ คเหตฺวา ตุมฺหากํ คตมคฺเคเนว สตฺถุ สนฺติกํ อาคมิสฺสามีติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน เถรสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ปริพฺพาชการามาภิมุโข อคมาสิ’’ฯ

อถ โข โกลิตปริพฺพาชโก ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘อชฺช มยฺหํ สหายกสฺส มุขวณฺโณ น อญฺญทิวเสสุ วิย, อทฺธา เตน อมตํ อธิคตํ ภวิสฺสตี’’ติ อมตาธิคมํ ปุจฺฉิฯ โสปิสฺส ‘‘อามาวุโส, อมตํ อธิคต’’นฺติ ปฏิชานิตฺวา ตเมว คาถํ อภาสิฯ คาถาปริโยสาเน โกลิโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิตฺวา อาห – ‘‘กุหิํ กิร, สมฺม, อมฺหากํ สตฺถา วสตี’’ติ? ‘‘เวฬุวเน กิร, สมฺม, เอวํ โน อาจริเยน อสฺสชิตฺเถเรน กถิต’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, สมฺม, อายาม, สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติฯ สาริปุตฺตตฺเถโร จ นาเมส สทาปิ อาจริยปูชโกว, ตสฺมา สหายํ เอวมาห – ‘‘สมฺม, อมฺเหหิ อธิคตํ อมตํ อมฺหากํ อาจริยสฺส สญฺจยปริพฺพาชกสฺสาปิ กเถสฺสาม, พุชฺฌมาโน ปฏิวิชฺฌิสฺสติ, อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต อมฺหากํ สทฺทหิตฺวา สตฺถุ, สนฺติกํ คมิสฺสติ, พุทฺธานํ เทสนํ สุตฺวา มคฺคผลปฏิเวธํ กริสฺสตี’’ติฯ ตโต ทฺเวปิ ชนา สญฺจยสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ

สญฺจโย เต ทิสฺวาว – ‘‘กิํ, ตาตา, โกจิ โว อมตมคฺคเทสโก ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อาจริย, ลทฺโธ, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, ธมฺโม โลเก อุปฺปนฺโน, สงฺโฆ โลเก อุปฺปนฺโน, ตุมฺเห ตุจฺเฉ อสาเร วิจรถ, ตสฺมา เอถ, สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติฯ

‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, นาหํ สกฺขิสฺสามี’’ติ ฯ ‘‘กิํ การณาหิ’’? ‘‘อหํ มหาชนสฺส อาจริโย หุตฺวา วิจริํ, วิจรนฺตสฺส เม อนฺเตวาสิกวาโส จาฏิยา อุทญฺจนภาวปฺปตฺติ วิย โหติ, น สกฺขิสฺสามหํ อนฺเตวาสิกวาสํ วสิตุ’’นฺติฯ ‘‘มา เอวํ กริตฺถ, อาจริยา’’ติฯ ‘‘โหตุ, ตาตา, คจฺฉถ ตุมฺเห, นาหํ สกฺขิสฺสามี’’ติฯ อาจริย, โลเก พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย มหาชโน คนฺธมาลาทิหตฺโถ คนฺตฺวา ตเมว ปูเชสฺสติ, มยมฺปิ ตตฺเถว คมิสฺสามฯ ‘‘ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตาตา, กิํ นุ โข อิมสฺมิํ โลเก ทนฺธา พหู, อุทาหุ ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘ทนฺธา, อาจริย, พหู, ปณฺฑิตา จ นาม กติปยา เอว โหนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ตาตา, ปณฺฑิตา ปณฺฑิตสฺส สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คมิสฺสนฺติ, ทนฺธา ทนฺธสฺส มม สนฺติกํ อาคมิสฺสนฺติ , คจฺฉถ ตุมฺเห, นาหํ คมิสฺสามี’’ติฯ เต ‘‘ปญฺญายิสฺสถ ตุมฺเห, อาจริยา’’ติ ปกฺกมิํสุฯ เตสุ คจฺฉนฺเตสุ สญฺจยสฺส ปริสา ภิชฺชิ, ตสฺมิํ ขเณ อาราโม ตุจฺโฉ อโหสิฯ โส ตุจฺฉํ อารามํ ทิสฺวา อุณฺหํ โลหิตํ ฉฑฺเฑสิฯ เตหิปิ สทฺธิํ คจฺฉนฺเตสุ ปญฺจสุ ปริพฺพาชกสเตสุ สญฺจยสฺส อฑฺฒเตยฺยสตานิ นิวตฺติํสุ, อถ โข เต อตฺตโน อนฺเตวาสิเกหิ อฑฺฒเตยฺเยหิ ปริพฺพาชกสเตหิ สทฺธิํ เวฬุวนํ อคมํสุฯ

สตฺถา จตุปริสมชฺเฌ นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสนฺโต เต ทูรโตว ทิสฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอเต, ภิกฺขเว, ทฺเว สหายกา อาคจฺฉนฺติ โกลิโต จ อุปติสฺโส จ, เอตํ เม สาวกยุคํ ภวิสฺสติ อคฺคํ ภทฺทยุค’’นฺติฯ เต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ, นิสีทิตฺวา จ ปน ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ลเภยฺยาม มยํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยาม อุปสมฺปท’’นฺติฯ ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จรถ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติฯ สพฺเพปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺฐิวสฺสิกตฺเถรา วิย อเหสุํฯ

อถ เนสํ ปริสาย จริตวเสน สตฺถา ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสิฯ ฐเปตฺวา ทฺเว อคฺคสาวเก อวเสสา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, อคฺคสาวกานํ ปน อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ น นิฏฺฐาสิฯ กิํ การณา? สาวกปารมิญาณสฺส มหนฺตตายฯ

อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเฐ กลฺลวาลคามกํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกมนฺเต สตฺถารา สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ตถาคเตน ทินฺนํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํ สุณนฺโตว อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา สาวกปารมิญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโตฯ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ปพฺพชิตทิวสโต อฑฺฒมาสํ อติกฺกมิตฺวา สตฺถารา สทฺธิํ ตเมว ราชคหํ อุปนิสฺสาย สูกรขตเลเณ วิหรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต เทสิยมาเน สุตฺตานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา ปรสฺส วฑฺฒิตภตฺตํ ปริภุญฺชนฺโต วิย สาวกปารมิญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโตฯ นนุ จายสฺมา มหาปญฺโญ, อถ กสฺมา มหาโมคฺคลฺลานโต จิรตเรน สาวกปารมิญาณํ ปาปุณีติ? ปริกมฺมมหนฺตตายฯ ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺสา ยตฺถ กตฺถจิ คนฺตุกามา ขิปฺปเมว นิกฺขมนฺติ, ราชูนํ ปน หตฺถิวาหนกปฺปนาทิํ มหนฺตํ ปริกมฺมํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

ตํ ทิวสญฺเญว ปน สตฺถา วฑฺฒมานกจฺฉายาย เวฬุวเน สาวกสนฺนิปาตํ กตฺวา ทฺวินฺนํ เถรานํ อคฺคสาวกฏฺฐานํ ทตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิฯ ภิกฺขู อุชฺฌายิํสุ – ‘‘สตฺถา มุโขโลกเนน ภิกฺขํ เทติ, อคฺคสาวกฏฺฐานํ ททนฺเตน นาม ปฐมํ ปพฺพชิตานํ ปญฺจวคฺคิยานํ ทาตุํ วฏฺฏติ, เอเต อโนโลเกนฺเตน ยสเถรปฺปมุขานํ ปญฺจปณฺณาสภิกฺขูนํ ทาตุํ วฏฺฏติ, เอเต อโนโลเกนฺเตน ภทฺทวคฺคิยานํ ติํสชนานํ, เอเต อโนโลเกนฺเตน อุรุเวลกสฺสปาทีนํ เตภาติกานํ, เอเต ปน เอตฺตเก มหาเถเร ปหาย สพฺพปจฺฉา ปพฺพชิตานํ อคฺคสาวกฏฺฐานํ ททนฺเตน มุขํ โอโลเกตฺวา ทินฺน’’นฺติฯ สตฺถา, ‘‘กิํ กเถถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิทํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, มุขํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขํ เทมิ, เอเตสํ ปน อตฺตนา อตฺตนา ปตฺถิตปตฺถิตเมว เทมิฯ อญฺญาตโกณฺฑญฺโญ หิ เอกสฺมิํ สสฺเส นว วาเร อคฺคสสฺสทานํ ททนฺโต อคฺคสาวกฏฺฐานํ ปตฺเถตฺวา นาทาสิ, อคฺคธมฺมํ ปน อรหตฺตํ สพฺพปฐมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ ปตฺเถตฺวา อทาสี’’ติฯ ‘‘กทา ปน ภควา’’ติ? ‘‘สุณิสฺสถ, ภิกฺขเว’’ติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ, ภควา อตีตํ อาหริ –

ภิกฺขเว , อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี นาม ภควา โลเก อุทปาทิฯ

ตทา มหากาโฬ จูฬกาโฬติ ทฺเวภาติกา กุฏุมฺพิกา มหนฺตํ สาลิกฺเขตฺตํ วปาเปสุํฯ อเถกทิวสํ จูฬกาโฬ สาลิกฺเขตฺตํ คนฺตฺวา เอกํ สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา ขาทิ, ตํ อติมธุรํ อโหสิฯ โส พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส สาลิคพฺภทานํ ทาตุกาโม หุตฺวา เชฏฺฐภาติกํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภาติก, สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา พุทฺธานํ อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ปจาเปตฺวา ทานํ เทมา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ วเทสิ, ตาต, สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา ทานํ นาม เนว อตีเต ภูตปุพฺพํ, น อนาคเตปิ ภวิสฺสติ, มา สสฺสํ นาสยี’’ติ; วุตฺโตปิ โส ปุนปฺปุนํ ยาจิเยว ฯ อถ นํ ภาตา, ‘‘เตน หิ สาลิกฺเขตฺตํ ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา มม โกฏฺฐาสํ อนามสิตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาเส เขตฺเต ยํ อิจฺฉสิ, ตํ กโรหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ เขตฺตํ วิภชิตฺวา พหู มนุสฺเส หตฺถกมฺมํ ยาจิตฺวา สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา นิรุทเกน ขีเรน ปจาเปตฺวา สปฺปิมธุสกฺขราทีหิ โยเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, มม อคฺคทานํ อคฺคธมฺมสฺส สพฺพปฐมํ ปฏิเวธาย สํวตฺตตู’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อนุโมทนมกาสิฯ

โส เขตฺตํ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต สกลกฺเขตฺตํ กณฺณิกพทฺเธหิ วิย สาลิสีเสหิ สญฺฉนฺนํ ทิสฺวา ปญฺจวิธปีติํ ปฏิลภิตฺวา, ‘‘ลาภา วต เม’’ติ จินฺเตตฺวา ปุถุกกาเล ปุถุกคฺคํ นาม อทาสิ, คามวาสีหิ สทฺธิํ อคฺคสสฺสทานํ นาม อทาสิ, ลายเน ลายนคฺคํ, เวณิกรเณ เวณคฺคํ, กลาปาทีสุ กลาปคฺคํ, ขลคฺคํ, ขลภณฺฑคฺคํ, โกฏฺฐคฺคนฺติฯ เอวํ เอกสสฺเส นว วาเร อคฺคทานํ อทาสิฯ ตสฺส สพฺพวาเรสุ คหิตคหิตฏฺฐานํ ปริปูริ, สสฺสํ อติเรกํ อุฏฺฐานสมฺปนฺนํ อโหสิฯ ธมฺโม หิ นาเมส อตฺตานํ รกฺขนฺตํ รกฺขติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ,

ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ,

น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ (เถรคา. 303; ชา. 1.10.102) –

‘‘เอวเมส วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล อคฺคธมฺมํ ปฐมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ ปตฺเถนฺโต นว วาเร อคฺคทานานิ อทาสิฯ อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก ปน หํสวตีนคเร ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธกาเลปิ สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ตสฺส ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา อคฺคธมฺมสฺส ปฐมํ ปฏิวิชฺฌนตฺถเมว ปตฺถนํ ฐเปสิฯ อิติ อิมินา ปตฺถิตเมว มยา ทินฺนํ, นาหํ, ภิกฺขเว, มุขํ โอโลเกตฺวา เทมี’’ติฯ

‘‘ยสกุลปุตฺตปฺปมุขา ปญฺจปญฺญาส ชนา กิํ กมฺมํ กริํสุ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘เอเตปิ เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก อรหตฺตํ ปตฺเถนฺตา พหุํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา อปรภาเค อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ สหายกา หุตฺวา วคฺคพนฺธเนน ปุญฺญานิ กโรนฺตา อนาถมตสรีรานิ ปฏิชคฺคนฺตา วิจริํสุฯ เต เอกทิวสํ สคพฺภํ อิตฺถิํ กาลกตํ ทิสฺวา, ‘ฌาเปสฺสามา’ติ สุสานํ หริํสุฯ เตสุ ปญฺจ ชเน ‘ตุมฺเห ฌาเปถา’ติ สุสาเน ฐเปตฺวา เสสา คามํ ปวิฏฺฐาฯ ยสทารโก ตํ มตสรีรํ สูเลหิ วิชฺฌิตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ฌาเปนฺโต อสุภสญฺญํ ปฏิลภิ, อิตเรสมฺปิ จตุนฺนํ ชนานํ – ‘ปสฺสถ, โภ, อิมํ สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ วิทฺธํสิตจมฺมํ, กพรโครูปํ วิย อสุจิํ ทุคฺคนฺธํ ปฏิกูล’นฺติ ทสฺเสสิฯ เตปิ ตตฺถ อสุภสญฺญํ ปฏิลภิํสุฯ เต ปญฺจปิ ชนา คามํ คนฺตฺวา เสสสหายกานํ กถยิํสุฯ ยโส ปน ทารโก เคหํ คนฺตฺวา มาตาปิตูนญฺจ ภริยาย จ กเถสิฯ เต สพฺเพปิ อสุภํ ภาวยิํสุฯ อิทเมเตสํ ปุพฺพกมฺมํฯ เตเนว ยสสฺส อิตฺถาคาเร สุสานสญฺญา อุปฺปชฺชิ, ตาย จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา สพฺเพสมฺปิ วิเสสาธิคโม นิพฺพตฺติฯ เอวํ อิเมปิ อตฺตนา ปตฺถิตเมว ลภิํสุฯ นาหํ มุขํ โอโลเกตฺวา ทมฺมี’’ติฯ

‘‘ภทฺทวคฺคิยสหายกา ปน กิํ กมฺมํ กริํสุ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘เอเตปิ ปุพฺพพุทฺธานํ สนฺติเก อรหตฺตํ ปตฺเถตฺวา ปุญฺญานิ กตฺวา อปรภาเค อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ติํส ธุตฺตา หุตฺวา ตุณฺฑิโลวาทํ สุตฺวา สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขิํสุฯ เอวํ อิเมปิ อตฺตนา ปตฺถิตเมว ลภิํสุฯ นาหํ มุขํ โอโลเกตฺวา ทมฺมี’’ติฯ

‘‘อุรุเวลกสฺสปาทโย ปน กิํ กมฺมํ กริํสุ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘เตปิ อรหตฺตเมว ปตฺเถตฺวา ปุญฺญานิ กริํสุฯ

อิโต หิ ทฺเวนวุติกปฺเป ติสฺโส ผุสฺโสติ ทฺเว พุทฺธา อุปฺปชฺชิํสุฯ ผุสฺสพุทฺธสฺส มหินฺโท นาม ราชา ปิตา อโหสิฯ ตสฺมิํ ปน สมฺโพธิํ ปตฺเต รญฺโญ กนิฏฺฐปุตฺโต ปฐมอคฺคสาวโก ปุโรหิตปุตฺโต ทุติยอคฺคสาวโก อโหสิฯ ราชา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘เชฏฺฐปุตฺโต เม พุทฺโธ, กนิฏฺฐปุตฺโต ปฐมอคฺคสาวโก, ปุโรหิตปุตฺโต ทุติยอคฺคสาวโก’ติ เต โอโลเกตฺวา, ‘มเมว พุทฺโธ, มเมว ธมฺโม, มเมว สงฺโฆ, นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’ติ ติกฺขตฺตุํ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา , ‘ภนฺเต, อิทานิ เม นวุติวสฺสสหสฺสปริมาณสฺส อายุโน โกฏิยํ นิสีทิตฺวา นิทฺทายนกาโล วิย อญฺเญสํ เคหทฺวารํ อคนฺตฺวา ยาวาหํ ชีวามิ, ตาว เม จตฺตาโร ปจฺจเย อธิวาเสถา’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา นิพทฺธํ พุทฺธุปฏฺฐานํ กโรติฯ รญฺโญ ปน อปเรปิ ตโต ปุตฺตา อเหสุํฯ เตสุ เชฏฺฐสฺส ปญฺจ โยธสตานิ ปริวารานิ, มชฺฌิมสฺส ตีณิ, กนิฏฺฐสฺส ทฺเวฯ เต ‘มยมฺปิ ภาติกํ โภเชสฺสามา’ติ ปิตรํ โอกาสํ ยาจิตฺวา อลภมานา ปุนปฺปุนํ ยาจนฺตาปิ อลภิตฺวา ปจฺจนฺเต กุปิเต ตสฺส วูปสมนตฺถาย เปสิตา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อาคมิํสุฯ อถ เน ปิตา อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา, ‘วรํ โว, ตาตา, ทมฺมี’ติ อาหฯ

