13. กิสาโคตมีวตฺถุ

โย จ วสฺสสตํ ชีเวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิสาโคตมิํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยํ กิเรกสฺส เสฏฺฐิสฺส เคเห จตฺตาลีสโกฏิธนํ องฺคารา เอว หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ เสฏฺฐิ ตํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนโสโก อาหารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มญฺจเก นิปชฺชิฯ ตสฺเสโก สหายโก เคหํ คนฺตฺวา, ‘‘สมฺม, กสฺมา โสจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา, ‘‘สมฺม, มา โสจิ, อหํ เอกํ อุปายํ ชานามิ, ตํ กโรหี’’ติฯ ‘‘กิํ กโรมิ, สมฺมา’’ติ? อตฺตโน อาปเณ กิลญฺชํ ปสาเรตฺวา ตตฺถ เต องฺคาเร ราสิํ กตฺวา วิกฺกิณนฺโต วิย นิสีท, อาคตาคเตสุ มนุสฺเสสุ เย เอวํ วทนฺติ – ‘‘เสสชนา วตฺถเตลมธุผาณิตาทีนิ วิกฺกิณนฺติ, ตฺวํ ปน องฺคาเร วิกฺกิณนฺโต นิสินฺโน’’ติฯ เต วเทยฺยาสิ – ‘‘อตฺตโน สนฺตกํ อวิกฺกิณนฺโต กิํ กโรมี’’ติ? โย ปน ตํ เอวํ วทติ ‘‘เสสชนา วตฺถเตลมธุผาณิตาทีนิ วิกฺกิณนฺติ, ตฺวํ ปน หิรญฺญสุวณฺณํ วิกฺกิณนฺโต นิสินฺโน’’ติฯ ตํ วเทยฺยาสิ ‘‘กหํ หิรญฺญสุวณฺณ’’นฺติฯ ‘‘อิท’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘อาหร, ตาว น’’นฺติ หตฺเถหิ ปฏิจฺเฉยฺยาสิฯ เอวํ ทินฺนํ ตว หตฺเถ หิรญฺญสุวณฺณํ ภวิสฺสติฯ สา ปน สเจ กุมาริกา โหติ, ตว เคเห ปุตฺตสฺส นํ อาหริตฺวา จตฺตาลีสโกฏิธนํ ตสฺสา นิยฺยาเทตฺวา ตาย ทินฺนํ วลญฺเชยฺยาสิฯ สเจ กุมารโก โหติ, ตว เคเห วยปฺปตฺตํ ธีตรํ ตสฺส ทตฺวา จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิยฺยาเทตฺวา เตน ทินฺนํ วลญฺเชยฺยาสีติฯ โส ‘‘ภทฺทโก อุปาโย’’ติ อตฺตโน อาปเณ องฺคาเร ราสิํ กตฺวา วิกฺกิณนฺโต วิย นิสีทิฯ เย ปน นํ เอวมาหํสุ – ‘‘เสสชนา วตฺถเตลมธุผาณิตาทีนิ วิกฺกิณนฺติ, กิํ ปน ตฺวํ องฺคาเร วิกฺกิณนฺโต นิสินฺโน’’ติ? เตสํ ‘‘อตฺตโน สนฺตกํ อวิกฺกิณนฺโต กิํ กโรมี’’ติ ปฏิวจนํ อทาสิฯ อเถกา โคตมี นาม กุมาริกา กิสสรีรตาย กิสาโคตมีติ ปญฺญายมานา ปริชิณฺณกุลสฺส ธีตา อตฺตโน เอเกน กิจฺเจน อาปณทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ เสฏฺฐิํ ทิสฺวา เอวมาห – ‘‘กิํ, ตาต, เสสชนา วตฺถเตลมธุผาณิตาทีนิ วิกฺกิณนฺติ, ตฺวํ หิรญฺญสุวณฺณํ วิกฺกิณนฺโต นิสินฺโน’’ติ? ‘‘กหํ, อมฺม, หิรญฺญสุวณฺณ’’นฺติ ? ‘‘นนุ ‘ตฺวํ ตเทว คเหตฺวา นิสินฺโนสี’ติ, อาหร, ตาว นํ, อมฺมา’’ติฯ สา หตฺถปูรํ คเหตฺวา ตสฺส หตฺเถสุ ฐเปสิ, ตํ หิรญฺญสุวณฺณเมว อโหสิฯ

อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘กตรํ เต, อมฺม, เคห’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสุกํ นามา’’ติ วุตฺเต ตสฺสา อสฺสามิกภาวํ ญตฺวา ธนํ ปฏิสาเมตฺวา ตํ อตฺตโน ปุตฺตสฺส อาเนตฺวา จตฺตาลีสโกฏิธนํ ปฏิจฺฉาเปสิฯ สพฺพํ หิรญฺญสุวณฺณเมว อโหสิฯ ตสฺสา อปเรน สมเยน คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ โส ปทสา คมนกาเล กาลมกาสิฯ สา อทิฏฺฐปุพฺพมรณตาย ตํ ฌาเปตุํ นีหรนฺเต วาเรตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส เม เภสชฺชํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ มตกเฬวรํ องฺเกนาทาย ‘‘อปิ นุ เม ปุตฺตสฺส เภสชฺชํ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉนฺตี ฆรปฏิปาฏิยา วิจรติฯ อถ นํ มนุสฺสา, ‘‘อมฺม, ตฺวํ อุมฺมตฺติกา ชาตา, มตกปุตฺตสฺส เภสชฺชํ ปุจฺฉนฺตี วิจรสี’’ติ วทนฺติฯ สา ‘‘อวสฺสํ มม ปุตฺตสฺส เภสชฺชํ ชานนกํ ลภิสฺสามี’’ติ มญฺญมานา วิจรติฯ อถ นํ เอโก ปณฺฑิตปุริโส ทิสฺวา, ‘‘อยํ มม ธีตา ปฐมํ ปุตฺตกํ วิชาตา ภวิสฺสติ อทิฏฺฐปุพฺพมรณา, มยา อิมิสฺสา อวสฺสเยน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘อมฺม, อหํ เภสชฺชํ น ชานามิ, เภสชฺชชานนกํ ปน ชานามี’’ติฯ ‘‘โก ชานาติ, ตาตา’’ติ? ‘‘สตฺถา, อมฺม, ชานาติ, คจฺฉ, ตํ ปุจฺฉาหี’’ติฯ สา ‘‘คมิสฺสามิ, ตาต, ปุจฺฉิสฺสามิ, ตาตา’’ติ วตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเห กิร เม ปุตฺตสฺส เภสชฺชํ ชานาถ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติฯ ‘‘กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘อจฺฉรคฺคหณมตฺเต สิทฺธตฺถเก ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘ลภิสฺสามิ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘กสฺส ปน เคเห ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ยสฺส เคเห ปุตฺโต วา ธีตา วา น โกจิ มตปุพฺโพ’’ติฯ สา ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา มตปุตฺตกํ องฺเกนาทาย อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา ปฐมเคหสฺส ทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺมิํ เคเห สิทฺธตฺถโก, ปุตฺตสฺส กิร เม เภสชฺชํ เอต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺเต เตน หิ เทถาติฯ เตหิ อาหริตฺวา สิทฺธตฺถเกสุ ทิยฺยมาเนสุ ‘‘อิมสฺมิํ เคเห ปุตฺโต วา ธีตา วา มตปุพฺโพ โกจิ นตฺถิ, อมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กิํ วเทสิ, อมฺม? ชีวมานา หิ กติปยา, มตกา เอว พหุกา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ คณฺหถ โว สิทฺธตฺถเก, เนตํ มม ปุตฺตสฺส เภสชฺช’’นฺติ ปฏิอทาสิฯ

สา อิมินา นียาเมน อาทิโต ปฏฺฐาย นํ ปุจฺฉนฺตี วิจริฯ

สา เอกเคเหปิ สิทฺธตฺถเก อคเหตฺวา สายนฺหสมเย จินฺเตสิ – ‘‘อโห ภาริยํ กมฺมํ, อหํ ‘มเมว ปุตฺโต มโต’ติ สญฺญมกาสิํ, สกลคาเมปิ ปน ชีวนฺเตหิ มตกาว พหุตรา’’ติฯ ตสฺสา เอวํ จินฺตยมานาย ปุตฺตสิเนหํ มุทุกหทยํ ถทฺธภาวํ อคมาสิฯ สา ปุตฺตํ อรญฺเญ ฉฑฺเฑตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ลทฺธา เต เอกจฺฉรมตฺตา สิทฺธตฺถกา’’ติ อาหฯ ‘‘น ลทฺธา, ภนฺเต, สกลคาเม ชีวนฺเตหิ มตกาว พหุตรา’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ตฺวํ ‘มเมว ปุตฺโต มโต’ติ สลฺลกฺเขสิ, ธุวธมฺโม เอส สตฺตานํฯ มจฺจุราชา หิ สพฺพสตฺเต อปริปุณฺณชฺฌาสเย เอว มโหโฆ วิย ปริกฑฺฒมาโนเยว อปายสมุทฺเท ปกฺขิปตี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘ตํ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;

สุตฺตํ คามํ มโหโฆว, มจฺจุ อาทาย คจฺฉตี’’ติฯ (ธ. ป. 287);

คาถาปริโยสาเน กิสาโคตมี โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, อญฺเญปิ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

