เมนู

3. สพฺพหุลกุมารกวตฺถุ

สุขกามานิ ภูตานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สมฺพหุเล กุมารเก อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต อนฺตรามคฺเค สมฺพหุเล กุมารเก เอกํ ฆรสปฺปชาติกํ อหิํ ทณฺฑเกน ปหรนฺเต ทิสฺวา ‘‘กุมารกา กิํ กโรถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหิํ, ภนฺเต, ทณฺฑเกน ปหรามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ การณา’’ติ ปุน ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ฑํสนภเยน, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุมฺเห ‘อตฺตโน สุขํ กริสฺสามา’ติ อิมํ ปหรนฺตา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สุขลาภิโน น ภวิสฺสถฯ อตฺตโน สุขํ ปตฺเถนฺเตน หิ ปรํ ปหริตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[131]

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหิํสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุขํฯ

[132]

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน น หิํสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส ลภเต สุข’’นฺติฯ

ตตฺถ โย ทณฺเฑนาติ โย ปุคฺคโล ทณฺเฑน วา เลฑฺฑุอาทีหิ วา วิเหเฐติฯ เปจฺจ โส น ลภเต สุขนฺติ โส ปุคฺคโล ปรโลเก มนุสฺสสุขํ วา ทิพฺพสุขํ วา ปรมตฺถภูตํ วา นิพฺพานสุขํ น ลภติฯ ทุติยคาถาย เปจฺจ โส ลภเตติ โส ปุคฺคโล ปรโลเก วุตฺตปฺปการํ ติวิธมฺปิ สุขํ ลภตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน ปญฺจสตาปิ เต กุมารกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสูติฯ

สมฺพหุลกุมารกวตฺถุ ตติยํฯ

4. โกณฺฑธานตฺเถรวตฺถุ

มาโวจ ผรุสํ กญฺจีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกณฺฑธานตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตสฺส กิร ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย เอกํ อิตฺถิรูปํ เถเรน สทฺธิํเยว วิจรติฯ ตํ เถโร น ปสฺสติ, มหาชโน ปน ปสฺสติฯ อนฺโตคามํ ปิณฺฑาย จรโตปิสฺส มนุสฺสา เอกํ ภิกฺขํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อยํ ตุมฺหากํ โหตุ, อยํ ปน ตุมฺหากํ สหายิกายา’’ติ วตฺวา ทุติยมฺปิ ททนฺติฯ

กิํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมนฺติ? กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิร ทฺเว สหายกา ภิกฺขู เอกมาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตสทิสา อติวิย สมคฺคา อเหสุํฯ ทีฆายุกพุทฺธกาเล จ อนุสํวจฺฉรํ วา อนุฉมาสํ วา ภิกฺขู อุโปสถตฺถาย สนฺนิปตนฺติฯ ตสฺมา เตปิ ‘‘อุโปสถคฺคํ คมิสฺสามา’’ติ วสนฏฺฐานา นิกฺขมิํสุฯ เต เอกา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺตเทวตา ทิสฺวา ‘‘อิเม ภิกฺขู อติวิย สมคฺคา, สกฺกา นุ โข อิเม ภินฺทิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน พาลตาย จินฺติตสมนนฺตรเมว อาคนฺตฺวา เตสุ เอเกน, ‘‘อาวุโส, มุหุตฺตํ อาคเมหิ, สรีรกิจฺเจนมฺหิ อตฺถิโก’’ติ วุตฺเต สา เทวตา เอกํ มนุสฺสิตฺถิวณฺณํ มาเปตฺวา เถรสฺส คจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา นิกฺขมนกาเล เอเกน หตฺเถน เกสกลาปํ, เอเกน นิวาสนํ สณฺฐาปยมานา ตสฺส ปิฏฺฐิโต นิกฺขมิฯ โส ตํ น ปสฺสติ, ตมาคมยมาโน ปน ปุรโต ฐิตภิกฺขุ นิวตฺติตฺวา โอโลกยมาโน ตํ ตถา กตฺวา นิกฺขมนฺตํ ปสฺสิฯ สา เตน ทิฏฺฐภาวํ ญตฺวา อนฺตรธายิฯ อิตโร ตํ ภิกฺขุํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตกาเล อาห – ‘‘อาวุโส, สีลํ เต ภินฺน’’นฺติฯ ‘‘นตฺถาวุโส, มยฺหํ เอวรูป’’นฺติฯ อิทาเนว เต มยา ปจฺฉโต นิกฺขมมานา ตรุณอิตฺถี อิทํ นาม กโรนฺตี ทิฏฺฐา, ตฺวํ ‘‘นตฺถิ มยฺหํ เอวรูป’’นฺติ กิํ วเทสีติฯ โส อสนิยา มตฺถเก อวตฺถโฏ วิย มา มํ, อาวุโส, นาเสหิ, นตฺถิ มยฺหํ เอวรูปนฺติฯ อิตโร ‘‘มยา สามํ อกฺขีหิ ทิฏฺฐํ, กิํ ตว สทฺทหิสฺสามี’’ติ ทณฺฑโก วิย ภิชฺชิตฺวา ปกฺกามิ, อุโปสถคฺเคปิ ‘‘นาหํ อิมินา สทฺธิํ อุโปสถํ กริสฺสามี’’ติ นิสีทิฯ อิตโร ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, สีเล อณุมตฺตมฺปิ กาฬํ นตฺถี’’ติ ภิกฺขูนํ กเถสิฯ โสปิ ‘‘มยา สามํ ทิฏฺฐ’’นฺติ อาหฯ