‘‘เต ‘สาธุ เทวา’ติ วรํ คหิตกํ กตฺวา ปุน กติปาหจฺจเยน ปิตรา ‘คณฺหถ, ตาตา, วร’นฺติ วุตฺตา, ‘‘เทว, อมฺหากํ อญฺเญน เกนจิ อตฺโถ นตฺถิ, อิโต ปฏฺฐาย มยํ ภาติกํ โภเชสฺสาม, อิมํ โน วรํ เทหี’’ติ อาหํสุฯ ‘น เทมิ, ตาตา’ติฯ ‘นิจฺจกาลํ อเทนฺโต สตฺต สํวจฺฉรานิ เทถ, เทวา’ติฯ ‘น เทมิ, ตาตา’ติฯ ‘เตน หิ ฉ ปญฺจ จตฺตาริ ตีณิ ทฺเว เอกํ สํวจฺฉรํ เทถ, เทวา’ติฯ ‘น เทมิ, ตาตา’ติฯ ‘เตน หิ, เทว, สตฺต มาเส เทถา’ติฯ ‘ฉ มาเส ปญฺจ มาเส จตฺตาโร มาเส ตโย มาเส เทถ, เทวา’ติฯ ‘น เทมิ, ตาตา’ติฯ ‘โหตุ, เทว, เอเกกสฺส โน เอเกกํ มาสํ กตฺวา ตโย มาเส เทถา’ติฯ ‘สาธุ, ตาตา, เตน หิ ตโย มาเส โภเชถา’ติ อาหฯ เต ตุฏฺฐา ราชานํ วนฺทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คตาฯ เตสํ ปน ติณฺณมฺปิ เอโกว โกฏฺฐาคาริโก, เอโกว อายุตฺตโก, ตสฺส ทฺวาทสนหุตา ปุริสปริวาราฯ

เต เต ปกฺโกสาเปตฺวา , ‘มยํ อิมํ เตมาสํ ทส สีลานิ คเหตฺวา ทฺเว กาสาวานิ นิวาเสตฺวา สตฺถารา สหวาสํ วสิสฺสาม, ตุมฺเห เอตฺตกํ นาม ทานวตฺตํ คเหตฺวา เทวสิกํ นวุติสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ โยธสหสฺสสฺส จ สพฺพํ ขาทนียโภชนียํ ปวตฺเตยฺยาถฯ มยญฺหิ อิโต ปฏฺฐาย น กิญฺจิ วกฺขามา’ติ วทิํสุฯ

‘‘เต ตโยปิ ชนา ปริวารสหสฺสํ คเหตฺวา ทส สีลานิ สมาทาย กาสายวตฺถานิ นิวาเสตฺวา วิหาเรเยว วสิํสุฯ โกฏฺฐาคาริโก จ อายุตฺตโก จ เอกโต หุตฺวา ติณฺณํ ภาติกานํ โกฏฺฐาคาเรหิ วาเรน วาเรน ทานวตฺตํ คเหตฺวา ทานํ เทนฺติ, กมฺมการานํ ปน ปุตฺตา ยาคุภตฺตาทีนํ อตฺถาย โรทนฺติฯ เต เตสํ ภิกฺขุสงฺเฆ อนาคเตเยว ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺติฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตกิจฺจาวสาเน กิญฺจิ อติเรกํ น ภูตปุพฺพํฯ เต ‘อปรภาเค ทารกานํ เทมา’ติ อตฺตนาปิ คเหตฺวา ขาทิํสุฯ มนุญฺญํ อาหารํ ทิสฺวา อธิวาเสตุํ นาสกฺขิํสุฯ เต ปน จตุราสีติสหสฺสา อเหสุํฯ เต สงฺฆสฺส ทินฺนทานวตฺตํ ขาทิตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสเย นิพฺพตฺติํสุฯ เตภาติกา ปน ปุริสสหสฺเสน สทฺธิํ กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทวโลกา มนุสฺสโลกํ, มนุสฺสโลกา เทวโลกํ สํสรนฺตา ทฺเวนวุติกปฺเป เขเปสุํฯ ‘เอวํ เต ตโย ภาตโร อรหตฺตํ ปตฺเถนฺตา ตทา กลฺยาณกมฺมํ กริํสุฯ เต อตฺตนา ปตฺถิตเมว ลภิํสุฯ นาหํ มุขํ โอโลเกตฺวา ทมฺมี’’’ติฯ

ตทา ปน เตสํ อายุตฺตโก พิมฺพิสาโร ราชา อโหสิ, โกฏฺฐาคาริโก วิสาโข อุปาสโกฯ ตโย ราชกุมารา ตโย ชฏิลา อเหสุํฯ เตสํ กมฺมการา ตทา เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวา สุคติทุคฺคติวเสน สํสรนฺตา อิมสฺมิํ กปฺเป จตฺตาริ พุทฺธนฺตรานิ เปตโลเกเยว นิพฺพตฺติํสุฯ เต อิมสฺมิํ กปฺเป สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนํ จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกํ กกุสนฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อมฺหากํ อาหารํ ลภนกาลํ อาจิกฺขถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘มม ตาว กาเล น ลภิสฺสถ, มม ปจฺฉโต มหาปถวิยา โยชนมตฺตํ อภิรุฬฺหาย โกณาคมโน นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ อาหฯ เต ตตฺตกํ กาลํ เขเปตฺวา ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน ตํ ปุจฺฉิํสุฯ