สา ปน สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ, สตฺถา ตํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติกํ เปเสตฺวา ปพฺพาเชสิฯ สา ลทฺธูปสมฺปทา กิสาโคตมี เถรีติ ปญฺญายิฯ สา เอกทิวสํ อุโปสถาคาเร วารํ ปตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา นิสินฺนา ทีปชาลา อุปฺปชฺชนฺติโย จ ภิชฺชนฺติโย จ ทิสฺวา ‘‘เอวเมว อิเม สตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ เจว นิรุชฺฌนฺติ จ, นิพฺพานปฺปตฺตา เอว น ปญฺญายนฺตี’’ติ อารมฺมณํ อคฺคเหสิฯ สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ ผริตฺวา ตสฺสา สมฺมุเข นิสีทิตฺวา กเถนฺโต วิย ‘‘เอวเมว, โคตมิ, อิเม สตฺตา ทีปชาลา วิย อุปฺปชฺชนฺติ เจว นิรุชฺฌนฺติ จ, นิพฺพานปฺปตฺตา เอว น ปญฺญายนฺติ, เอวํ นิพฺพานํ อปสฺสนฺตานํ วสฺสสตํ ชีวนโต นิพฺพานํ ปสฺสนฺตสฺส ขณมตฺตมฺปิ ชีวิตํ เสยฺโย’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[114]

‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อมตํ ปทํ;

เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อมตํ ปท’’นฺติฯ

ตตฺถ อมตํ ปทนฺติ มรณวิรหิตโกฏฺฐาสํ, อมตมหานิพฺพานนฺติ อตฺโถฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

เทสนาวสาเน กิสาโคตมี ยถานิสินฺนาว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺเต ปติฏฺฐหีติฯ

กิสาโคตมีวตฺถุ เตรสมํฯ

14. พหุปุตฺติกตฺเถรีวตฺถุ

โย จ วสฺสสตํ ชีเวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พหุปุตฺติกํ เถริํ อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยํ กิเรกสฺมิํ กุเล สตฺต ปุตฺตา สตฺต จ ธีตโร อเหสุํฯ เต สพฺเพปิ วยปฺปตฺตา เคเห ปติฏฺฐหิตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย สุขปฺปตฺตา อเหสุํฯ เตสํ อปเรน สมเยน ปิตา กาลมกาสิฯ มหาอุปาสิกา สามิเก นฏฺเฐปิ น ตาว กุฏุมฺพํ วิภชติฯ อถ นํ ปุตฺตา อาหํสุ – ‘‘อมฺม, อมฺหากํ ปิตริ นฏฺเฐ ตุยฺหํ โก อตฺโถ กุฏุมฺเพน, กิํ มยํ ตํ อุปฏฺฐาตุํ น สกฺโกมา’’ติฯ สา เตสํ กถํ สุตฺวา ตุณฺหี หุตฺวา ปุนปฺปุนํ เตหิ วุจฺจมานา ‘‘ปุตฺตา มํ ปฏิชคฺคิสฺสนฺติ, กิํ เม วิสุํ กุฏุมฺเพนา’’ติ สพฺพํ สาปเตยฺยํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อทาสิฯ อถ นํ กติปาหจฺจเยน เชฏฺฐปุตฺตสฺส ภริยา ‘‘อโห อมฺหากํ, อยฺยา, ‘เชฏฺฐปุตฺโต เม’ติ ทฺเว โกฏฺฐาเส ทตฺวา วิย อิมเมว เคหํ อาคจฺฉตี’’ติ อาหฯ เสสปุตฺตานํ ภริยาปิ เอวเมว วทิํสุฯ เชฏฺฐธีตรํ อาทิํ กตฺวา ตาสํ เคหํ คตกาเลปิ นํ เอวเมว วทิํสุฯ สา อวมานปฺปตฺตา หุตฺวา ‘‘กิํ อิเมสํ สนฺติเก วุฏฺเฐน, ภิกฺขุนี หุตฺวา ชีวิสฺสามี’’ติ ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ตา นํ ปพฺพาเชสุํฯ สา ลทฺธูปสมฺปทา หุตฺวา พหุปุตฺติกตฺเถรีติ ปญฺญายิฯ สา ‘‘อหํ มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตา, อปฺปมตฺตาย เม ภวิตพฺพ’’นฺติ ภิกฺขุนีนํ วตฺตปฏิวตฺตํ กโรนฺตี ‘‘สพฺพรตฺติํ สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ เหฏฺฐาปาสาเท เอกํ ถมฺภํ หตฺเถน คเหตฺวา ตํ อาวิญฺฉมานาว สมณธมฺมํ กโรติ, จงฺกมมานาปิ ‘‘อนฺธการฏฺฐาเน เม รุกฺเข วา กตฺถจิ วา สีสํ ปฏิหญฺเญยฺยา’’ติ ตํ รุกฺขํ หตฺเถน คเหตฺวา ตํ อาวิญฺฉมานาว สมณธมฺมํ กโรติ, ‘‘สตฺถารา เทสิตธมฺมเมว กริสฺสามี’’ติ ธมฺมํ อาวชฺเชตฺวา ธมฺมํ อนุสฺสรมานาว สมณธมฺมํ กโรติฯ