เตสุ เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก วสนฺเตสุ อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ภริยา ตโต จวิตฺวา ราชคเห เสฏฺฐิโน ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สา กุมาริกาว หุตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ อทิฏฺฐสจฺจสฺส ปน ปฏิสนฺธิ นาม ภาริยาติ ตสฺสา สามิโก สมฺปริวตฺตมาโน คนฺตฺวา เนสาทกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส สห ทสฺสเนเนว เสฏฺฐิธีตรํ ปุพฺพสิเนโห อชฺโฌตฺถริฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;

เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติฯ (ชา. 1.2.174);

สา ปุพฺพสิเนเหเนว เนสาทกุลํ อคมาสิฯ ปุตฺตาปิสฺสา เทวโลกา จวิตฺวา ตสฺสา เอว กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิํสุ, สุณิสาโยปิสฺสา ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา เตสํเยว เคหํ อคมํสุฯ เอวํ เต สพฺเพปิ ตทา เจติยํ ปฏิชคฺคิตฺวา ตสฺส กมฺมสฺสานุภาเวน โสตาปตฺติผลํ ปตฺตาติฯ

กุกฺกุฏมิตฺตเนสาทวตฺถุ อฏฺฐมํฯ

9. โกกสุนขลุทฺทกวตฺถุ

โย อปฺปทุฏฺฐสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกํ นาม สุนขลุทฺทกํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร เอกทิวสํ ปุพฺพณฺหสมเย ธนุํ อาทาย สุนขปริวุโต อรญฺญํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวา ‘‘กาฬกณฺณิ เม ทิฏฺโฐ, อชฺช กิญฺจิ น ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปกฺกามิฯ เถโรปิ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ปุน วิหารํ ปายาสิฯ อิตโรปิ อรญฺเญ วิจริตฺวา กิญฺจิ อลภิตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺโต ปุน เถรํ ทิสฺวา ‘‘อชฺชาหํ อิมํ กาฬกณฺณิํ ทิสฺวา อรญฺญํ คโต กิญฺจิ น ลภิํ, อิทานิ เม ปุนปิ อภิมุโข ชาโต, สุนเขหิ นํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ สญฺญํ ทตฺวา สุนเข วิสฺสชฺเชสิฯ เถโรปิ ‘‘มา เอวํ กริ อุปาสกา’’ติ ยาจิฯ โส ‘‘อชฺชาหํ ตว สมฺมุขีภูตตฺตา กิญฺจิ นาลตฺถํ, ปุนปิ เม สมฺมุขีภาวมาคโตสิ, ขาทาเปสฺสาเมว ต’’นฺติ วตฺวา สุนเข อุยฺโยเชสิฯ เถโร เวเคน เอกํ รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา ปุริสปฺปมาเณ ฐาเน นิสีทิฯ

สุนขา รุกฺขํ ปริวาเรสุํฯ ลุทฺทโก คนฺตฺวา ‘‘รุกฺขํ อภิรุหโตปิ เต โมกฺโข นตฺถี’’ติ ตํ สรตุณฺเฑน ปาทตเล วิชฺฌิฯ เถโร ‘‘มา เอวํ กโรหี’’ติ ตํ ยาจิเยวฯ อิตโร ตสฺส ยาจนํ อนาทิยิตฺวา ปุนปฺปุนํ วิชฺฌิเยวฯ เถโร เอกสฺมิํ ปาทตเล วิชฺฌิยมาเน ตํ อุกฺขิปิตฺวา ทุติยํ ปาทํ โอลมฺพิตฺวา ตสฺมิํ วิชฺฌิยมาเน ตมฺปิ อุกฺขิปติ, เอวมสฺส โส ยาจนํ อนาทิยิตฺวาว ทฺเวปิ ปาทตลานิ วิชฺฌิเยวฯ เถรสฺส สรีรํ อุกฺกาหิ อาทิตฺตํ วิย อโหสิฯ โส เวทนานุวตฺติโก หุตฺวา สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ นาสกฺขิ, ปารุตจีวรํ ภสฺสนฺตมฺปิ น สลฺลกฺเขสิฯ ตํ ปตมานํ โกกํ สีสโต ปฏฺฐาย ปริกฺขิปนฺตเมว ปติฯ สุนขา ‘‘เถโร ปติโต’’ติ สญฺญาย จีวรนฺตรํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน สามิกํ ลุญฺชิตฺวา ขาทนฺตา อฏฺฐิมตฺตาวเสสํ กริํสุฯ สุนขา จีวรนฺตรโต นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺฐํสุฯ

อถ เนสํ เถโร เอกํ สุกฺขทณฺฑกํ ภญฺชิตฺวา ขิปิฯ สุนขา เถรํ ทิสฺวา ‘‘สามิโกว อมฺเหหิ ขาทิโต’’ติ ญตฺวา อรญฺญํ ปวิสิํสุฯ เถโร กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทสิ ‘‘มม จีวรนฺตรํ ปวิสิตฺวา เอส นฏฺโฐ, อโรคํ นุ โข เม สีล’’นฺติฯ โส รุกฺขา โอตริตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา – ‘‘ภนฺเต, มม จีวรํ นิสฺสาย โส อุปาสโก นฏฺโฐ, กจฺจิ เม อโรคํ สีลํ, อตฺถิ เม สมณภาโว’’ติ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขุ อโรคํ เต สีลํ, อตฺถิ เต สมณภาโว, โส อปฺปทุฏฺฐสฺส ปทุสฺสิตฺวา วินาสํ ปตฺโต, น เกวลญฺจ อิทาเนว, อตีเตปิ อปฺปทุฏฺฐานํ ปทุสฺสิตฺวา วินาสํ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อตีตํ อาหริ –

อตีเต กิเรโก เวชฺโช เวชฺชกมฺมตฺถาย คามํ วิจริตฺวา กิญฺจิ กมฺมํ อลภิตฺวา ฉาตชฺฌตฺโต นิกฺขมิตฺวา คามทฺวาเร สมฺพหุเล กุมารเก กีฬนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม สปฺเปน ฑํสาเปตฺวา ติกิจฺฉิตฺวา อาหารํ ลภิสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ รุกฺขพิเล สีสํ นิหริตฺวา นิปนฺนํ สปฺปํ ทสฺเสตฺวา, ‘‘อมฺโภ, กุมารกา เอโส สาฬิกโปตโก, คณฺหถ น’’นฺติ อาหฯ อเถโก กุมารโก สปฺปํ คีวายํ ทฬฺหํ คเหตฺวา นีหริตฺวา ตสฺส สปฺปภาวํ ญตฺวา วิรวนฺโต อวิทูเร ฐิตสฺส เวชฺชสฺส มตฺถเก ขิปิฯ สปฺโป เวชฺชสฺส ขนฺธฏฺฐิกํ ปริกฺขิปิตฺวา ทฬฺหํ ฑํสิตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ, เอวเมส โกโก สุนขลุทฺทโก ปุพฺเพปิ อปฺปทุฏฺฐสฺส ปทุสฺสิตฺวา วินาสํ ปตฺโตเยวาติฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[125]

‘‘โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;

ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’ติฯ

ตตฺถ อปฺปทุฏฺฐสฺสาติ อตฺตโน วา สพฺพสตฺตานํ วา อทุฏฺฐสฺสฯ นรสฺสาติ สตฺตสฺสฯ ทุสฺสตีติ อปรชฺฌติฯ สุทฺธสฺสาติ นิรปราธสฺเสวฯ โปสสฺสาติ อิทมฺปิ อปเรนากาเรน สตฺตาธิวจนเมวฯ อนงฺคณสฺสาติ นิกฺกิเลสสฺสฯ ปจฺเจตีติ ปติเอติฯ ปฏิวาตนฺติ ยถา เอเกน ปุริเสน ปฏิวาเต ฐิตํ ปหริตุกามตาย ขิตฺโต สุขุโม รโชติ ตเมว ปุริสํ ปจฺเจติ, ตสฺเสว อุปริ ปตติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล อปทุฏฺฐสฺส ปุริสสฺส ปาณิปฺปหราทีนิ ททนฺโต ปทุสฺสติ, ตเมว พาลํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม, สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ วิปจฺจมานํ ตํ ปาปํ วิปากทุกฺขวเสน ปจฺเจตีติ อตฺโถฯ

เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

โกกสุนขลุทฺทกวตฺถุ นวมํฯ

10. มณิการกุลูปกติสฺสตฺเถรวตฺถุ

คพฺภเมเกติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มณิการกุลูปกํ ติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร เถโร เอกสฺส มณิการสฺส กุเล ทฺวาทส วสฺสานิ ภุญฺชิฯ ตสฺมิํ กุเล ชยมฺปติกา มาตาปิตุฏฺฐาเน ฐตฺวา เถรํ ปฏิชคฺคิํสุฯ อเถกทิวสํ โส มณิกาโร เถรสฺส ปุรโต มํสํ ฉินฺทนฺโต นิสินฺโน โหติฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา ปเสนทิ โกสโล เอกํ มณิรตนํ ‘‘อิมํ โธวิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ปหิณตู’’ติ เปเสสิฯ