โสปิ ‘‘มม กาเล น ลภิสฺสถ, มม ปจฺฉโต มหาปถวิยา โยชนมตฺตํ อภิรุฬฺหาย กสฺสโป นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตํ ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ อาหฯ เต ตตฺตกํ กาลํ เขเปตฺวา ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน ตํ ปุจฺฉิํสุฯ โสปิ ‘‘มม กาเล น ลภิสฺสถ, มม ปน ปจฺฉโต มหาปถวิยา โยชนมตฺตํ อภิรุฬฺหาย โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตทา ตุมฺหากํ ญาตโก พิมฺพิสาโร นาม ราชา ภวิสฺสติ, โส สตฺถุ ทานํ ทตฺวา ตุมฺหากํ ปตฺติํ ปาเปสฺสติ, ตทา ลภิสฺสถา’’ติ อาหฯ เตสํ เอกํ พุทฺธนฺตรํ สฺเวทิวสสทิสํ อโหสิฯ เต ตถาคเต อุปฺปนฺเน พิมฺพิสารรญฺญา ปฐมทิวสํ ทาเน ทินฺเน ปตฺติํ อลภิตฺวา รตฺติภาเค เภรวสทฺทํ กตฺวา รญฺโญ อตฺตานํ ทสฺสยิํสุฯ โส ปุนทิวเส เวฬุวนํ คนฺตฺวา ตถาคตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ

สตฺถา, ‘‘มหาราช, อิโต ทฺเวนวุติกปฺปมตฺถเก ผุสฺสพุทฺธกาเล เอเต ตว ญาตกา, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทินฺนทานวตฺตํ ขาทิตฺวา เปตโลเก นิพฺพตฺติตฺวา สํสรนฺตา กกุสนฺธาทโย พุทฺเธ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ อิทญฺจิทญฺจ วุตฺตา เอตฺตกํ กาลํ ตว ทานํ ปจฺจาสีสมานา หิยฺโย ตยา ทาเน ทินฺเน ปตฺติํ อลภมานา เอวมกํสู’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, อิทานิปิ ทินฺเน ลภิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ราชา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิโต เตสํ เปตานํ ทิพฺพอนฺนปานํ สมฺปชฺชตู’’ติ ปตฺติํ อทาสิ, เตสํ ตเถว นิพฺพตฺติฯ ปุนทิวเส นคฺคา หุตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสุํฯ ราชา ‘‘อชฺช, ภนฺเต, นคฺคา หุตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสุ’’นฺติ อาโรเจสิฯ ‘‘วตฺถานิ เต น ทินฺนานิ, มหาราชา’’ติฯ ราชาปิ ปุนทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส จีวรทานํ ทตฺวา, ‘‘อิโต เตสํ เปตานํ ทิพฺพวตฺถานิ โหนฺตู’’ติ ปาเปสิฯ ตงฺขณญฺเญว เตสํ ทิพฺพวตฺถานิ อุปฺปชฺชิํสุฯ เต เปตตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ทิพฺพตฺตภาเว สณฺฐหิํสุฯ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘ติโรกุฏฺเฏสุ ติฏฺฐนฺตี’’ติอาทินา (ขุ. ปา. 7.1; เป. ว. 14) ติโรกุฏฺฏานุโมทนํ อกาสิฯ อนุโมทนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ อิติ สตฺถา เตภาติกชฏิลานํ วตฺถุํ กเถตฺวา อิมมฺปิ ธมฺมเทสนํ อาหริฯ

อคฺคสาวกา ปน, ‘‘ภนฺเต, กิํ กริํสู’’ติ? ‘‘อคฺคสาวกภาวาย ปตฺถนํ กริํสุ’’ฯ

อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส หิ กปฺปานํ อสงฺเขฺยยฺยสฺส มตฺถเก สาริปุตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สรทมาณโว นาม อโหสิฯ โมคฺคลฺลาโน คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สิริวฑฺฒนกุฏุมฺพิโก นาม อโหสิฯ เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกา สหายกา อเหสุํฯ เตสุ สรทมาณโว ปิตุ อจฺจเยน กุสลนฺตกํ มหาธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ รโหคโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อิธโลกตฺตภาวเมว ชานามิ, โน ปรโลกตฺตภาวํฯ ชาตสตฺตานญฺจ มรณํ นาม ธุวํ, มยา เอกํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา โมกฺขธมฺมคเวสนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สหายกํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘สมฺม สิริวฑฺฒน, อหํ ปพฺพชิตฺวา โมกฺขธมฺมํ คเวสิสฺสามิ, ตฺวํ มยา สทฺธิํ ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสิ, น สกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘น สกฺขิสฺสามิ, สมฺม, ตฺวํเยว ปพฺพชาหี’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘ปรโลกํ คจฺฉนฺโต สหาเย วา ญาติมิตฺเต วา คเหตฺวา คโต นาม นตฺถิ, อตฺตนา กตํ อตฺตโนว โหตี’’ติฯ ตโต รตนโกฏฺฐาคารํ วิวราเปตฺวา กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ มหาทานํ ทตฺวา ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตสฺส เอโก ทฺเว ตโยติ เอวํ อนุปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา อเหสุํฯ โส ปญฺจ อภิญฺญา, อฏฺฐ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสํ ชฏิลานํ กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ เตปิ สพฺเพ ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสุํฯ

เตน สมเยน อโนมทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุทปาทิฯ นครํ จนฺทวตี นาม อโหสิ, ปิตา ยสวา นาม ขตฺติโย, มาตา ยโสธรา นาม เทวี, โพธิ อชฺชุนรุกฺโข, นิสโภ จ อโนโม จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วรุโณ นาม อุปฏฺฐาโก, สุนฺทรา จ สุมนา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา อเหสุํฯ อายุ วสฺสสตสหสฺสํ อโหสิ, สรีรํ อฏฺฐปญฺญาสหตฺถุพฺเพธํ , สรีรปฺปภา ทฺวาทสโยชนํ ผริ, ภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร อโหสิฯ