เทวตา ตํ เตน สทฺธิํ อุโปสถํ กาตุํ อนิจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ภาริยํ มยา กมฺมํ กต’’นฺติ จินฺเตตฺวา – ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อยฺยสฺส สีลเภโท นตฺถิ, มยา ปน วีมํสนวเสเนตํ กตํ, กโรถ เตน สทฺธิํ อุโปสถ’’นฺติ อาหฯ โส ตสฺสา อากาเส ฐตฺวา กเถนฺติยา สทฺทหิตฺวา อุโปสถํ อกาสิ , น ปน เถเร ปุพฺเพ วิย มุทุจิตฺโต อโหสิฯ เอตฺตกํ เทวตาย ปุพฺพกมฺมํฯ

อายุปริโยสาเน ปน เต เถรา ยถาสุขํ เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ เทวตา อปีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ตตฺถ ปจฺจิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย สาสเน ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิฯ ตสฺส ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ตํ อิตฺถิรูปํ ตเถว ปญฺญายิฯ เตเนวสฺส โกณฺฑธานตฺเถโรติ นามํ กริํสุฯ ตํ ตถาวิจรนฺตํ ทิสฺวา ภิกฺขู อนาถปิณฺฑิกํ อาหํสุ – ‘‘มหาเสฏฺฐิ, อิมํ ทุสฺสีลํ ตว วิหารา นีหรฯ อิมญฺหิ นิสฺสาย เสสภิกฺขูนํ อยโส อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติฯ กิํ ปน, ภนฺเต, สตฺถา วิหาเร นตฺถีติ? อตฺถิ อุปาสกาติฯ เตน หิ, ภนฺเต, สตฺถาว ชานิสฺสตีติฯ ภิกฺขู คนฺตฺวา วิสาขายปิ ตเถว กเถสุํฯ สาปิ เนสํ ตเถว ปฏิวจนํ อทาสิฯ