โส เอกทิวสํ ปจฺจูสกาเล มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต สรทตาปสํ ทิสฺวา, ‘‘อชฺช มยฺหํ สรทตาปสสฺสํ สนฺติกํ คตปจฺจเยน ธมฺมเทสนา จ มหตี ภวิสฺสติ, โส จ อคฺคสาวกฏฺฐานํ ปตฺเถสฺสติ, ตสฺส สหายโก สิริวฑฺฒนกุฏุมฺพิโก ทุติยสาวกฏฺฐานํ, เทสนาปริโยสาเน จสฺส ปริวารา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺติ, มยา ตตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย อญฺญํ กญฺจิ อนามนฺเตตฺวา สีโห วิย เอกจโร หุตฺวา สรทตาปสสฺส อนฺเตวาสิเกสุ ผลาผลตฺถาย คเตสุ ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว สรทตาปสสฺส อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิฯ สรทตาปโส พุทฺธานุภาวญฺเจว สรีรนิปฺผตฺติญฺจสฺส ทิสฺวา ลกฺขณมนฺเต สมฺมสิตฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต นาม อคารมชฺเฌ วสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชนฺโต โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท สพฺพญฺญุพุทฺโธ โหติฯ อยํ ปุริโส นิสฺสํสยํ พุทฺโธ’’ติ ชานิตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อคฺคาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อคฺคาสเนฯ สรทตาปโสปิ อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย จตุสตฺตติสหสฺสชฏิลา ปณีตปณีตานิ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ สมฺปตฺตา พุทฺธานญฺเจว อาจริยสฺส จ นิสินฺนาสนํ โอโลเกตฺวา อาหํสุ – ‘‘อาจริย , มยํ ‘อิมสฺมิํ โลเก ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร นตฺถี’ติ วิจราม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มญฺเญ’’ติ? ‘‘ตาตา, กิํ วเทถ, สาสเปน สทฺธิํ อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ สมํ กาตุํ อิจฺฉถ, สพฺพญฺญุพุทฺเธน สทฺธิํ มมํ อุปมํ มา กริตฺถ ปุตฺตกา’’ติฯ อถ เต ตาปสา, ‘‘สจายํ อิตฺตรสตฺโต อภวิสฺส, อมฺหากํ อาจริโย น เอวรูปํ อุปมํ อาหริสฺส, ยาว มหา วตายํ ปุริโส’’ติ สพฺเพว ปาเทสุ นิปติตฺวา สิรสา วนฺทิํสุฯ อถ เน อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิโก เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, สตฺถา จ ภิกฺขาจารเวลายํ อิธาคโต, มยํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ เทยฺยธมฺมํ ทสฺสาม, ตุมฺเห ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา สยํ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ สตฺถารา ผลาผเล ปฏิคฺคหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปิํสุฯ โส ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิฯ ตโต ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา นิสินฺเน สตฺถริ สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียกถํ กเถนฺโต นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ อาคจฺฉนฺตู’’ติ จินฺเตสิฯ เต สตฺถุ จิตฺตํ ญตฺวา สตสหสฺสขีณาสวปริวารา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ

ตโต สรทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, พุทฺธานํ นิสินฺนาสนมฺปิ นีจํ, สมณสตสหสฺสานมฺปิ อาสนํ นตฺถิ, อชฺช ตุมฺเหหิ อุฬารํ พุทฺธสกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตปาทโต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติฯ กถนกาโล ปปญฺโจ วิย โหติ, อิทฺธิมโต ปน อิทฺธิวิสโย อจินฺเตยฺโยติ มุหุตฺตมตฺเตเนว เต ตาปสา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธานํ โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปญฺญาเปสุํฯ อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ อฑฺฒโยชนิกาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ อโหสิฯ ‘‘กถํ เอกสฺมิํ อสฺสมปเท ตาว มหนฺตานิ อาสนานิ ปญฺญตฺตานี’’ติ น จินฺเตตพฺพํฯ อิทฺธิวิสโย เหสฯ เอวํ ปญฺญตฺเตสุ อาสเนสุ สรทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ฐิโต, ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อภิรุหถา’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘นานาปุปฺผญฺจ คนฺธญฺจ, สมฺปาเทตฺวาน เอกโต;

ปุปฺผาสนํ ปญฺญาเปตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

‘‘อิทํ เม อาสนํ วีร, ปญฺญตฺตํ ตวนุจฺฉวิํ;

มม จิตฺตํ ปสาเทนฺโต, นิสีท ปุปฺผมาสเนฯ

‘‘สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, นิสีทิ ปุปฺผมาสเน;

มม จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, หาสยิตฺวา สเทวเก’’ติฯ

เอวํ นิสินฺเน สตฺถริ ทฺเว อคฺคสาวกา เสสภิกฺขู จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิํสุฯ สรทตาปโส มหนฺตํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส มตฺถเก ธาเรนฺโต อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ‘‘ชฏิลานํ อยํ สกฺกาโร มหปฺผโล โหตู’’ติ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิฯ สตฺถุ สมาปตฺติํ สมาปนฺนภาวํ ญตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกาปิ เสสภิกฺขูปิ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิํสุฯ ตถาคเต สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน อนฺเตวาสิกา ภิกฺขาจารกาเล สมฺปตฺเต วนมูลผลาผลํ ปริภุญฺชิตฺวา เสสกาเล พุทฺธานํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ติฏฺฐนฺติฯ สรทตาปโส ปน ภิกฺขาจารมฺปิ อคนฺตฺวา ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธารยมาโนว สตฺตาหํ ปีติสุเขน วีตินาเมสิฯ

สตฺถา นิโรธโต วุฏฺฐาย ทกฺขิณปสฺเส นิสินฺนํ ปฐมอคฺคสาวกํ นิสภตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘นิสภ, สกฺการการกานํ ตาปสานํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติฯ เถโร จกฺกวตฺติรญฺโญ สนฺติกา ปฏิลทฺธมหาลาโภ มหาโยโธ วิย ตุฏฺฐมานโส สาวกปารมิญาเณ ฐตฺวา ปุปฺผาสนานุโมทนํ อารภิฯ ตสฺส เทสนาวสาเน ทุติยสาวกํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตฺวมฺปิ ภิกฺขุ ธมฺมํ เทเสหี’’ติฯ อโนมตฺเถโร เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา ธมฺมํ กเถสิฯ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ เทสนาย เอกสฺสาปิ อภิสมโย นาโหสิฯ อถ สตฺถา อปริมาเณ พุทฺธวิสเย ฐตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิฯ เทสนาปริโยสาเน ฐเปตฺวา สรทตาปสํ สพฺเพปิ จตุสตฺตติสหสฺสชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ , สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ เตสํ ตาวเทว เกสมสฺสูนิ อนฺตรธายิํสุ, อฏฺฐปริกฺขารา กาเย ปฏิมุกฺกาว อเหสุํฯ

สรทตาปโส ‘‘กสฺมา อรหตฺตํ น ปตฺโต’’ติ? วิกฺขิตฺตจิตฺตตฺตาฯ โส กิร พุทฺธานํ ทุติยาสเน นิสีทิตฺวา สาวกปารมิญาเณ ฐตฺวา ธมฺมํ เทสยโต อคฺคสาวกสฺส ธมฺมเทสนํ โสตุํ อารทฺธกาลโต ปฏฺฐาย, ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต อุปฺปชฺชนกพุทฺธสฺส สาสเน อิมินา สาวเกน ปฏิลทฺธธุรํ ลเภยฺย’’นฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ โส เตน ปริวิตกฺเกน มคฺคผลปฏิเวธํ กาตุํ นาสกฺขิฯ ตถาคตํ ปน วนฺทิตฺวา สมฺมุเข ฐตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ อนนฺตราสเน นิสินฺโน ภิกฺขุ ตุมฺหากํ สาสเน โก นาม โหตี’’ติ? ‘‘มยา ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ อนุปวตฺเตนฺโต สาวกปารมิญาณสฺส โกฏิปฺปตฺโต โสฬส ปญฺญา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโต มยฺหํ สาสเน อคฺคสาวโก นิสโภ นาม เอโส’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ยฺวายํ มยา สตฺตาหํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺเตน สกฺกาโร กโต, อหํ อิมสฺส ผเลน อญฺญํ สกฺกตฺตํ วา พฺรหฺมตฺตํ วา น ปตฺเถมิ, อนาคเต ปน อยํ นิสภตฺเถโร วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสินฺติฯ สตฺถา ‘‘สมชฺฌิสฺสติ นุ โข อิมสฺส ปุริสสฺส ปตฺถนา’’ติ อนาคตํสญาณํ เปเสตฺวา โอโลเกนฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา สมิชฺฌนภาวํ อทฺทสฯ

ทิสฺวาน สรทตาปสํ อาห – ‘‘น เต อยํ ปตฺถนา โมฆา ภวิสฺสติ, อนาคเต ปน กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส มาตา มหามายา นาม เทวี ภวิสฺสติ, ปิตา สุทฺโธทโน นาม มหาราชา, ปุตฺโต ราหุโล นาม, อุปฏฺฐาโก อานนฺโท นาม, ทุติยอคฺคสาวโก โมคฺคลฺลาโน นาม, ตฺวํ ปนสฺส ปฐมอคฺคสาวโก ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต นาม ภวิสฺสสี’’ติ ฯ เอวํ ตาปสํ พฺยากริตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ

สรทตาปโสปิ อนฺเตวาสิกตฺเถรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สหายกสฺส สิริวฑฺฒนกุฏุมฺพิกสฺส สาสนํ เปเสสิ, ‘‘ภนฺเต, มม สหายกสฺส วเทถ, สหายเกน เต สรทตาปเสน อโนมทสฺสีพุทฺธสฺส ปาทมูเล อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส โคตมพุทฺธสฺส สาสเน ปฐมอคฺคสาวกฏฺฐานํ ปตฺถิตํ, ตฺวํ ทุติยอคฺคสาวกฏฺฐานํ ปตฺเถหี’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา เถเรหิ ปุเรตรเมว เอกปสฺเสน คนฺตฺวา สิริวฑฺฒนสฺส นิเวสนทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ สิริวฑฺฒโน ‘‘จิรสฺสํ วต เม อยฺโย อาคโต’’ติ อาสเน นิสีทาเปตฺวา อตฺตนา นีจาสเน นิสินฺโน, ‘‘อนฺเตวาสิกปริสา ปน โว, ภนฺเต, น ปญฺญายตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, สมฺม, อมฺหากํ อสฺสมํ อโนมทสฺสี พุทฺโธ อาคโต, มยํ ตสฺส อตฺตโน พเลน สกฺการํ อกริมฺหา, สตฺถา สพฺเพสํ ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน ฐเปตฺวา มํ เสสา อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชิํสุฯ อหํ สตฺถุ ปฐมอคฺคสาวกํ นิสภตฺเถรํ ทิสฺวา อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส โคตมพุทฺธสฺส นาม สาสเน ปฐมอคฺคสาวกฏฺฐานํ ปตฺเถสิํ, ตฺวมฺปิ ตสฺส สาสเน ทุติยอคฺคสาวกฏฺฐานํ ปตฺเถหี’’ติฯ ‘‘มยฺหํ พุทฺเธหิ สทฺธิํ ปริจโย นตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘พุทฺเธหิ สทฺธิํ กถนํ มยฺหํ ภาโร โหตุ, ตฺวํ มหนฺตํ สกฺการํ สชฺเชหี’’ติฯ

สิริวฑฺฒโน ตสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร ราชมาเนน อฏฺฐกรีสมตฺตํ ฐานํ สมตลํ กาเรตฺวา วาลุกํ โอกิราเปตฺวา ลาชปญฺจมานิปุปฺผานิ วิกิราเปตฺวา นีลุปฺปลจฺฉทนํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวา เสสภิกฺขูนมฺปิ อาสนานิ ปฏิยาเทตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ สชฺเชตฺวา พุทฺธานํ นิมนฺตนตฺถาย สรทตาปสสฺส สญฺญํ อทาสิฯ ตาปโส พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา ตสฺส นิเวสนํ อคมาสิฯ