ภิกฺขูปิ เตหิ อสมฺปฏิจฺฉิตวจนา รญฺโญ อาโรเจสุํ – ‘‘มหาราช, โกณฺฑธานตฺเถโร เอกํ อิตฺถิํ คเหตฺวา วิจรนฺโต สพฺเพสํ อยสํ อุปฺปาเทสิ, ตํ ตุมฺหากํ วิชิตา นีหรถา’’ติฯ ‘‘กหํ ปน โส, ภนฺเต’’ติ? ‘‘วิหาเร, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กตรสฺมิํ เสนาสเน วิหรตี’’ติ? ‘‘อสุกสฺมิํ นามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉถ, อหํ ตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ โส สายนฺหสมเย วิหารํ คนฺตฺวา ตํ เสนาสนํ ปุริเสหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานาภิมุโข อคมาสิฯ เถโร มหาสทฺทํ สุตฺวา วิหารา นิกฺขมิตฺวา ปมุเข อฏฺฐาสิฯ ตมฺปิสฺส อิตฺถิรูปํ ปิฏฺฐิปสฺเส ฐิตํ ราชา อทฺทสฯ เถโร รญฺโญ อาคมนํ ญตฺวา วิหารํ อภิรุหิตฺวา นิสีทิฯ ราชา เถรํ น วนฺทิ, ตมฺปิ อิตฺถิํ นาทฺทสฯ โส ทฺวารนฺตเรปิ เหฏฺฐามญฺเจปิ โอโลเกนฺโต อทิสฺวาว เถรํ อาห – ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ฐาเน เอกํ อิตฺถิํ อทฺทสํ, กหํ สา’’ติ? ‘‘น ปสฺสามิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘อิทานิ มยา ตุมฺหากํ ปิฏฺฐิปสฺเส ฐิตา ทิฏฺฐา’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘อหํ น ปสฺสามิ’’จฺเจวาหฯ ราชา ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิโต ตาว นิกฺขมถา’’ติ อาหฯ เถเร นิกฺขมิตฺวา ปมุเข ฐิเต ปุน สา เถรสฺส ปิฏฺฐิปสฺเส อฏฺฐาสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ปุน อุปริตลํ อภิรุหิ, ตสฺส อาคตภาวํ ญตฺวา เถโร นิสีทิฯ

ปุน ราชา ตํ สพฺพฏฺฐาเนสุ โอโลเกนฺโตปิ อทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, กหํ สา อิตฺถี’’ติ ปุน เถรํ ปุจฺฉิฯ นาหํ ปสฺสามิ มหาราชาติฯ ‘‘กิํ กเถถ, ภนฺเต, มยา อิทาเนว ตุมฺหากํ ปิฏฺฐิปสฺเส ฐิตา ทิฏฺฐา’’ติ อาหฯ อาม, มหาราช, มหาชโนปิ ‘‘เม ปจฺฉโต ปจฺฉโต อิตฺถี วิจรตี’’ติ วทติ, อหํ ปน น ปสฺสามีติ ฯ ราชา ‘‘ปฏิรูปเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ปุน เถรํ, ‘‘ภนฺเต, อิโต ตาว โอตรถา’’ติ วตฺวา เถเร โอตริตฺวา ปมุเข ฐิเต ปุน ตํ ตสฺส ปิฏฺฐิปสฺเส ฐิตํ ทิสฺวา อุปริตลํ อภิรุหิฯ ปุน นาทฺทสฯ โส ปุน เถรํ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘น ปสฺสามิ’’จฺเจว วุตฺเต ‘‘ปฏิรูปกเมเวต’’นฺติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา เถรํ อาห – ‘‘ภนฺเต, เอวรูเป สํกิเลเส ตุมฺหากํ ปิฏฺฐิโต วิจรนฺเต อญฺโญ โกจิ ตุมฺหากํ ภิกฺขํ น ทสฺสติ, นิพทฺธํ มม เคหํ ปวิสถ, อหเมว จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ เถรํ นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิฯ

ภิกฺขู ‘‘ปสฺสถาวุโส, รญฺโญ ปาปกิริยํ, ‘เอตํ วิหารโต นีหรา’ติ วุตฺเต อาคนฺตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ นิมนฺเตตฺวา คโต’’ติ อุชฺฌายิํสุฯ ตมฺปิ เถรํ อาหํสุ – ‘‘อมฺโภ, ทุสฺสีล, อิทานิสิ ราชโกณฺโฑ ชาโต’’ติฯ โสปิ ปุพฺเพ ภิกฺขู กิญฺจิ วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘ตุมฺเห ทุสฺสีลา, ตุมฺเห โกณฺฑา, ตุมฺเห อิตฺถิํ คเหตฺวา วิจรถา’’ติ อาหฯ เต คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํ – ‘‘ภนฺเต, โกณฺฑธานตฺเถโร อมฺเหหิ วุตฺโต อมฺเห ‘ทุสฺสีลา’ติอาทีนิ วตฺวา อกฺโกสตี’’ติฯ สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, เอวํ วเทสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘มยา สทฺธิํ กถิตการณา’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อิมินา สทฺธิํ กสฺมา กเถถา’’ติฯ ‘‘อิมสฺส ปจฺฉโต อิตฺถิํ วิจรนฺติํ ทิสฺวา, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อิเม กิร ตยา สทฺธิํ อิตฺถิํ วิจรนฺติํ ทิสฺวา วทนฺติ, ตฺวํ กสฺมา กเถสิ , เอเต ตาว ทิสฺวา กเถนฺติฯ ตฺวํ อทิสฺวาว อิเมหิ สทฺธิํ กสฺมา กเถสิ, นนุ ปุพฺเพ ตเวว ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย อิทํ ชาตํ, อิทานิ กสฺมา ปุน ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ คณฺหาสี’’ติฯ ภิกฺขู ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, อิมินา ปุพฺเพ กต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ

อถ เนสํ สตฺถา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถตฺวา ‘‘ภิกฺขุ อิทํ ปาปกมฺมํ นิสฺสาย ตฺวํ อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต, อิทานิ เต ปุน ตถารูปํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ คเหตุํ น ยุตฺตํ, มา ปุน ภิกฺขูหิ สทฺธิํ กิญฺจิ กเถหิ, นิสฺสทฺโท มุขวฏฺฏิยํ ฉินฺนกํสถาลสทิโส โหหิ, เอวํ กโรนฺโต นิพฺพานปฺปตฺโต นาม ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[133]

‘‘มาโวจ ผรุสํ กญฺจิ, วุตฺตา ปฏิวเทยฺยุ ตํ;

ทุกฺขา หิ สารมฺภกถา, ปฏิทณฺฑา ผุเสยฺยุ ตํฯ

[134]

‘‘สเจ เนเรสิ อตฺตานํ, กํโส อุปหโต ยถา;

เอส ปตฺโตสิ นิพฺพานํ, สารมฺโภ เต น วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ มาโวจ ผรุสํ กญฺจีติ กญฺจิ เอกปุคฺคลมฺปิ ผรุสํ มา อวจฯ วุตฺตาติ ตยา ปเร ‘‘ทุสฺสีลา’’ติ วุตฺตา, ตมฺปิ ตเถว ปฏิวเทยฺยุํฯ สารมฺภกถาติ เอสา กรณุตฺตรา ยุคคฺคาหกถา นาม ทุกฺขาฯ ปฏิทณฺฑาติ กายทณฺฑาทีหิ ปรํ ปหรนฺตสฺส ตาทิสา ปฏิทณฺฑา จ ตว มตฺถเก ปเตยฺยุํฯ สเจ เนเรสีติ สเจ อตฺตานํ นิจฺจลํ กาตุํ สกฺขิสฺสสิฯ กํโส อุปหโต ยถาติ มุขวฏฺฏิยํ ฉินฺทิตฺวา ตลมตฺตํ กตฺวา ฐปิตกํสถาลํ วิยฯ ตญฺหิ หตฺถปาเทหิ วา ทณฺฑเกน วา ปหฏมฺปิ สทฺทํ น กโรติ, เอส ปตฺโตสีติ สเจ เอวรูโป ภวิตุํ สกฺขิสฺสสิ, อิมํ ปฏิปทํ ปูรยมาโน อิทานิ อปฺปตฺโตปิ เอโส นิพฺพานปฺปตฺโต นามฯ สารมฺโภ เต น วิชฺชตีติ เอวํ สนฺเต จ ปน ‘‘ตฺวํ ทุสฺสีโล, ตุมฺเห ทุสฺสีลา’’ติเอวมาทิโก อุตฺตรกรณวาจาลกฺขโณ สารมฺโภปิ เต น วิชฺชติ, น ภวิสฺสติเยวาติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุ, โกณฺฑธานตฺเถโรปิ สตฺถารา ทินฺนโอวาเท ฐตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, น จิรสฺเสว อากาเส อุปฺปติตฺวา ปฐมํ สลากํ คณฺหีติฯ

โกณฺฑธานตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํฯ

5. อุโปสถิกอิตฺถีนํ วตฺถุ

ยถา ทณฺเฑนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต วิสาขาทีนํ อุปาสิกานํ อุโปสถกมฺมํ อารพฺภ กเถสิฯ