สิริวฑฺฒโนปิ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตถาคตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา มณฺฑปํ ปเวเสตฺวา ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสินฺนสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปณีเตน โภชเนน ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ มหารเหหิ วตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, นายํ อารพฺโภ อปฺปมตฺตกฏฺฐานตฺถาย, อิมินาว นิยาเมน สตฺตาหํ อนุกมฺปํ กโรถา’’ติ อาหฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ โส เตเนว นิยาเมน สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ฐิโต อาห – ‘‘ภนฺเต, มม สหาโย สรทตาปโส ยสฺส สตฺถุสฺส ปฐมอคฺคสาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺเถสิ, อหมฺปิ ‘‘ตสฺเสว ทุติยอคฺคสาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺเถมีติฯ

สตฺถา อนาคตํ โอโลเกตฺวา ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา พฺยากาสิ – ‘‘ตฺวํ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โคตมพุทฺธสฺส ทุติยอคฺคสาวโก ภวิสฺสสี’’ติฯ พุทฺธานํ พฺยากรณํ สุตฺวา สิริวฑฺฒโน หฏฺฐปหฏฺโฐ อโหสิฯ สตฺถาปิ ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา สปริวาโร วิหารเมว คโตฯ ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, มม ปุตฺเตหิ ตทา ปตฺถิตปตฺถนาฯ เต ยถาปตฺถิตเมว ลภิํสุฯ นาหํ มุขํ โอโลเกตฺวา เทมี’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต ทฺเว อคฺคสาวกา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยํ อคาริยภูตา สมานา คิรคฺคสมชฺชํ ทสฺสนาย คตา’’ติ ยาว อสฺสชิตฺเถรสฺส สนฺติกา โสตาปตฺติผลปฏิเวธา สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุํ กเถตฺวา, ‘‘เต มยํ, ภนฺเต, อาจริยสฺส สญฺจยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ตุมฺหากํ ปาทมูเล อาเนตุกามา ตสฺส ลทฺธิยา นิสฺสารภาวํ กเถตฺวา อิธาคมเน อานิสํสํ กถยิมฺหาฯ โส อิทานิ มยฺหํ อนฺเตวาสิกวาโส นาม จาฏิยา อุทญฺจนภาวปฺปตฺติสทิโส, น สกฺขิสฺสามิ อนฺเตวาสิวาสํ วสิตุ’’นฺติ วตฺวา, ‘‘อาจริย, อิทานิ มหาชโน คนฺธมาลาทิหตฺโถ คนฺตฺวา สตฺถารเมว ปูเชสฺสติ, ตุมฺเห กถํ ภวิสฺสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ปน อิมสฺมิํ โลเก ปณฺฑิตา พหู, อุทาหุ ทนฺธา’’ติ? ‘‘ทนฺธา’’ติ กถิเต ‘‘เตน หิ ปณฺฑิตา ปณฺฑิตสฺส สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คมิสฺสนฺติ, ทนฺธา ทนฺธสฺส มม สนฺติกํ อาคมิสฺสนฺติ, คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ วตฺวา ‘‘อาคนฺตุํ น อิจฺฉิ, ภนฺเต’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา, ‘‘ภิกฺขเว, สญฺจโย อตฺตโน มิจฺฉาทิฏฺฐิตาย อสารํ สาโรติ, สารญฺจ อสาโรติ คณฺหิฯ ตุมฺเห ปน อตฺตโน ปณฺฑิตตาย สารญฺจ สารโต, อสารญฺจ อสารโต ญตฺวา อสารํ ปหาย สารเมว คณฺหิตฺถา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[11]

‘‘อสาเร สารมติโน, สาเร จาสารทสฺสิโน;

เต สารํ นาธิคจฺฉนฺติ, มิจฺฉาสงฺกปฺปโคจราฯ

[12]

‘‘สารญฺจ สารโต ญตฺวา, อสารญฺจ อสารโต;

เต สารํ อธิคจฺฉนฺติ, สมฺมาสงฺกปฺปโคจรา’’ติฯ

ตตฺถ อสาเร สารมติโนติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ตสฺสา อุปนิสฺสยภูตา ธมฺมเทสนาติ อยํ อสาโร นาม, ตสฺมิํ สารทิฏฺฐิโนติ อตฺโถฯ สาเร จาสารทสฺสิโนติ ทสวตฺถุกา สมฺมาทิฏฺฐิ, ตสฺสา อุปนิสฺสยภูตา ธมฺมเทสนาติ อยํ สาโร นาม, ตสฺมิํ ‘‘นายํ สาโร’’ติ อสารทสฺสิโนฯ เต สารนฺติ เต ปน ตํ มิจฺฉาทิฏฺฐิคฺคหณํ คเหตฺวา ฐิตา กามวิตกฺกาทีนํ วเสน มิจฺฉาสงฺกปฺปโคจรา หุตฺวา สีลสารํ, สมาธิสารํ, ปญฺญาสารํ, วิมุตฺติสารํ, วิมุตฺติญาณทสฺสนสารํ, ‘‘ปรมตฺถสารํ, นิพฺพานญฺจ นาธิคจฺฉ’’นฺติฯ สารญฺจาติ ตเมว สีลสาราทิสารํ ‘‘สาโร นามาย’’นฺติ, วุตฺตปฺปการญฺจ อสารํ ‘‘อสาโร อย’’นฺติ ญตฺวาฯ เต สารนฺติ เต ปณฺฑิตา เอวํ สมฺมาทสฺสนํ คเหตฺวา ฐิตา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีนํ วเสน สมฺมาสงฺกปฺปโคจรา หุตฺวา ตํ วุตฺตปฺปการํ สารํ อธิคจฺฉนฺตีติฯ

คาถาปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ สนฺนิปติตานํ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. นนฺทตฺเถรวตฺถุ

ยถา อคารนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ นนฺทํ อารพฺภ กเถสิฯ